ANOVA sonucunda elde edilen, deney ve kontrol gruplarına göre sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin ortalama ve standart sapma değerlerini gösteren bilgiler tablo 30’da sunulmuştur.
Tablo 29. Deney ve Kontrol Gruplarına Göre Sanal Zorbalıkla Baş Etme Stratejileri Bilgisi Düzeylerinin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri
Grup Ön test Son test İzleme
N x S x S x S
Deney 25 44.20 7.03 57.16 11.29 56.84 10.30
Kontrol 25 43.40 6.80 46.68 10.25 46.60 10.02
Toplam 50 43.80 6.86 51.92 11.91 51.72 11.31
Tablo 29 incelendiğinde deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin ön test ortalama puanları arasında çok büyük farklılık bulunmadığı görülmektedir. Deneysel işlemlerden önce elde edilen puanlar birbirine eşit değildir ama değerler birbirine oldukça yakındır. Bu nedenle deneysel işlemlere katılmadan önce öğrencilerin ortalamaları birbirine denk gruplarda yer aldıkları söylenebilir. Öğrencilerin son test sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi puanları incelendiğinde kontrol grubunda sanal zorbalık farkındalığı düzeyleri yönünden başlangıç düzeyine göre ortalamalarında küçük bir artış meydana geldiği görülür. Deney grubunda ise daha fazla bir artış meydana geldiği görülmektedir. Öğrencilerin izleme testinden aldıkları puanlar ön testleri göz önüne alınarak değerlendirildiğinde yine kontrol grubunda biraz artış olduğu, deney grubunda ise daha fazla bir artış olduğu görülmektedir. Son test puanları göz önüne alınarak değerlendirildiğinde hem deney hem de kontrol grubunda çok büyük değişim olmadığı görülmektedir. Deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin deney öncesi, sonrası ve izlemde gözlenen değişmelerinin istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığına iki faktörlü ANOVA testi sonuçlarına bakılarak anlaşılabilir.
Tablo 30. Deney ve Kontrol Gruplarının Ön test, Son test ve İzleme Puanlarına İlişkin iki faktörlü ANOVA Sonuçları
Varyansın Kaynağı KT Sd KO F p Eta kare Deneklerarası 10365.44 49 Grup (Deney/Kontrol) 1929.63 1 1929.63 10.98 .002 .186 Hata 8435.81 48 175.75 Denekleriçi 7303.33 100 Ölçüm (Öntest/Sontest/ İzleme) 2145.01 2 1072.51 23.42 .000 .328 Grup*Ölçüm 761.97 2 380.99 8.32 .000 .148 Hata 4396.35 96 45.80 Toplam 17668.77 149
İki faktörlü ANOVA testi ile ulaşılan sonuçların yer aldığı tablo 30’da üç tane F ve p değerinin yer alması, tablonun üç temel başlıkta incelenebilecek nitelikte olduğunu gösterir. Ancak bu bulgulardan hem deneklerarası hem de denekleriçini birlikte ele alan değerler incelenmeye değer bulunmuştur. Bu bulgudan araştırmaya deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin birbirlerinden farklı düzeyde sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerine sahip oldukları görülmektedir. Yani deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeyleri deney öncesinden; sonrasına ve izlemeye anlamlı farklılık göstermiştir. Farklı işlem gruplarında olma ile sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeyleri için tekrarlı ölçümler faktörlerinin birlikte etkilerinin istatistiksel olarak anlamlı olduğunu (F(2, 96)=8.32, p.<.05) ortaya koymaktadır.
Deney ve kontrol gruplarındaki öğrencilerin üç farklı sanal zorbalık farkındalığı ölçümü karşılaştıracağı için çoklu karşılaştırma testlerine bakılması gerekmektedir. Çoklu karşılaştırma testine katılacak iki ayrı değişkenin etkisi araştırılacağı için sırasıyla iki işlem gerçekleştirilmiştir. Öncelikle tekrarlı ölçümler olan ön test, son test ve izleme testi için deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeyleri karşılaştırılacak; sonra deneysel ve kontrol grubundaki öğrencilerin ön test, son test ve izleme testine ait ortalamaları karşılaştırılacaktır. Bu doğrultuda ilk olarak hangi ölçümde deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinde fark olduğunu görebilmek için ön test, son test ve izleme testinde karşılaştırma içeren Bonferroni testine bakılmıştır. Bonferrroni testi sonuçları tablo 32’de yer almaktadır.
Tablo 31. Öğrencilerin Deney ve Kontrol Gruplarına Göre Alınan Ölçümlerine Yönelik Çoklu Karşılaştırma Bonferroni Sonuçları
Ölçüm
Deney grubundan
kontrol grubu arasında fark SH p
Ön Test .800 1.956 .684
Son Test 10.480 3.050 .001*
İzleme Testi 10.240 2.874 .001*
Bonferroni tablosu incelendiğinde son test ve izleme testi ölçümlerinde, deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi ortalamalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılıklar bulunduğu (p<.05), ön testlerde ise anlamlı farklılık bulunmadığı görülmektedir (p>.05). Son test ölçümünde sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin ortalamaları karşılaştırıldığında kontrol grubundaki ortalama puanının (x =46.68), deney grubundaki (x =57.16) öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeyleri ortalama puanlarına göre istatistiksel olarak anlamlı derecede düşük olduğu bulunmuştur. Bu sonuç deney grubunda yer alan öğrencilerin kontrol grubundaki öğrencilere göre sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin anlamlı derecede yüksek olduğunu göstermektedir. İzleme testi ölçümünden elde edilen sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeyleri ortalama puanları karşılaştırıldığında ise son test ölçümünden elde edilen puanlarda olduğu gibi kontrol grubundaki öğrencilerin ortalama puanının (x =46.60), deney grubundaki (x =56.84) öğrencilerin ortalama puanlarına göre istatistiksel olarak anlamlı derecede düşük olduğu görülmüştür. Bu sonuç deney grubundaki öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin kalıcı biçimde yüksek olduğu, kontrol grubunda ise sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin kalıcı biçimde düşük olduğu ortaya çıkmıştır.
Projenin sanal sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeyleri ile ilgili kısmında ikinci olarak deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin hangi ölçümde sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin farklılaştığını görebilmek için deney ve kontrol ortamlarında ön testten son teste, son testten izleme testine ve ön testten izleme testine değişimin karşılaştırmasını içeren Bonferroni testine bakılmıştır.
Tablo 32. Öğrencilerin Deney ve Kontrol grubunda yer almasının Ön Test, Son Test ve İzleme Testi Sanal Zorbalıkla Baş Etme Stratejileri Bilgisi Düzeylerine Yönelik Bonferroni Çoklu Karşılaştırma Testi Sonuçları
Grup Ölçüm Ölçüm Ortalama Farkı SH P
Deney Öntest Sontest -12.960 2.339 .000*
Öntest İzleme -12.640 2.298 .000*
Sontest İzleme .320 .489 1.000
Kontrol Öntest Sontest -3.280 2.339 .502
Öntest İzleme -3.200 2.298 .511
Sontest İzleme .080 .489 1.000
Deney grubunda yer alan öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin son test (x =57.16) ve izleme testi (x =56.84) ile ön test (x =44.20) ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı derecede fark olduğu bulunmuştur. Ancak son test ile izleme testi ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı derecede fark olmadığı bulunmuştur. Kontrol grubunda yer alan öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin ön test (x =43.40), son test (x =46.68) ve izleme testi (x =46.60); son test ve izleme testi ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı derecede fark olmadığı bulunmuştur. Bu sonuçlar deney grubunda yer alan öğrencilere uygulanan psiko-eğitimin etkili olduğunu ve öğrencilerin sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinde artış olduğunu ve bu durumun kalıcı olduğunu göstermektedir. Ancak kontrol grubunda sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi düzeylerinin anlamlı düzeyde artmadığını ve bunun kalıcı olduğu görülmektedir. Bulgular ışığında yapılan psiko-eğitimin sanal sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisini artırmada etkili olduğu ve yaygınlaştırılması gerektiği şeklinde görülebilir. Bu bulguların grafik gösterimi sonucu yorumlama yönünden destek olacağından incelenmesinde yarar görülmektedir.
Şekil 4. Sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi ortalama puanlarının gruplar ve ölçümlere dağılımı grafiği
Grafik 4 incelendiğinde kontrol grubundaki öğrencilerin ortalamalarının çok değişmediği deney grubundaki öğrencilerde son test ve izleme testinde oldukça yükseldiği görülmektedir. Bu durum projede verilen psiko-eğitimin etkili olduğu şeklinde yorumlanabilir.
Projenin 4 temel değişkeni olan sanal zorba, sanal mağdur, sanal zorbalık farkındalığı ve sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisi bulguları dikkate alındığında proje kapsamında verilen psiko-eğitim programının sanal zorbalığın ve mağduriyetin azalması, sanal zorbalık farkındalığı ve sanal zorbalıkla baş etme stratejileri bilgisinin artırılması konusunda etkili olduğunu göstermektedir. Bu yönüyle psiko-eğitim programının amacına ulaştığı ifade edilebilir.
ÖĞRETMEN VE ÖĞRENCİLERİN SANAL ZORBALIĞA İLİŞKİN GÖRÜŞLERİ