4 SÖZLEŞME YAPILARI
4.3 SÖZLEŞMELER
Her bir sözleşme tipine bağlı olarak farklı vadeye sahip vadeli işlem sözleşmeleri ile farklı vade ve kullanım fiyatına (strike) sahip, alım ve satım opsiyonlarının her biri ise sözleşmeleri oluşturmaktadır.
Örneğin; “F_YKBNK1012S0” sözleşme kodu, Ekim 2012 vadeli standart pay vadeli işlem sözleşmesini, “O_AKBNKA1112C10.00S0” sözleşme kodu, 10 TL kullanım fiyatına sahip, Kasım 2012 vadeli Amerikan tipi standart pay alım opsiyonunu,
“O_XU030E0513P104.000S0” sözleşme kodu, 104 TL kullanım fiyatına sahip, Mayıs 2013 vadeli Avrupa tipi standart endeks satım opsiyonunu göstermektedir.
4.3.1 Sözleşme Vadeleri
Sözleşme vadeleri sözleşme tipi bazında farklılaştırılmıştır. Sözleşme vadesi bilgisi sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır.
Eğer ilgili sözleşmenin sözleşme unsurlarında sözleşme vadeleri “piyasada aynı anda; içinde bulunulan ay, takip eden ay ve takip eden döngü ayına ilişkin sözleşmeler olmak üzere üç sözleşme vadesi işleme açılır” şeklinde tanımlanmışsa, son işlem gününü takip eden ilk işlem gününde, yukarıdaki döngüler dikkate alınarak bir sonraki vade ayına ait sözleşme işleme açılır. Örneğin; Ocak vadeli sözleşmenin vade bitim tarihini takip eden ilk işlem günü (Şubat ayının ilk işlem günü), işleme açık olan Şubat ve Mart vadeli sözleşmelerin yanı sıra Haziran vadeli sözleşmeler de işleme açılır.
Vade sonu tarihi, vade ayının son işlem günüdür. Ancak Amerikan tipi opsiyonlar vade bitim tarihinden önce herhangi bir işlem gününde de kullanılabilir.
4.3.2 Sözleşme Kodları
Piyasada işlem görecek sözleşmelerin unsurları ve işlem kodları Borsa tarafından ilan edilir.
31 4.3.2.1 Vadeli İşlem Sözleşmesi
Vadeli işlem sözleşmelerinde sözleşme kodu; sözleşme tipi, dayanak varlık, vade tarihi ve sözleşme büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgisini içerecek şekilde oluşturulmuştur.
4.3.2.2 Opsiyon Sözleşmesi
Opsiyon sözleşmelerinde sözleşme kodu; sözleşme türü, dayanak varlık, opsiyon tipi, vade tarihi, C/P, kullanım fiyatı ve sözleşme büyüklüğünün standart olup olmadığı bilgilerini içerecek şekilde oluşturulmuştur.
4.3.3 Opsiyon Sözleşmelerinde Kullanım Tipi
Opsiyonlar, opsiyonun Avrupa (E) veya Amerikan (A) tipi olmasına bağlı olarak, vadede (A veya E) veya vadeden önce herhangi bir tarihte (sadece A) opsiyon alıcısı tarafından kullanılabilirler. Pay opsiyon sözleşmeleri Amerikan tipi, pay endeks opsiyon sözleşmeleri Avrupa tipidir.
Örnek: F_SAHOL1112S0
F SAHOL 1112 S0
Vadeli (Futures) Dayanak varlık kodu Vade tarihi (AAYY-Kasım 2012) S: Standart
N: Standart olmayan
32 4.3.4 Uzlaşma Yöntemi ve Uzlaşma Fiyatı
Pay vadeli işlem sözleşmelerinde açık pozisyonlar, sözleşmenin vade sonu tarihinde fiziki uzlaşma yöntemi ile kapatılır.
Pay opsiyon sözleşmelerinde ise vade tarihine kadar (vade tarihi dahil) kullanılmayan açık pozisyonlar sistem tarafından iptal edilir. Opsiyon sözleşmelerinde kullanım hakkı sadece uzun pozisyon sahiplerine aittir. Kullanım fiziki teslimat ile sonlandırılacak olup fiziki teslimat, dayanak varlığın sözleşme büyüklüğüne karşılık gelen miktarının kısa alım (call) ve uzun satım (put) pozisyonu sahipleri tarafından uzun alım ve kısa satım pozisyonu sahiplerine teslimini gerektirmektedir.
Endeks opsiyon sözleşmelerinde vade sonunda uzun pozisyonu olan hesaplar karda ise otomatik kullanım söz konusu olacaktır. Vade sonu akşamı otomatik kullanım sonrası kısa opsiyon sahibi hesaplardan zararlar tahsil edilirken kardaki uzun opsiyon sahibi hesaplara karlar ertesi gün eklenir.
BIST 30 Endeks Opsiyon, BIST 30 Endeks Vadeli İşlem, TLDolar Vadeli İşlem, TLEuro Vadeli İşlem, EUR/USD Çapraz Kuru Vadeli İşlem, TLDolar Opsiyon, Altın Vadeli İşlem, Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem, EgePamuk Vadeli İşlem, Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem, Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem sözleşmelerinin uzlaşma yöntemleri nakdi uzlaşma olarak belirlenmiştir.
4.3.4.1 Günlük Uzlaşma Fiyatı ve Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
Uzlaşma fiyatı, hesapların güncellenmesinde ve nakdi veya fiziki uzlaşmada kullanılmak üzere belirlenen fiyattır. Her işlem günü sonunda günlük uzlaşma fiyatları, vade sonlarında ise vade sonu uzlaşma fiyatları sözleşme unsurlarında belirtilen yöntemlere uygun olarak Borsa tarafından belirlenir ve ilan edilir.
4.3.5 Standart ve Standart Olmayan Sözleşme Büyüklükleri
Standart pay vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri 100 adet payı temsil eder. Dayanak varlığın pay dışında bir varlık olduğu diğer vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin sözleşme büyüklükleri farklı olarak belirlenebilir. Diğer taraftan, dayanak varlığın fiyat ve miktarını etkileyecek bedelli/bedelsiz sermaye artırımı ve benzeri durumlarda (özsermaye halleri), Borsa tarafından sözleşmede uyarlama yapılması halinde, sözleşme büyüklüğü standart sözleşme büyüklüğünden farklılaşabilir. Bu gibi durumlarda, Piyasada aynı dayanak varlık üzerine, farklı sözleşme büyüklüğüne sahip olan “standart" ve "standart olmayan" vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri işlem görür.
33 4.3.6 Kullanım Fiyatları
Opsiyon sözleşmelerinde kullanım fiyatları alım opsiyonları için alma hakkının geçerli olduğu fiyatları, satım opsiyonları için ise satma hakkının geçerli olduğu fiyatları göstermektedir.
4.3.7 Kullanım Fiyat Adımı
Pay opsiyon sözleşmeleri için işleme açılacak sözleşmelerde kullanım fiyat adımı, dayanak varlığın fiyatına göre aşağıdaki şekilde belirlenecek olup, virgülden sonra iki basamak kullanılır.
Tablo 14: Kullanım Fiyat Adımı
Pay Opsiyon Sözleşmesi Kullanım Fiyatı Aralığı (TL) Kullanım Fiyatı Adımı (TL)
0.01 – 1.00 0.05
1.00 – 2.50 0.10
2.50 – 5.00 0.25
5.00 – 10.00 0.50
10.00 – 25.00 1.00
25.00 – 50.00 2.50
50.00 – 100.00 5.00
100.00 – 250.00 10.00
250.00 – 500.00 25.00
500.00 – 1,000.00 50.00
1,000.00 ve üzeri 100.00
Örnek 1:
O_AKBNKA0912C8.00S0 sözleşmesi, kullanım fiyatı 8 TL olan bir alım (call) opsiyonunu göstermektedir. Bu sözleşme, uzun pozisyon taşıyan yatırımcılara 28 Eylül 2012 tarihine kadar 8 TL fiyatla 100 adet Akbank payını alma hakkı verir.
Opsiyon sözleşmesi; spot fiyat 8 TL’nin üzerinde iken karda, 8 TL seviyesinde iken başabaşta ve 8 TL’nin altındayken ise zarardadır.
Örnek 2:
O_AKBNKA0912P10.00S0 sözleşmesi, kullanım fiyatı 10 TL olan bir satım (put) opsiyonunu göstermektedir. Bu sözleşme, uzun pozisyon taşıyan yatırımcılara 28 Eylül 2012 tarihine kadar 10 TL fiyatla 100 adet Akbank payını satma hakkı verir.
Opsiyon sözleşmesi; spot fiyat 10 TL’nin altında iken karda, 10 TL seviyesinde iken başabaşta ve 10 TL’nin üzerindeyken ise zarardadır.
34 Endeks opsiyon sözleşmeleri için kullanım fiyat adımı 2’dir. (2.000 Endeks puanı)
TLDolar opsiyon sözleşmeleri için kullanım fiyat adımı;
-alım opsiyonları için 50 Türk Lirası’na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2050, 2100, vb.) -satım opsiyonları için 25 Türk Lirası’na karşılık gelir. (Örnek: 2000, 2025, 2050, vb.) 4.3.8 Kullanım Fiyatı Değişim Limiti
Dayanak varlıktaki fiyat değişim limitine bağlı olarak, her gün pay opsiyon sözleşmelerinde
%20, endeks ve TLDolar opsiyon sözleşmelerinde %10 limit dahilindeki kullanım fiyatlı sözleşmeler sisteme tanımlanır.
Pay opsiyon sözleşmeleri için;
Endeks ve TLDolar opsiyon sözleşmeleri için;
Sisteme sözleşme tanımlanması her gün sonunda yapılmakta ve tanımlanmış sözleşmeler bir sonraki işlem gününde işlem sistemine yüklenmektedir. Yeni sözleşme tanımlanmasında pay opsiyon sözleşmeleri için dayanak varlığın spot piyasadaki ikinci seans ağırlıklı ortalama fiyatının %20 altı ve üstünde kullanım fiyatı aralığına denk gelen kullanım fiyat adımları esas alınarak; endeks opsiyon sözleşmeleri için dayanak endeksin bir önceki gün spot piyasada son seansta oluşan kapanış değerinin %10 altı ve üstünde 2 olan kullanım fiyat adımı esas
İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Üst Limiti
Dayanak Pay Senedinin Önceki Seans Ağırlıklı Ortalama Fiyatı x 1,20
İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Alt Limiti
Dayanak Pay Senedinin Önceki Seans Ağırlıklı Ortalama Fiyatı x 0,80
İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Üst Limiti Dayanak Endeksin Önceki Seans Kapanış Değeri x 1,10
İşleme Açılacak Kullanım Fiyatı Alt Limiti Dayanak Endeksin Önceki Seans Kapanış Değeri x 0,90
35 alınarak; TLDolar opsiyon sözleşmeleri için Dolar için TCMB’nin gösterge niteliğindeki satış kurunun1.000 ile çarpılmasıyla elde edilen değerin %10 altı ve üstünde kullanım fiyatı aralığına denk gelen kullanım fiyatları esas alınarak, tüm kullanım fiyatları sisteme tanımlanmaktadır.
Örnek:
O_TCELLA sözleşme tipinde kullanım fiyatı değişim limiti %20 olarak tanımlıdır.
Dayanak varlığın önceki seans ağırlıklı ortalama fiyatı 10 TL’dir.
İşleme açılacak kullanım fiyatlarının üst limiti = 10 x 1,20 = 12 İşleme açılacak kullanım fiyatlarının alt limiti = 10 x 0,80 = 8
Bu durumda, gün içinde işleme açılabilecek en düşük kullanım fiyatlı sözleşmeler
O_ TCELLA1112C8.00S0 ve O_ TCELLA1112P8.00S0 iken, en yüksek kullanım fiyatlı sözleşmeler
O_ TCELLA1112C12.00S0 ve O_ TCELLA1112P12.00S0 olacaktır.
Örnek:
O_XU030E sözleşme tipinde kullanım fiyatı değişim limiti %10 olarak tanımlıdır.
Dayanak endeksin önceki gün son seans kapanış değeri 86.391,14’dür. Dayanak varlık fiyatı 86,391.
İşleme açılacak kullanım fiyatlarının üst limiti = 86,391 x 1,10 = 95,03 İşleme açılacak kullanım fiyatlarının alt limiti = 86,391 x 0,90 = 77,75
Bu durumda, gün içinde işleme açılabilecek en düşük kullanım fiyatlı sözleşmeler
O_XU0300613C78.00S0 ve O_XU0300613P78.00S0 iken, en yüksek kullanım fiyatlı sözleşmeler
O_XU0300613C94.00S0 ve O_XU0300613P94.00S0 olacaktır.
36 4.3.9 İşleme Açılacak Kullanım Fiyatları
Pay opsiyon sözleşmelerinde, her bir dayanak varlığın spot piyasada son seansta oluşan ağırlıklı ortalama fiyatı baz alınarak hesaplanan ±%20’lik limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Oluşturulan sözleşmelerden en az biri “karda”, biri “başabaşta” ve biri “zararda” olmak üzere üç farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Seans içinde dayanak varlık fiyatında meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%20’lik limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler.
Endeks opsiyon sözleşmelerinde, dayanak varlık olan endekslerin bir önceki işlem gününde spot piyasada son seansta oluşan kapanış değeri baz alınarak hesaplanan ±%10’luk limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir.
Oluşturulan sözleşmelerden ikisi “karda”, biri “başabaşta” ve ikisi “zararda” olmak üzere en az beş farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. Gün içerisinde dayanak varlık değerinde meydana gelen değişimlere göre yeni kullanım fiyatlı sözleşmeler işlem sisteminde otomatik olarak işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%10’luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler.
TLDolar opsiyon sözleşmelerinde ise, dayanak varlık olan yabancı para birimi için TCMB’nin gösterge niteliğindeki satış kurunun 1.000 ile çarpılmasıyla elde edilen değer
Örnek:
O_TRYUSD sözleşme tipinde kullanım fiyatı değişim limiti %10 olarak tanımlıdır.
Dayanak döviz kurunun önceki gün son seans kapanış değeri 2,2118’dir. Dayanak varlık fiyatı 2.212.
İşleme açılacak kullanım fiyatlarının üst limiti = 2.212 x 1,10 = 2.433,2 İşleme açılacak kullanım fiyatlarının alt limiti = 2.212 x 0,90 = 1.990,8
Bu durumda, gün içinde işleme açılabilecek en düşük kullanım fiyatlı sözleşmeler
O_TRYUSD0614C2000S0 ve O_TRYUSDP2000S0 iken, en yüksek kullanım fiyatlı sözleşmeler
O_TRYUSD0614C2400S0 ve O_TRYUSDP2425S0 olacaktır.
37 baz alınarak hesaplanan ±%10’luk limit içerisindeki kullanım fiyat seviyeleri için işlem sisteminde sözleşmeler oluşturulur. Bu limit, dayanak varlığın fiyat limitlerine paralel olarak Yönetim Kurulu tarafından değiştirilebilir. Alım ve satım opsiyon sözleşmelerinin her biri için biri “başabaşta” ve ikisi “zararda” olmak üzere üç farklı kullanım fiyatı seviyesinden sözleşmeler işleme açılır. İşlem sisteminde açık pozisyon veya emir bulunan sözleşme sıraları ±%10’luk limitlerin dışında kalsalar bile işleme açık olmaya devam ederler.
Sistemdeki mevcut kullanım fiyatından sözleşmelerin yanı sıra, dayanak varlığın spot piyasa fiyatındaki hareketine bağlı olarak yeni kullanım fiyatlarından karda, başabaşta veya zararda sözleşmeler de işleme açılabilir (Örnek 1’de spot fiyatın 2,50 TL’den 2,30 TL’ye gerilemesi durumunda başabaşta sözleşme 2,30 olur, 2,20 ve 2,30 kullanım fiyatlı sözleşmeler işleme açılır). Ancak, fiyat hareketlerine bağlı olarak çok sayıda sözleşmenin işleme açık bulunması halinde, belirli bir sayının üstündeki sözleşme sıraları, açık emir ve pozisyon bulunmaması halinde gün sonunda geçici olarak durdurulabilir ve daha sonraki fiyat hareketlerine bağlı olarak tekrar işleme açılabilir.
4.3.10 Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limitleri
Baz fiyat sözleşmelerin günlük fiyat değişim limitlerinin belirlenmesinde kullanılan fiyatı ifade eder. Günlük fiyat değişim limitleri ise her sözleşmenin fiyatının bir gün içerisinde hareket edebileceği oran veya mutlak tutar olarak belirlenen en düşük ve en yüksek değeri ifade eder. Baz fiyat ve günlük fiyat değişim limitleri sözleşme unsurlarında tanımlanmıştır.
Örnek 1:
Spot piyasa fiyatı 2,50 TL olan bir dayanak varlığın (örneğin EREGLE) başabaşta sözleşmenin kullanım fiyatı 2,50 TL olmak üzere aşağıdaki alım ve satım sözleşmeleri işleme açılır.
O_EREGLA0912C2.40S0 O_EREGLA0912P2.40S0
O_EREGLA0912C2.50S0 O_EREGLA0912P2.50S0
O_EREGLA0912C2.75S0 O_EREGLA0912P2.75S0
Örnek 2:
Spot piyasa fiyatı 200 TL olan bir dayanak varlığın başabaşta sözleşmesinin kullanım fiyatı 200,00 TL olmak üzere aşağıdaki alım ve satım sözleşmeleri işleme açılır.
O_TCELLA0912C190.00S0 O_TCELLA0912P190.00S0
O_TCELLA0912C200.00S0 O_TCELLA0912P200.00S0
O_TCELLA0912C210.00S0 O_TCELLA0912P210.00S0
38