ANOVA sonucunda elde edilen, deney ve kontrol gruplarına göre sanal zorbalık farkındalığı düzeylerinin ortalama ve standart sapma değerlerini gösteren bilgiler tablo 26’da sunulmuştur.
Tablo 25. Deney ve Kontrol Gruplarına Göre Sanal Zorbalık Farkındalığı Düzeylerinin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri
Grup Ön test Son test İzleme
N x S x S x S
Deney 25 79.24 23.56 102.12 13.11 99.84 14.12 Kontrol 25 79.44 20.34 82.80 20.37 81.80 19.91 Toplam 50 79.34 21.79 92.46 19.56 90.82 19.36
Tablo 25 incelendiğinde deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin ön test ortalama puanları arasında çok büyük farklılık bulunmadığı görülmektedir. Deneysel işlemlerden önce elde edilen puanlar birbirine eşit değildir ama değerler birbirine oldukça yakındır. Bu nedenle deneysel işlemlere katılmadan önce öğrencilerin ortalamaları birbirine denk gruplarda yer aldıkları söylenebilir. Öğrencilerin son test sanal zorbalık farkındalığı puanları incelendiğinde kontrol grubunda sanal zorbalık farkındalığı düzeyleri yönünden başlangıç düzeyine göre ortalamalarında küçük bir artış meydana geldiği görülür. Deney grubunda ise daha fazla bir artış meydana geldiği görülmektedir. Öğrencilerin izleme testinden aldıkları puanlar ön testleri göz önüne alınarak değerlendirildiğinde yine kontrol grubunda biraz artış olduğu, deney grubunda ise daha fazla bir artış olduğu görülmektedir. Son test puanları göz önüne alınarak değerlendirildiğinde hem deney hem de kontrol grubunda çok büyük değişim olmadığı görülmektedir. Deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin sanal zorbalık farkındalık düzeylerinin deney öncesi, sonrası ve izlemde gözlenen değişmelerinin istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığına iki faktörlü ANOVA testi sonuçlarına bakılarak anlaşılabilir.
Tablo 26. Deney ve Kontrol Gruplarının Ön test, Son test ve İzleme Puanlarına İlişkin iki faktörlü ANOVA Sonuçları
Varyansın Kaynağı KT Sd KO F p Eta kare Deneklerarası 43066.60 49 Grup (Deney/Kontrol) 5753.61 1 5753.61 7.40 .009 .134 Hata 37312.99 48 777.35 Denekleriçi 22414.66 100 Ölçüm (Öntest/Sontest/ İzleme) 5110.24 2 2555.12 17,13 .000 .263 Grup*Ölçüm 2980.69 2 1490.347 9.99 .000 .172 Hata 14323.73 96 149.206 Toplam 65481.26 149
İki faktörlü ANOVA testi ile ulaşılan sonuçların yer aldığı tablo 26’da üç tane F ve p değerinin yer alması, tablonun üç temel başlıkta incelenebilecek nitelikte olduğunu gösterir. Ancak bu bulgulardan hem deneklerarası hem de denekleriçini birlikte ele alan değerler incelenmeye değer bulunmuştur. Bu bulgudan araştırmaya deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin birbirlerinden farklı düzeyde sanal zorbalık farkındalığı düzeylerine sahip oldukları görülmektedir. Yani deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin sanal zorbalık farkındalığı düzeyleri deney öncesinden; sonrasına ve izlemeye anlamlı farklılık göstermiştir. Farklı işlem gruplarında olma ile sanal zorbalık farkındalığı düzeyleri için tekrarlı ölçümler faktörlerinin birlikte etkilerinin istatistiksel olarak anlamlı olduğunu (F(2, 96)=9.99, p.<.05) ortaya koymaktadır.
Deney ve kontrol gruplarındaki öğrencilerin üç farklı sanal zorbalık farkındalığı ölçümü karşılaştıracağı için çoklu karşılaştırma testlerine bakılması gerekmektedir. Çoklu karşılaştırma testine katılacak iki ayrı değişkenin etkisi araştırılacağı için sırasıyla iki işlem gerçekleştirilmiştir. Öncelikle tekrarlı ölçümler olan ön test, son test ve izleme testi için deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin sanal zorbalık farkındalığı düzeyleri karşılaştırılacak; sonra deneysel ve kontrol grubundaki öğrencilerin ön test, son test ve izleme testine ait ortalamaları karşılaştırılacaktır. Bu doğrultuda ilk olarak hangi ölçümde deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin sanal zorbalık farkındalığı düzeylerinde fark olduğunu görebilmek için ön test, son test ve izleme testinde karşılaştırma içeren Bonferroni testine bakılmıştır. Bonferrroni testi sonuçları tablo 28’de yer almaktadır.
Tablo 27. Öğrencilerin Deney ve Kontrol Gruplarına Göre Alınan Ölçümlerine Yönelik Çoklu Karşılaştırma Bonferroni Sonuçları
Ölçüm
Deney grubundan
kontrol grubu arasında fark SH p
Ön Test -.200 6.226 .975
Son Test 19.320 4.845 .000*
İzleme Testi 18.040 4.881 .001*
Bonferroni tablosu incelendiğinde son test ve izleme testi ölçümlerinde, deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin sanal mağduriyet ortalamalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılıklar bulunduğu (p<.05), ön testlerde ise anlamlı farklılık bulunmadığı görülmektedir (p>.05). Son test ölçümünde sanal zorbalık farkındalık düzeylerinin ortalamaları karşılaştırıldığında kontrol grubundaki ortalama puanının (x =82.80), deney grubundaki (x =102.12) öğrencilerin sanal zorbalık farkındalık düzeyleri ortalama puanlarına göre istatistiksel olarak anlamlı derecede düşük olduğu bulunmuştur. Bu sonuç deney grubunda yer alan öğrencilerin kontrol grubundaki öğrencilere göre sanal zorbalık farkındalık düzeylerinin anlamlı derecede yüksek olduğunu göstermektedir. İzleme testi ölçümünden elde edilen sanal zorbalık farkındalık düzeyleri ortalama puanları karşılaştırıldığında ise son test ölçümünden elde edilen puanlarda olduğu gibi kontrol grubundaki öğrencilerin ortalama puanının (x =81.80), deney grubundaki (x =99.84) öğrencilerin ortalama puanlarına göre istatistiksel olarak anlamlı derecede düşük olduğu görülmüştür. Bu sonuç deney grubundaki öğrencilerin sanal zorbalık farkındalık düzeylerinin kalıcı biçimde yüksek olduğu, kontrol grubunda ise sanal zorbalık farkındalık düzeylerinin kalıcı biçimde düşük olduğu ortaya çıkmıştır.
Projenin sanal zorbalık farkındalığı düzeyleri ile ilgili kısmında ikinci olarak deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin hangi ölçümde sanal zorbalık farkındalık düzeylerinin farklılaştığını görebilmek için deney ve kontrol ortamlarında ön testten son teste, son testten izleme testine ve ön testten izleme testine değişimin karşılaştırmasını içeren Bonferroni testine bakılmıştır.
Tablo 28. Öğrencilerin Deney ve Kontrol grubunda yer almasının Ön Test, Son Test ve İzleme Testi Sanal Zorbalık Farkındalığı Düzeylerine Yönelik Bonferroni Çoklu Karşılaştırma Testi Sonuçları
Grup Ölçüm Ölçüm Ortalama Farkı SH P
Deney Öntest Sontest -22.880 4.241 .000*
Öntest İzleme -20.600 4.188 .000*
Sontest İzleme 2.280 .535 .000*
Kontrol Öntest Sontest -3.360 4.241 1.000
Öntest İzleme -2.360 4.188 1.000
Sontest İzleme 1.000 .535 .203
Deney grubunda yer alan öğrencilerin sanal zorbalık farkındalığı düzeylerinin son test (x =102.12) ve izleme testi (x =99.84) ile ön test (x =79.24) ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı derecede fark olduğu bulunmuştur. Ayrıca son test ile izleme testi ortalama puanları arasında da istatistiksel olarak anlamlı derecede fark olduğu bulunmuştur. Kontrol grubunda yer alan öğrencilerin sanal zorbalık farkındalığı düzeylerinin ön test (x =79.44) ile son test (x =82.80) ve izleme testi (x =81.80); son test ve izleme testi ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı derecede fark olmadığı bulunmuştur. Bu sonuçlar deney grubunda yer alan öğrencilere uygulanan psiko-eğitimin etkili olduğunu ve öğrencilerin sanal zorbalık farkındalık düzeylerinde artış olduğunu ve bu durumun kalıcı olduğunu göstermektedir. Ancak kontrol grubunda sanal zorbalık farkındalık düzeylerinin anlamlı düzeyde artmadığını ve bunun kalıcı olduğu görülmektedir. Bulgular ışığında yapılan psiko-eğitimin sanal zorbalık farkındalığını artırmada etkili olduğu ve yaygınlaştırılması gerektiği şeklinde görülebilir. Bu bulguların grafik gösterimi sonucu yorumlama yönünden destek olacağından incelenmesinde yarar görülmektedir.
Şekil 3. Sanal zorbalık farkındalığı ortalama puanlarının gruplar ve ölçümlere dağılımı grafiği
Grafik 3 incelendiğinde kontrol grubundaki öğrencilerin ortalamalarının çok değişmediği deney grubundaki öğrencilerde son test ve izleme testinde oldukça yükseldiği görülmektedir. Bu durum projede verilen psiko-eğitimin etkili olduğu şeklinde yorumlanabilir.