Reyhân

Reyhân (ناحير) kelime olarak Arapça'dır. Dilimize buradan geçmiştir. Arapça'da ayrıca genel olarak güzel kokulu nebatat için ve rızk, azık manasında da kullanılan bir

tabirdir.¹²³ Rahman sûresinde reyhân şekliyle güzel kokulu bitkiler olarak

geçmektedir.124

Edebiyatımızda daha çok bu isimle işlenen ballıbabagillerden kokulu, beyaz, sarı,125

pembe ve yeşil çiçekleri¹²⁶ olan bir akdeniz bitkisidir. Bugün fesleğen kullanımı daha yaygındır.

Divan edebiyatında bilhassa aşırı kokulu olması, sarı ile beyaz renkli çiçekleriyle ve şekli itibarıyla tasavvurlara konu olmuştur. Sevgilinin zülfü yahut kâkülü deste 119 Burhân-ı Katı. 120 Ahterî-i Keîr. 121 Ötüken Türkçe Sözlük. 122 Kâmûs-ı Türkî. 123 Ahterî-i Kebîr. 124 Kur'ân, 55 (Kâf) 12. 125 Ötüken Türkçe Sözlük. 126

118 halinde ve kokulu olması benzetme yönlerinden biridir. Diğer benzetme yönü de hattır.

Reyhan denilince akla sevgilinin yüzünde çıkan ayva tüyleridir.127

Bunun da sebebi

küçük reyhan çiçeklerinin demedi içinde sevgilinin yüzündeki hatta

benzetilmesindendir. Ayrıca reyhânî hattına da kelime oyunlarıyla göndermeler yapılmaktadır. Reyhânî hattı Muhakkak'ın küçük hâlidir. Kitap yazımında kullanılır. Nesihe benzer, fakat daha yayık, genişçe yazılan ve rağbet görmüş güzel bir yazı türüdür. En son hâli ve kuralları Abbâsî saray hattatı Türk asıllı Yâkût-ı Musta'sımî tarafından tahsis edilmiştir. Bu bilgiyi burada vermemizin sebebi sevgilinin yahut nev-cüvanın yanağında çıkan ayva tüyü manasındaki hatt ( ّطخ) ile yazı manasındaki hatt ( ّطخ)'ın yazılışının aynı olması ve bundan dolayı hatt-ı reyhân ve hatt-ı reyhânî gibi terkiplerlerle kelime oyunu yapılmasındandır.

Mu'îdî Divanı'nda reyhan, yapılan benzetmeler yanında bir bahçe ya da süs çiçeği gibi de ele alınmıştır. Reyhan ile aynı beyitlerde hayran kelimesi de kullanılarak cinâs-ı nâkıs yapılmaktadır. Aşağıya örnek olarak vereceğimiz beyitte de bu şekilde bir cinas yapılmıştır:

Dil ne meyl ėtsün çemende sünbül ü reyĥāne kim

Bir gül-endāmuŋ ser-i zülfüŋde ĥayrāndur henüz (G. 154/4)

Reyhan adından yararlanılarak bir meslek ismi de oluşmuştur. Reyhan satan çiçekçi manasına ya da yapma süs ağaçlara çiçek asan süsçü manasına reyhâncı denmiştir. Mu'îdî Divanı'nda da iki beyitte reyhâncı geçmektedir. Reyhancı şahıslaştırıldığı için dolaylı yoldan birine işâret etmektedir. Bu kişi sevgili ya da herhangi bir memdûh olabilir:

Bir nihāle ġonçe zeyn eyler gibi reyĥāncılar

Tįr-i müjgān üzre sancırsın cigerler her ŧaraf (G. 209/4)

Reyhan ile ilgili Mu'îdî Divan'ında yapılan tasavvurlar alfabetik sırayla aşağıda verilecektir:

8.1. Reyhân - Âh:

Reyhanın taç yaprak kısmı yukarıya doğru sivirlerek açmaktadır. Çiçeğinin bu şekilde göğe âhın ağması gibi olması âşığın âhının benzetileni olmasına sebep olmuştur:

127

119 Bülbül-i şūrįdedür göŋlüm belā bāġında kim

Sūz-ı sįnem dūd āhumdur gül ü reyĥān aŋa (G. 5/3)

8.2. Reyhân - Gîsû:

Reyhan ile saç arasındaki münasebet şeklî benzerliktendir. Reyhanın saç gibi uzun olması, güzel kokması ve muhtemelen koyu kırmızısının siyah renge yakın olarak düşünülmesi dolayısıyla bir münasebet kurulmasına sebebiyet vermektedir. Reyhan, şeklinin dağınıklığından yararlanılarak da saça benzetilmiştir. Reyhan ile saç leff ü neşr ile aşağıdaki beyitte birbirine özdeşleştirilmiştir:

Āferįn ol ruħ u gįsūya ki Ǿaksi düşicek

Dil ü cān baġçesini pür-gül ü reyhān eyler (G. 84/3)

8.3. Reyhân - Hatt:

Hatt kelimesi yazılışı aynı fakat farklı birkaç manaya gelmektedir. Ancak bu manalar birbirinden çok da uzak manalar değillerdir. Reyhan ile yapılan tasavvurlarda bizi ilgilendiren iki manası memdûhun yüzünde çıkan ayva tüyleri ve yukarıda reyhan maddesinde verdiğimiz bilgi kısmındaki reyhânî yazı çeşididir (bkz; Reyhân). Memdûhun yüzündeki ayva tüyleri reyhana benzetilmektedir. Ayva tüyleri bir bütün olarak reyhanın gövdesinde küçük küçük açan çiçeklerine benzetilmektedir. Reyhan hattı da Muhakkak hattın küçük halidir ve kitap yazımında kullanılır. Sayfaları güzelce dolduran sık noktalı bir yazıdır. Bu bakımdan memdûhun ayva tüyleriyle reyhânî hat arasında bir münasebet kurulmaktadır. Memdûhun yüzü evrâk, ayva tüyleri de reyhânî yazı olarak tasavvur edilmektedir. Hatt kelimesiyle bu şekilde bir kelime oyunu da yapılmaktadır. Mu'îdî Divanı'nda yaptığımız taramada reyhan ile ilgili yapılan tasavvurların çoğunun hatt ile olduğunu tespit ettik. Bu meyanda reyhan-hatt (ayva tüyü) ve reyhan-hatt (Reyhânî yazı) üzerinden kurulan tasavvurlara örnek olması amacıyla aşağıda iki beyit verilecektir. Örnek beyitlerin ilkinde yüz unsuru olarak hatt ve yazı unsuru olarak hatt iki defa geçmektedir. Yâkût-ı vakt terkibi ustaca kullanılarak Yâkût-ı Mustasımî'ye de göndermede bulunulmuştur. Hatt, la'l ve Yâkût ile bir tenasüp, hatt, Yâkût ve evrâk ile de ikinci bir tenasüp kurulmuştur:

Ħaŧŧ ü laǾlüŋ göreli Yāķūt-ı vaķt olup göŋül

Yazar evrāķ-ı ĥayāle ħaŧŧ-ı reyĥānį dürüst (G. 39/5)

İkinci örnekte de sevgilinin zülfünün ve kırmızı yüzünün beyânını şâir reyhânî hatla kızıl gül yaprağına yazmıştır. Kızıl gül yaprağı aynı zamanda sevgilinin yüzüne

120 benzetilmektedir. Makbul olan bu kızıl gül de kadifemsidir ve yapraklarının kadife tüyleri ayva tüylerine benzetilmektedir. Aynı zamanda reyhânî yazı ile de münasebetlidir:

Bu caǾd-ı zülf ü lāle-Ǿiźāruŋ beyānın

Reyĥān ile ķızıl gül-i ħandāne yazmişam (G. 296/2)

8.4. Reyhân - Şarap:

Reyhandan şarap ya da herhangi bir keyif verici içeceğin yapılıp yapılmadığı konusunda kaynaklarda bir örneğe rastlamadık. Reyhânî diye istiare yollu anılan içeceğin de aslında şarap mı yoksa alkolsüz bir içecek mi olduğu konusunda bir kanıya varılamamıştır. Ancak muhtemelen kırmızı reyhan göz önünde bulundurularak kırmızı şarabın kastedildiği düşüncesindeyiz. Reyhanın kokusu da bu tasavvurda bir benzetme yönüdür. Ayrıca eskiden bir de kadehin ağız kısmına daire şeklinde tüm ağız kısmını kaplayacak yere süslü yazılarla şarap ile ilgili güzel beyitler yazma geleneği vardı. Bu geleneğin de bu tasavvurda etkili olabilme ihtimali vardır. Mu'îdî Divanı'nda iki beyitte reyhânî içecek örneğine rastladık. Aşağıda iki beyit de verilecektir:

Nice bir nūş ėdelüm reyĥāniyi

Lāle gibi al berü laǾlįn ķadeĥ (G. 52/4)

Sāķiyā sünbül śaçuŋa dil vėren āşüfteler

Cām-ı gül-gūndan geçüpdür içdügi reyĥānidür (G. 127/6)