Sağlık iletişimi kampanyaları sürecinde kullanılan modeller

Sağlık iletişimi ve bununla ilgili kampanyalar iki türlü düşünce tarzının neticesindeki uygulamalar olarak düşünülebilir. Bunlar; (Okay, 2012).

a. Devletin veya sivil toplum örgütlerinin gördükleri ihtiyaçlar neticesinde gerçekleştirdikleri iletişim kampanyaları.

b. Özel örgütlerin (ilaç firmaları, hastaneler vb.) gerçekleştirdikleri iletişim kampanyalar.

Sağlık iletişim kampanyalarının gerçekleştirilmesinden önce bir planlamaya ihtiyaç vardır. Bu planlamanın sağlıklı oluşturulması için bazı modeller geliştirilmiştir. Sağlık iletişim kampanyaları bu modellerden faydalanarak uygulama sürecine girer. Sağlık iletişim kampanyaları bu planlama modelleri ile şekillenir ve gerçekleşir. Stratejik planlama süreci

Executive Excellence’de editör olarak yazı yazan Özen Ocakoğlu’nun "strateji" kavramı ile ilgili şu sözleri oldukça önemlidir. "Son yıllarda dilimize yaşamın her alanında kullanılagelen bir kelime girdi; Strateji. Oysaki biz onu askeri bir terim sanır ve kullanmazdık. Stratejik davranmak, düşünmek ve uygulamak bir işin olmazsa olmazları arasında. Planlamadan farklı olarak bir aksiyondan söz ediyor. Öznenin ne, nerede, ne zaman sorularına yanıt veren planlamanın adeta bir devamı gibi. Strateji öznenin nasıl sorusunu yanıtlıyor. Pek çok askeri dehanın yanı sıra iş dünyasının liderinin de stratejiyi doğru kurgulayarak başarıya ulaştığını görüyorum" (Özen Ocakoğlu, 2007).

Stratejik Planlama ise, bir örgütün kısa ve uzun projeksiyondaki ekonomik, sosyal ve iktisadi yönden hedeflerine ulaşabilmesi için ortaya koyduğu adımlardır. Bu adımları şöyle sıralamak mümkündür;

a. Stratejik bir planlama sürecine girileceği konusunda görüş birliğine varılır. b. Örgütsel yetkiler tanımlanır.

c. İş bölümü yapılır.

d. Örgütün, misyonu ve vizyonu ortaya konulur. e. Örgütün, iç ve dış hedef kitleleri belirlenir. f. Örgütün, güçlü ve zayıf yönleri ortaya konulur. g. Örgüte yönelik olası tehditler ortaya konulur. h. Örgütün elindeki imkân ve fırsatlar ortaya konulur.

i. Örgütün karşılaşabileceği stratejik sorunlar tartışılır. Bu sorunları yönetmek için stratejiler geliştirilir.

j. Stratejik planlamalar gözden geçirilir ve uygulanmak üzere harekete geçilir. 1995 yılında Bryson tarafından geliştirilen bu model, özellikle kamu sektöründeki planlamaya odaklanmıştır. Bryson’un çalışması misyona yönelik ifadelerin geliştirilmesinde özellikle yararlıdır. Bryson, ayrıca kamu sektörleri programlarında hedefler ile amaçlar ve nüfusta gözlenen sonuçlar arasında bir boşluk olduğu konusunu vurgulamaktadır (Okay, 2012). Bu model başka alanlarda da kullanılmakla beraber sağlık iletişim kampanyalarında oldukça sık kullanılan bir modeldir.

PRECEDE-PROCEED İlerleme modeli Model iki bölümden oluşur. Bunlar;

a. PRECEDE Modeli (Predisposing, Reinforcing and Enabling Construct in Educational/ Enviromental Diagnosis and Evolution-Eğitimsel/Çevresel Teşhis ve Gelişmede Hazırlayıcı, Güçlendirici ve İmkan Yaratıcı Yapılar): Eğitsel tanı kapsamında ele alınmaktadır.

b. PROCED Modeli (Policy, Regulatory and Organizational Constructs in Educational and Enviromental Developement-Eğitimsel ve Çevresel Gelişmede Politik, Düzenleyici ve Örgütleyici Yapılar): Çevresel tanı kapsamında ele alınmaktadır.

1970’li yıllarda altı basamak olan tasarlanan model, 1991’de üç basamak daha eklenerek dokuz basamakta ele alınarak çevresel faktörlerin, sağlık üzerindeki

etkileri genişletilmiştir. Model, davranış değişikliklerine katkıda bulunan unsurları üç temel faktörle açıklamıştır (Sezgin, 2010). Bunlar;

a. Predisposan faktörler: Bireyin önceden sahip olduğu ve onun değişime duyduğu arzuyu etkileyebilecek bilgiler, tutumlar, inançlar ve bilgilerdir.

b. Olanak veren faktörler: Bireyin çevresinde mevcut bulunan ve onun değişimini kolaylaştıran ve zorlaştıran faktörlerdir.

c. Pekiştiren faktörler: Bireyin değiştirdiği davranışta tutarlı olarak devam etmesini etkileyen davranış değişikliği ile ilgili olumlu ve olumsuz faktörlerdir.

Bu modele göre uzun projeksiyonda değişimin sağlanabilmesinde gönüllülük esastır. Schiavo (2007)’da, bireylerin yaşam kalitelerini değiştirmek için istekli ve arzulu olmaları, toplum ve sosyal yapı ile iletişime ve dolayısıyla etkileşime geçerek ondan etkilenmeleri gerektiğini ifade eder.

Sağlık iletişimi kampanyalarında profesyonel anlamda kullanılmaya başlanan PRECEDE-PROCEED İlerleme Modeli, gibi bir planlama sisteminin kullanılması, bireyleri ve çevresini birden değiştirmeyi hedeflemektedir. Bu ve buna benzer sistemlerin kullanılması, programın başarısını, sağlık ve davranışı pek çok seviyede incelemesi nedeniyle, artırmaktadır (Thomas, 2006).

PRECEDE-PROCEED İlerleme Modeli’nin dokuz basamağı vardır. İlk beş basamağı teşhis amaçlıdır (Okay, 2012). Bunlar;

a. Sosyal çevrenin ne şekilde olduğu şekilde olduğu, b. Salgın hastalık durumu söz konusuysa, değerlendirilmesi c. Davranışsal ve çevresel değerlendirme,

d. Eğitim ve ekolojik değerlendirme,

e. Yönetim ile politikaların değerlendirmesi,

f. Precede-Proceed ilerleme modelinin uygulanması,

g. Zemin hazırlayan, takviye eden ve kolaylaştıran faktörlerin bireyi ve çevresini etkilemesi,

h. Bu faktörlerin dolayısıyla bireyin sağlık durumunu ve yaşam kalitesini etkilemesi.

Bu model çerçevesi, davranış değişikliğine katkısı olan faktörleri araştıran, bir planlama yaklaşımını içermektedir. Yukarıda bahsedilene yedinci adımda ortaya çıkan faktörler şunlardır; (Thomas, 2006).

Zemini hazırlayıcı faktörler: Degişiklik isteğini etkileyecek müdahaleden önceki, bireysel bilgi, tutum, davranış, inançlar ve değerler.

Kolaylaştırıcı faktörler: Çevrede veya toplumda bir birey üzerinde ki değişikliği kolaylaştıracak veya engel olacak faktörler.

Takviye edici faktörler: Davranışın sürekliliğini etkileyecek olan davranışın kabul edilmesi üzerine olumlu veya olumsuz etkiler.

İhtiyaçlar/etki temelli planlama modeli

Sağlık iletişim kampanyalarında üçüncü model olarak "ihtiyaçlar/etki temelli planlama modeli"dir. Bu model, sağlığı geliştirmeye yönelik planlama için sistematik bir kavramdır. Bu model tanımlanmış ihtiyaçlara dayanarak öncelikleri belirler bu ihtiyaçlara ulaşmak için stratejiler ortaya koyar ve potansiyel stratejilerin uygulanabilirliğini belirlemeye çalışır (The Health Communication Unit: 2001). Bu modelde planlama şu basamaklarla yapılır; (Okay, 2012).

a. İhtiyaçların Belirlenmesi: Tanımlanmış sağlık konumu skorlarını kullanarak, sağlık üzerinde en fazla etkisi olan konuların belirlenmesi.

b. Potansiyel ve Mevcut Stratejiler: Potansiyel olası müdahalelerin belirlenmesi, tanımlanmış konular üzerine etkilerin tahmin edilmesi.

c. Stratejilerin Değerlendirilmesi: Stratejilerin yararının, etkinliğinin verimliliğinin, kullanılabilirliğinin ve uygunluğunun belirlenmesi.

d. Önceliklerin Belirlenmesi: Değerlendirme temeline dayanarak, tanımlanmış sağlık sorunlarının sıralanması, uygulama için hedeflerin konulması, uygulamanın önündeki engellerin tanımlanması.

e. Eylem ve Savunma: Uygulama, uygun yerlerde uygulamanın savunulması. f. Etkinin Değerlendirilmesi: Seçilen stratejiler üzerine etkinin değerlendirilmesi. Bu planlama modelinde nüfusun ihtiyaçları ve öncelikleri ön plandadır. Diğer sağlık iletişim kampanyaları modellerinde de olduğu gibi araştırma, strateji geliştirme ve daha sonra bu stratejileri uygulama oldukça önemlidir. Çünkü, yapılacak sağlık

kampanyaları planlamalarındaki başarılarda bunun katkısı azınsanmayacak kadar önemlidir. Aksi halde, planlamaların başarısızlıkla sonuçlanması muhtemeldir. Sağlık iletişimi kampanyalarının yapılmasındaki asıl amaç, sağlık sorunlarını çözüme kavuşturmak için gerek bireyler, gerek toplumsal ve çevresel olarak bir davranış değişikliği oluşturmaktır. Ancak bunun başarılması başta çevresel olmak üzere sağlık yönetimindeki değişikliklerdir.

4 KAMU VE ÖZEL SEKTÖR SAĞLIK KURULUŞLARINDA ÖRGÜTSEL İLETİŞİM ÇALIŞMALARININ KARŞILAŞTIRILMASINA YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA: ERZİNCAN İLİ ÖRNEĞİ