ANOVA sonucunda elde edilen, deney ve kontrol gruplarına göre sanal mağdur düzeylerinin ortalama ve standart sapma değerlerini gösteren bilgiler tablo 22’de sunulmuştur.
Tablo 21. Deney ve Kontrol Gruplarına Göre Sanal Mağdur Düzeylerinin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri
Grup Ön test Son test İzleme
N x S x S x S
Deney 25 14.24 6.98 12.96 8.11 11.24 2.45
Kontrol 25 13.20 4.73 28.20 11.63 28.00 11.37 Toplam 50 13.72 5.93 20.58 12.56 19.62 11.74
Tablo 21 incelendiğinde deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin ön test ortalama puanları arasında çok büyük farklılık bulunmadığı görülmektedir. Deneysel işlemlerden önce elde edilen puanlar birbirine eşit değildir ama değerler birbirine oldukça yakındır. Bu nedenle deneysel işlemlere katılmadan önce öğrencilerin ortalamaları birbirine denk gruplarda yer aldıkları söylenebilir. Öğrencilerin son test sanal mağdur puanları incelendiğinde kontrol grubunda sanal mağdur düzeyleri yönünden başlangıç düzeyine göre ortalamalarında iki kattan daha fazla artış meydana geldiği görülür. Deney grubunda ise bir düşme meydana geldiği görülmektedir. Öğrencilerin izleme testinden aldıkları puanlar ön testleri göz önüne alınarak değerlendirildiğinde yine kontrol grubunda iki kata yakın artış olduğu, deney grubunda ise düşüş olduğu görülmektedir. Son test puanları göz önüne alınarak değerlendirildiğinde hem deney hem de kontrol grubunda çok büyük değişim olmadığı görülmektedir. Deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin sanal mağdur düzeylerinin deney öncesi, sonrası ve izlemde gözlenen değişmelerinin istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığına iki faktörlü ANOVA testi sonuçlarına bakılarak anlaşılabilir.
Tablo 22. Deney ve Kontrol Gruplarının Ön test, Son test ve İzleme Puanlarına İlişkin iki faktörlü ANOVA Sonuçları
Varyansın Kaynağı KT Sd KO F p Eta kare Deneklerarası 10012.56 49 Grup (Deney/Kontrol) 3993.84 1 3993.84 31.85 .000 .399 Hata 6018.72 48 125.39 Denekleriçi 7573.33 100 Ölçüm (Öntest/Sontest/ İzleme) 1379.85 2 689.93 17.62 .000 .268 Grup*Ölçüm 2434.12 2 1217.06 31.08 .000 .393 Hata 3759.36 96 39.16 Toplam 17585.89 149
İki faktörlü ANOVA testi ile ulaşılan sonuçların yer aldığı tablo 22’de üç tane F ve p değerinin yer alması, tablonun üç temel başlıkta incelenebilecek nitelikte olduğunu gösterir. Ancak bu bulgulardan hem deneklerarası hem de denekleriçini birlikte ele alan değerler incelenmeye değer bulunmuştur. Bu bulgudan araştırmaya deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin birbirlerinden farklı düzeyde sanal mağduriyet düzeylerine sahip oldukları görülmektedir. Yani deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin sanal mağduriyet düzeyleri deney öncesinden; sonrasına ve izlemeye anlamlı farklılık göstermiştir. Farklı işlem gruplarında olma ile sanal mağduriyet düzeyleri için tekrarlı ölçümler faktörlerinin birlikte etkilerinin istatistiksel olarak anlamlı olduğunu (F(2, 96)=31.08, p.<.05) ortaya koymaktadır.
Deney ve kontrol gruplarındaki öğrencilerin üç farklı sanal mağduriyet ölçümü karşılaştıracağı için çoklu karşılaştırma testlerine bakılması gerekmektedir. Çoklu karşılaştırma testine katılacak iki ayrı değişkenin etkisi araştırılacağı için sırasıyla iki işlem gerçekleştirilmiştir. Öncelikle tekrarlı ölçümler olan ön test, son test ve izleme testi için deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin sanal mağduriyet düzeyleri karşılaştırılacak; sonra deneysel ve kontrol grubundaki öğrencilerin ön test, son test ve izleme testine ait ortalamaları karşılaştırılacaktır. Bu doğrultuda ilk olarak hangi ölçümde deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin sanal mağduriyet düzeylerinde fark olduğunu görebilmek için ön test, son test ve izleme testinde karşılaştırma içeren Bonferroni testine bakılmıştır. Bonferrroni testi sonuçları tablo 24’de yer almaktadır.
Tablo 23. Öğrencilerin Deney ve Kontrol Gruplarına Göre Alınan Ölçümlerine Yönelik Çoklu Karşılaştırma Bonferroni Sonuçları
Bonferroni tablosu incelendiğinde son test ve izleme testi ölçümlerinde, deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin sanal mağduriyet ortalamalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılıklar bulunduğu (p<.05), ön testlerde ise anlamlı farklılık bulunmadığı görülmektedir (p>.05). Son test ölçümünde sanal mağduriyet düzeylerinin ortalamaları karşılaştırıldığında kontrol grubundaki ortalama puanının (x =28.20), deney grubundaki (x = 12.96) öğrencilerin sanal mağduriyet düzeyleri ortalama puanlarına göre istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek olduğu bulunmuştur. Bu sonuç deney grubunda yer alan öğrencilerin kontrol grubundaki öğrencilere göre sanal mağduriyet düzeylerinin anlamlı derecede düşük olduğunu göstermektedir. İzleme testi ölçümünden elde edilen sanal mağduriyet düzeyleri ortalama puanları karşılaştırıldığında ise son test ölçümünden elde edilen puanlarda olduğu gibi kontrol grubundaki öğrencilerin ortalama puanının (x =28.00), deney grubundaki (x =11.24) öğrencilerin ortalama puanlarına göre istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek olduğu görülmüştür. Bu sonuç deney grubundaki öğrencilerin sanal mağduriyet düzeylerinin kalıcı biçimde düşük olduğu, kontrol grubunda ise sanal mağduriyet düzeylerinin kalıcı biçimde yükseldiği ortaya çıkmıştır.
Projenin sanal mağduriyet düzeyleri ile ilgili kısmında ikinci olarak deney ve kontrol grubunda yer alan öğrencilerin hangi ölçümde sanal mağduriyet düzeylerinin farklılaştığını görebilmek için deney ve kontrol ortamlarında ön testten son teste, son testten izleme testine ve ön testten izleme testine değişimin karşılaştırmasını içeren Bonferroni testine bakılmıştır.
Tablo 24. Öğrencilerin Deney ve Kontrol grubunda yer almasının Ön Test, Son Test ve İzleme Testi Sanal Mağduriyet Düzeylerine Yönelik Bonferroni Çoklu Karşılaştırma Testi Sonuçları
Grup Ölçüm Ölçüm Ortalama Farkı SH P
Deney Öntest Sontest 1.280 2.184 1.000
Öntest İzleme 3.000 1.943 .387
Sontest İzleme 1.720 .924 .207
Kontrol Öntest Sontest -15.000 2.184 .000*
Öntest İzleme -14.800 1.943 .000*
Sontest İzleme .200 .924 1.000
Deney grubunda yer alan öğrencilerin sanal mağduriyet düzeylerinin ön test (x =14.24) ile son test (x =12.96) ve izleme testi (x =11.24); son test ve izleme testi ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı derecede fark olmadığı bulunmuştur. Kontrol grubunda yer alan öğrencilerin sanal zorbalık düzeylerinin son test (x =28.20) ve izleme testi (x =28.00) ile ön test (x =13.20) ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı derecede fark olduğu bulunmuştur. Bunun yanında son test ve izleme testi ortalama puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı derecede fark olmadığı bulunmuştur. Bu sonuçlar deney grubunda yer alan öğrencilere uygulanan psiko-eğitimin etkili olduğunu ve öğrencilerin sanal mağduriyet düzeylerinde artış olmadığını ve bu durumun kalıcı olduğunu göstermektedir. Ancak kontrol grubunda sanal mağduriyet düzeylerinin arttığı ve bu artışın kalıcı olduğu görülmektedir. Bulgular ışığında yapılan psiko-eğitimin sanal mağduriyeti önlemede etkili olduğu ve yaygınlaştırılması gerektiği şeklinde görülebilir. Bu bulguların grafik gösterimi sonucu yorumlama yönünden destek olacağından incelenmesinde yarar görülmektedir.
Şekil 2. Sanal mağduriyet ortalama puanlarının gruplar ve ölçümlere dağılımı grafiği
Grafik 2 incelendiğinde deney grubundaki öğrencilerin ortalamalarının çok değişmediği kontrol grubundaki öğrencilerde son test ve izleme testinde oldukça yükseldiği görülmektedir. Bu durum projede verilen psiko-eğitimin etkili olduğu şeklinde yorumlanabilir.