Çarlık Hükümeti, savaştan hem prestij hem de askeri güç bakımından çok zayıflamış olarak çıktı. Savaşın yürütülmesindeki beceriksizlik ve savaşın yarattığı zorluklar halkın tepkisine yol açtı ve daha önce yeraltında faaliyet gösteren gizli örgütlerin ayaklanmasıyla Rusya’da 1905 Devrimi oldu. Bu devrim 12 yıl sonra meydana gelecek olan Bolşevik Devrimi’nin kapısını araladı.291
1905 İhtilalinin en önemli nedenleri ise, insanların ekonomik sıkıntılarını dile getirme istekleri ve hükümetin isyanı bastırmakta gösterdiği beceriksizlik ve son olarak muhalefetin direnci ve inancı idi. Ocak 1905’te işçi aileleri sıkıntılarını ve şikâyetlerini
288 Nadas, a.g.e., C. II, ss. 522-523. 289 Hunter, a.g.e., s.49.
290 Dündar, a.g.e., s.145. 291 Sander, a.g.e., s.267.
dile getirmek için sessiz bir protesto gösterisine başladılar. Fakat Çarın Kossak birlikleri, protestocuları kurşunlarla karşıladılar ve olay katliama dönüştü. Kanlı Pazar olarak adlandırılan bu olay Rusya’da tepkiyle karşılandı.292 Japonya mağlubiyeti, Çar’ın
muhalifi olan politikacılar, üniversite öğrencileri ve bazı muhalifler tarafından geniş bir çerçevede ıslahat ve özgürlüklere izin verileceği ümidiyle memnuniyetle karşılanmıştı.293
Rusya, 1905 yılı Japon hezimetinden sonra, Rusların Uzakdoğu’da “Sıcak denize ulaşmak” teşebbüslerinin önü alınınca bu defa “Ananevi” siyasetine dönerek İstanbul Boğazı’nı elde etmek ve Akdeniz’e çıkmak arzusu hâkim olmaya başladı.294
Diğer taraftan Balkanlar’da etkin politika izlemeye başladı. Bu davranışın sonucu I. Dünya Savaşı’na varacak bir dizi uluslararası bunalımı başlatacaktır.295 Rusya’nın
Balkanlar ve Yakındoğu’da etkin politika izlemesinde Dışişleri Bakanı olan Aleksandr Izvolski ve Sergey Sazonov etkili olmuştur.296
Rus–Japon Savaşından sonrasındaki yıllarda Rusya Almanya’dan uzaklaşmış, Rus–Avusturya ilişkileri zayıflamış ve Rusya ile Fransa arasında bir uzlaşma sağlanmasından sonra Rusya ve İngiltere ittifak girişiminde bulunmuştu. İngiltere ile 30 Ağustos 1907 tarihinde yapılan antlaşma, Rus dış politikasının kilometre taşı olmuş ve düşmanca olan ilişkiler uzlaşmaya dönüşmüştür.297 Aslında Rusya, ilk önce Almanya
ile 24 Temmuz 1905’te İngiltere’ye gizli bir antlaşma yaptılar. Bu antlaşmaya Fransa’yı da katmak istediler. Ama Fransa buna yanaşmadı. Ayrıca Fransa, Rus ekonomisinde verdiği krediler ile etkin bir rol oynamaktaydı. İşte bu yüzden Rusya, Fransa’nın etkisiyle İngiltere ile ittifak antlaşması yapmıştır.298 Uzak Doğu’da ise İngiltere’nin
girişimleri ile Rusya ile Japonya arasında Uzak Doğu meselelerinin çözümü hususunda uzlaşmaya varılmıştır. Buna mukabil İngiltere ile Rusya arasında İran’ın nüfuz bölgelerine bölünmesi hususunda antlaşmaya vardılar. Kuzey İran, Rusya kontrolünde, ortası bi taraf, güneyi ise İngiliz kontrolünde olacaktı.299
292 Acar, Ortaçağ’dan Sovyet Devrimi’ne Rusya, s.329. 293 Söylemzoğlu, a.g.e., ss.432-433.
294 Kurat, Rusya Tarihi, s.408. 295 Sander, a.g.e., s.267.
296 Riasanovsky ve Steinberg, a.g.e., s.434. 297 Riasanovsky ve Steinberg, a.g.e., s.434. 298 Kurat, a.g.e., s.405.
31 Ağustos 1907 Rus–İngiliz Antlaşması, Fransa–İngiltere–Rusya devletleri arasında bir ittifak mahiyetini aldı. Bundan böyle Rusya’nın düşmanı Almanya ve Almanya ile işbirliği yapan devletler oldu.300
2.4. OSMANLI TARİHİ VE İSLAM DÜNYASI AÇISINDAN SONUÇLARI
Rus–Japon Harbi Osmanlı Devleti tarafından büyük bir ilgiyle takip edilmiştir.301Bu yakın ilginin sonucunda savaş sonunda yapılan Barış konferansına
Osmanlı Sultanının da katılması teklif edilmiştir.302 Savaştan galibiyetle çıkan Japonya,
büyük bir prestij kazanmış ve bölgedeki Müslümanlarla, Rus olmayan etnik grupların gözünde yeni şampiyon olmuştur.303 Nasıl oldu da daha 50 yıl öncesine kadar
savunmasız ve geri bir ülke iken birden bire atılım yapıldı. Alınan ders açıktı. Japonya örneği izlenerek, Batı’nın ilim ve teknolojisi sömürge ülkelerine getirilmeliydi. Ancak bunu yaparken de Japonya’nın yaptığı gibi modernleşme beyazların denetiminde olmamalı ve ülkenin ulusal özellikleri korunmalıydı.304
Sultan II. Abdülhamid, imkânlar dâhilinde Rusya ile arasının açılmasını istemiyordu. Hatta Fransa ve İngiltere’ye karşı Rusya’yı denge unsuru olarak kullanmak istiyordu. Fakat 1904–1905 Rus–Japon Harbinde Rusya’nın mağlup olması II. Abdülhamid’in Rusya hakkındaki görüş ve güvenini değiştirdiği anlaşılıyordu. Böylece Rusya’nın zannedildiği kadar güçlü olmadığı ortaya koymuştu. Dolayısıyla Rusya’ya dayanarak politika izlenilemeyeceği de anlaşılmıştı.305
Rus–Japon Harbi Türkiye’de büyük bir merakla takip edilmişti. Herkes Japonların galip gelmesini istiyordu. Japonların zaferleri hakkındaki haberler Müslüman ahali arasında büyük bir sevinç uyandırmıştı.306 Japonların karada ve denizde Rusları
yenmeleri, Osmanlı Devleti’nin zaferi kadar büyük bir sevinç uyandırmıştır. Allah, 93 Harbinin intikamını bir Şark milletine mağlup ettirmek suretiyle Ruslardan almayı irade eylemiştir. “Elhamdülillah” deniyordu.307 Hasan Ali Yücel anılarının çocukluğumun
300 Kurat, a.g.e., s.407. 301 Şahin, a.g.e., s.132.
302 Hee–Soo Lee, (1989), Osmanlı Japonya Münasebetleri ve İslamiyet, İbrahim İlhan (Çev.), Diyanet
Vakfı Yayınları, Ankara: s.30.
303 Dündar, a.g.e., s.150. 304 Sander, a.g.e., s.267.
305 Kurat, Türkiye ve Rusya, s.133. 306 Kurat, a.g.e., s.133.
geceleri bölümünde konuyla alakalı şunları söylemektedir; Kahveler içildikten sonra günün önemli havadisleri söylendikten sonra Rus–Japon Muharebesi esnasında, her Japon galibiyeti ballandırıla ballandırıla anlatılır. Çünkü Rusya’dan fenalık görmeyen veya kendini böyle hissetmeyen Türk ailesi yok gibidir. Deniyordu.308 Türk milliyetçisi
olan Halide Edip, diğer pek çok kadın gibi, Japon Deniz Kuvvetlerinin komutanı Amiral Togo’dan esinlenip oğluna Togo adını vermiştir.309 Rusya’nın yenilgisi, Rusya’daki Türk ve Müslüman halk üzerinde oldukça fazla tesiri olmuş ve Büyük Silkinişin ilk işareti olarak görülmüştür. Daha sonra halkın ayaklanması, Kazan’da ve diğer şehirlerde grevler, nümayişler yapılmıştı.310
Rusya’yı kızdırmamak için İstanbul basınında sansür uygulanmış, mümkün mertebe Avrupa menşeili haberleri nakletmekle yetinmişti.311 Basındaki savaş
haberlerine sadece cephede olup bitenlerin anlatılması kaidesiyle müsaade etmiştir. Bununla irtibatlı olarak Japon taraftarlığından Selanik‟te çıkarılan Asır Gazetesi bir ara kapatılmıştı.312Fakat 1905 Mayısı ortalarında Rus Donanmasının Coşima’da Japon
Donanması tarafından külliyen imha edilmesine ait teferruatlı haberler gazetelerde neşredilmiş ve Rusların yenilgiye uğradığı açıkça anlatılmıştı.313 Osmanlı matbuatın
Rus–Japon Savaşı ile ilgili en teferruatlı Ali Fuad (Erden) ve Osmanlı Senai (Erdemgil) tarafından beş cilt olarak hazırlanan Musavver 1904–1905 Rus Japon Seferi isimli eserdir.314 Mekteb-i Fünûn-u Harbiye-i Şâhâne Matbaası‟ nda 1325/1909 tarihinde basılan 1904–1905 Rus - Japon Seferinden Port-Arthur, Matbaa-i Kütübhane-i Cihan‟da 1323/1905 tarihinde basılan Aksa-yı şark Hükümetleri, Japonya, Kore, Abdürreşid İbrahim tarafından Mançuri Ahvâli, Alem-i İslam ve Japonya'da İntişar-
ı İlamiyyet, Naci (Eşdeniz)’in tercüme ettiği Asya-yı Şarki Sefer-i Ahirinde Japonların Suret-i Taarruzları, Satı Bey‟in Büyük Milletlerden Japonlar, Almanlar, Japonya ve Japonyalılar. Japonların Seciyeleri, Sûret-i Terakkiler,
Samizâde Süreyya‟nın Büyük Japonya, Mümtaz Bey tarafından Çin-apon ve
308 Hasan Ali Yücel, (1990), Geçtiğim Günlerden, İletişim Yayınları, İstanbul s. 134’den naklen Şahin,
a.g.e., s.141.
309 Esenbel, a.g.e., s.308. 310 Şahin, a.g.e., s.150. 311 Kurat, a.g.e., s.133.
312 Hüseyin Hılmi Aladağ, (2011), 1904 – 1905 Japon-Rus Harbi’nin Osmanlı Kamuoyundaki
Yansımaları, Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde: s.88.
313 Kurat, a.g.e., s.133.
İspanya-Amerika Muharebesi, Hans von Ritter, tarafından Harb Tarihi Tedkiki. Rus-
Japon Harbi ve Büyük Harb. Harb Akademisi 1927–1928 Tedrisatı, Anesti ve Isakcalızade Ali Rıza tarafından Japon Elifbası, Ayanzâde Namık Ekrem, Japonlar, Mübahat‟ın Almanca‟dan Osmanlıca‟ya tercüme ettiği Japonya Tarih-i Siyasisi, Avanzâde Mehmed Süleyman Japonya ve Japonyalılar, Japonya. Ahval-i Hazıra ve
Sûret-i Tekâmülü, Ali Muzaffer‟in tercüme ettiği Demoge‟ye ait bir eser olan Japonya'da Seyahat, Pertev [Demirhan] Paşa’ya ait Rus-Japon Harbinde Alınan Maddî, Manevî Dersler ve Japonların Esbâb-ı Muzafferiyetleri isimli hatırat vardır.
Mehmed Zeki‟ye ait Japonya’nın Mazisi, Hâli, İstikbali, Kadri tarafından bastırılan
Kore, Japonya ve Çin'de Kadınlar, Fatma Ünsiye‟nin Rusça‟dan çevirdiği Musavver Japon Çocukları, Mehmed Arif‟in Musavver Rusya ve Japonya Vekayi-i Harbiyesi,
Fouquet‟ye ait olan ve Osman Nuri‟nin mütercimi bulunduğu Piyade Tabyası ve Rus-
Japon Seferinden Alınan Dersler, Artin Asaduryan ve Mahdumları şirket-i
Mürettibiyesi‟nde tab olunan Rus-Japon Muharebesi Tecrübelerinden, Mihran tarafından neşri yapılan, Rusya ve Japonya Muharebesine Ait Musavver Resim
Mecmuası. Album de la Guerra Russo–Japonaise isimli albüm çalışması, Mehmed
Nihad, Sedan Seferi ve 904–905 Rus-Japon Harbi... Meseleleri, Mehmed Fatih el- Kerîmî‟nin tercümesini yapıp kendi matbaasında tab ettiği Potsikoviç‟e ait Orenburg 1905(miladi) tarihli Yaponlar [Japonlar], Ali Rıza’nın Erkân-ı Harbiye Mektebi Matbaası‟nda ders kitabı olarak hazırladığı Tarih-i Harb Notları. 1904–1905 Rus-
Japon Seferi, Bursalı Mehmed Nihad‟a ait Erkân-ı Harbiye Mektebi Matbaası‟nda
hazırlatılan Tarih-i Harb 1904–1905 Rus - Japon Harbi. Sınıf 3, 1340–1341
Tedrisatı, adlı eserler konumuza ait Osmanlı matbuatında çıkan eserlerdi.315
O dönemdeki Tatar gazetelerinde de Japonya ile ilgili çok sayıda makale yayınlanmıştır.316 Mısırlı milliyetçi, panislamcı, Meiji Anayasası hayranı Mustafa
Kamil, “Japonya hayranıyız, çünkü Asya’daki Avrupa Emperyalizmi kalkanına direnmek için Batı uygarlığını kullanan ilk Doğulu devlettir.” demiştir. Müslüman yazarlar, Japonların Rusya zaferini “Meşrutiyetin Çarlık despotizmine karşı kazandığı zafer olarak övmüşlerdir.317 Fransa’da Türk gazeteci ile Japon gazeteci arasında geçen
diyalogda ikimizi birbirimizde ortak düşman ayırıyor biz Doğu’dan siz Batı’dan
315 Aladağ, a.g.t., ss. 91-92-93. 316 Dündar, a.g.e., s.150. 317 Esenbel, a.g.e., s.311.
yürüyeceğiz. Ural Dağlarında kucaklaşıp öpüşeceğiz denilmiştir.318 Bu ülkeye olan ilgi
o kadar artmıştır ki çıkan haberlere göre Japon İmparatoru, İslamiyet’i resmi din olarak kabul edecektir. Bu haber, sadece Hindistan, Osmanlı Devleti, Mısır gibi Müslüman ülkelerde değil Almanya, İngiltere gibi Batı ülkelerinde de büyük yankı uyandırmıştı.319
Rusya’nın Mançurya Cephesindeki yenilgisinin Osmanlı Dünyası üzerindeki uzun erimli etkisi, kısa ve uzun vadede olmak üzere ayrıştırılabilir.320 Kısa süreli
gelişmelere baktığımızda Müslüman ve Asyalı muhalif çevrelerde meşrutiyet taleplerinin hızlanmasında, Japon zaferinin etkisi mevcut siyasi koşullarda en önemlisiydi. Jön Türkler, kendilerini Yakındoğu’nun Japonları olarak biçimlendirdiler. Hatta Japon uzmanları çağırmaya niyetlendiler. Aynı zamanda Rusya’da Dumanın açılmasıyla meşrutiyet taleplerini hızlandırarak 1908’de II. Meşrutiyetin açılmasında etkin rol oynadılar.321 Bu dönemde meydana gelen devrimlerden etkilenerek 1905’te
İran’da 1911’de Çin’de ulusalcı nitelikte devrimler meydana geldi.322 Japon tarihçileri,
Meiji Restorasyonunu ve Japon zaferini, muhalif hareketler için kıvılcım noktası olarak görmüşlerdi.323
Uluslararası siyaset açısından uzun vadeli etki, Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılışı oldu. 1905 yenilgisi, Rus Donanması’nın Osmanlı İmparatorluğu’na karşı geçici olarak askeri bir tehdit olmaktan çıkmakla birlikte herhangi bir faydası olmamıştır. Ama 1907’deki İngiliz–Rus Antlaşmasıyla gelen Rusya–İngiltere işbirliği uzun vadede Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki etkisi ölümcül oldu.324
Rus–Japon Savaşı, 1904-1905 yılları arasında Rusya’nın Balkanlardaki etkisini azaltmış ve Avusturya’yı reform tasarısı konusunda üstün duruma getirmişti.325 Rusya,
savaşın sonunda üstünlüğü kaybettiği için Balkanlara yönelip tekrar aktif bir siyaset izlemeye başlamıştır. İtalya’nın On iki Adayı işgali, Balkan Savaşları, Rus–Japon Savaşının dolaylı sonuçları arasındadır. 1907 Rus–İngiliz işbirliği, Jön Türklerin
318 Şahin, a.g.e., s.152. 319 Dündar, a.g.e., s.150. 320 Esenbel, a.g.e., s.310. 321 Esenbel, a.g.e., s.311. 322 Sander, a.g.e., s.267. 323 Esenbel, a.g.e., s.311. 324 Esenbel, a.g.e., s.311.
325 Sevilya Aslanova, (2011), Yirminci Yüzyılın Başında Rusya’nın Osmanlı Politikası (1903 – 1917), 1.
liderlerini Alman tarafına itti ve Osmanlı Devleti 1. Dünya Savaşında Almanya’nın yanında savaşa girmiş ve daha sonra parçalanmıştı.326
1904–1905 Rus–Japon Savaşının sonucunda, Türk–Japon ilişkilerinin hızlanması ve onlar aracılığıyla Orta Asya’daki Türk Dünyası ile ilişkiye geçmesini sağlamış, Japonya’nın Türk ve İslam Dünyası ile bağlantılarının temelini atmıştı.327
326 Esenbel, a.g.e., s.312. 327 Esenbel, a.g.e., s.312.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM