3. DÖVİZ KURU KANALININ BELİRLEYİCİLERİ
3.6. Reel Döviz Kuru ve Marshall Lerner Kuralı
Reel döviz kuru iki ülke arasındaki malların nispi fiyatlarıdır başka bir değişle reel döviz kuru ülkenin rekabet etme gücünü göstermektedir.239
Fiyatı Mal Yabancı Fiyatı Mal Ulusal Kuru Döviz Nominal Kuru Döviz Reel = •
Reel kurun hesaplanması yukarıdaki formülasyona göre yapılmaktadır ancak ampirik çalışmalar reel kur üzerinde en büyük etkiye nominal kurun sahip olduğunu göstermektedir.240
Reel döviz kuru bir dönem boyunca diğer bir döneme nispeten düşükse ulusal malların yabancı mallara göre daha ucuzladığı, reel döviz kurunun yüksek olduğu durumda ise ulusal malların yabancı mallara göre daha pahalı olduğu sonucuna ulaşılır. Eğer reel kur düşükse bu durumda ulusal malların görece ucuz olmasından
239 N. Gregory Mankiw, Macroeconomics, 5th Edition, NewYork: Worth Publishers, 2003, s. 129. 240 Devereux, a.g.m., 804.
77
dolayı ülkede yerleşik insanlar daha az ithal mal talep edeceklerdir, aynı sebepten ötürü yabancıların da ulusal mallara olan ihracat talebi artacaktır, aksine reel kur düşükse mekanizma ters işleyecektir. Reel kur ile net ihracat arasındaki ilişkiyi NX = NX(є) şeklinde yazıldığında, net ihracatın reel kurun bir fonksiyonu olduğu sonucuna ulaşıbilir.241 Merkez bankası para arzını artırdığında düşen faiz oranı
yüzünden yaşanan döviz çıkışı sermaye miktarında bir azalmaya neden olurken yurtiçi talebin ulusal mallara kayması yüzünden ithal mallardan döviz tasarrufu yoluyla döviz kaybının azalmasıyla GSMH da ortaya çıkacak etkinin şiddeti azalabilir. Ancak bu etkinin gerçekleşebilmesi için bazı şartların sağlanması gerekmektedir.
Merkez bankalarının ekonomiyi etkilemek için yapmış oldukları devalüasyon her zaman başarılı sonuçlar vermemektedir. Bu bağlamda ise döviz kuru değişimlerinin dış ticareti ne yönde ve ne büyüklükte etkileyeceği önemli bir sorun olmaktadır. Dış ticarete konu olan malların sonsuz arz edilebildiği varsayımıyla, bir ülkenin ticarette bulunduğu diğer bir ülkenin mallarına olan talep elastikiyeti yani ticari ortağının mallarına olan ithalat talebi ile ticari ortağının ülke mallarına olan ihracat taleplerinin reel döviz kuru esnekliklerinin toplamı birden büyükse, ulusal paranın reel değer kaybı dış ticaret dengesini pozitif yönde, küçükse negatif yönde etkileyecektir. Tersi durumda ise, ulusal paranın reel değer kazanımı dış ticaret dengesini negatif yönde, küçükse pozitif yönde etkileyecek, eğer bu oran bire eşitse dış ticaret üzerinde etki doğurmayacaktır242 .
Aşağıda grafikte 1995 yılının Ocak ayını baz alan reel kurun zaman içerisinde değerlendiği görülmektedir.
241 Mankiw, a.g.k., ss. 129-130.
242 Rahmi Yamak, Abdurrahman Korkmaz, “Reel Döviz Kuru ve Dış Ticaret Dengesi ilişkisi”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Ekonometri ve İstatistik Dergisi, Ekonometri ve İstatistik
78
Tablo 3 Reel Kur Oranı
REEL KUR 0 20 40 60 80 100 120 140 160 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kaynak: TCMB
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DÖVİZ KURU KANALININ TÜRKİYE’DE İŞLEYİŞİ
Döviz kuru ile makroekonomik değişkenler arasında birçok ilişkinin var olması, bu ilişkilerin belirgin şekilde açıklanmasını zorlaştırmaktadır. Hakim ilişkilerin ve döviz kurunun ana değişkenler üzerindeki net etkisinin belirlenmesi sonuçta ampirik bir konudur.243 Bu nedenle Türkiye’de döviz kuru kanalının işleyişi ampirik olarak
araştırılacaktır.
1. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI
Smets ve Wouters (1999) Vektör otoregresyon (VAR) analizlerinde faiz oranının ve döviz kurunun GSMH’ nın farklı bileşenleri üzerinde etkiye sahip olduğunu bulmuşlardır. Faiz oranındaki bir artışın ana etkisi yurtiçinde talep edilen faize duyarlı mallar üzerinden olurken, döviz kurundaki değer artışıyla birleşince net ihracat üzerinde çok daha büyük bir etkiye sahip olmaktadır. Sonuç olarak sıkı para politikası uygulamasıyla, faiz kanalı ticaret bilançosunu geliştirici etkiye sahip olurken, döviz kuru kanalı ticaret bilançosunu bozucu etkiye sahip olmaktadır. Bununla birlikte, döviz kuru ticaret mallarının fiyatları üzerinde faiz oranından daha direkt bir etkiye sahiptir.244
Peersman (2001) doktora tezinde yer alan ampirik çalışmanın VAR analizinde 1980-1998 yılları arasında Euro’nun kullanıldığı bölgelerdeki para polikası şoklarının ekonomi üzerindeki etkileri incelenmiştir. Çalışma kısa dönem faiz oranı, para stoku ve döviz kuru arasındaki ilişki üzerine kurulmuştur. İncelemeden ulaşılan bir sonuç, diğer değişkenlerdeki şoklara reel sektörün yavaş şekilde tepki verdiğini göstermektedir. Buradan çıkan sonuç para politikası, para talebi ve döviz kurunda meydana gelecek şokların çıktı ve fiyatlar genel seviyesi üzerinde eş zamanlı etkiye
243 Karras, a.g.m., s. 13; Ghosh, a.g.k., s. 53.
244 Frank Smets, Raf Wouters, “The Exchange Rate And The Monetary Transmission Mechanism in
80
sahip olmadığıdır. Bunun yanı sıra çalışmada para talebi eşitliğinin kullanılması sonucu ulaşılan diğer bir sonuç ise para talebinin çıktıdaki, fiyatlar genel seviyesi ve faiz oranındaki şoklara eş zamanlı tepkiler verebilmekte olduğudur. Nihayet para politikası tepki fonksiyonunun kullanılması sonucu parasal otoritenin cari para stokunu ve döviz kurunu gözlemledikten sonra faiz oranını ayarlamakta olduğu ve hasıla ile fiyatlar genel seviyesindeki bozulmalara eş anlı tepki verme yeteneğine sahip olmadığıdır.245
Ghosh (2002) yaptığı çalışmasında hasılanın sadece döviz kurundan değil döviz kuru yanında birçok başka faktör tarafından da etkilenmekte olduğu sonucuna ulaşmıştır.246
Zengin (2000) Türkiye’ de reel döviz kuru ile dış ticaret arasındaki ilişkiyi incelemiş ve sonuçta koentegrasyon ve VAR analizi sonucu elde edilen bulgular, reel döviz kuru ile ihracat ve ithalat fiyatları arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin olduğunu ancak bu durumun kur politikasının etkinliğini azalttığını öngörmüştür. Bunun sebebini ise kur politikası ile sağlanması amaçlanan dış ticaret karının yabancı piyasalarca emilmesine ve sonuçta kur politikasının etkinliğinin azalmasına bağlamaktadır.247 Buradan kur politikasının yalnız başına dış ticaret üzerinde olumlu
etkilere sahip olmadığı görülmektedir.
Us (2004) çalışmasında Türkiye'deki parasal aktarım mekanizmasını küçük yapısal makroekonomik model kullanarak incelemektedir. Çalışmasında Taylor Kuralı ve Para Durumu Endeksine(Monetary Conditions Index) göre parasal rejim seçimini analiz etmiştir. Çalışmada kurulan bütün similasyon çeşitlerinde MCI'ın para politikası enstrümanı olarak kullanılması durumunda ekonomi daha hızlı istikrar bulmaktadır. Ayrıca MCI'ın enstrüman olarak kullanılması durumunda ekonomideki dalgalanmalar azalmaktadır.248
245 Gert Peersman, a.g.e., s. 76. 246 Ghosh, a.g.k., s. 73.
247 Ahmet Zengin, “Reel Döviz Kuru Hareketleri Ve Dış Ticaret Fiyatları (Türkiye Ekonomisi Üzerine
Ampirik Bulgular)”, C. Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, (2000)
248 Vuslat Us, “Monetary transmission mechanism in Turkey under the monetary conditions index: an
81
Seyrek, Duman ve Sarıkaya (2004) çalışmalarında dışsallık analizi ile 1968 ve 1996 döneminde Yeni Keynesyen ve monetarist aktarım mekanizmalarını karşılaştırmışlardır. Ampirik analiz sonucunda para arzının içsel olduğunu varsayan Yeni Keynesyen teoriyi destekleyen bir kanıt bulunamamıştır. Elde edilen sonuçlar paranın arzının dışsal olduğunu öngören monetarist teoriyi destekleyerek ele alınan dönemde Türkiye’de para arzının ele alınan diğer değişkenleri zayıfta olsa açıklama gücüne sahip olduğu yönündedir. Bu ise Türkiye’de ele alınan dönem içinde parasal aktarım mekanizmasının işlediğini göstermektedir.249
Gündüz(2001) çalışmasında banka kredileri kanalını incelemiş ve Ocak 1986 ve Ekim 1998 arasındaki dönemde banka kredilerinin varlığına dair kesin kanıtlara ulaşamazken geleneksel faiz kanalı ve döviz kuru kanalının var olduğunu dair ampirik bulgular elde etmiştir.250
Sezer (2002) Granger Nedensellik testi sonucunda elde ettiği bulgularla Türkiye’de Ocak 1989 ve Aralık 2002 döneminde parasal aktarım mekanizmasını etki tepki fonksiyonlarıyla incelemiştir. Döviz kuruna verilen şoka diğer değişkenlerden gelen tepkilerin iktisat teorisi ile uyuştuğu ve varyans ayrıştırması sonucunda ise döviz kuru değişkeni üzerinde faiz değişkeninin açıklama gücünün yüksek olduğu diğer bir deyişle döviz kuru ile faiz arasında güçlü bir ilişkinin bulunduğu sonucuna ulaşmıştır.251
Dülger ve Cin(2002) 1986:01-1999:12 dönemi Türkiye ekonomisini inceledikleri çalışmalarında Johansen eşbütünleşme yöntemiyle elde ettikleri sonuçlara göre parasal aktarım teorisinin iddia ettiği yönde kur ile nominal para arzı, nominal faiz oranı, nominal fiyatlar ve nihayet hasıla arasında uzun dönemli bir ilişkinin bulunduğunu ortaya koyarken, çalışmadan elde edilen diğer bulgular ise döviz kuru ile para arzının pozitif, faiz oranının
249 Seyrek, Duman ve Sarıkaya, a.g.m., ss. 201-212.
250 Lokman Gündüz, “Türkiye’de Parasal Aktarım Mekanizması ve Banka Kredileri Kanalı”, İMKB Dergisi, Cilt:5 Sayı:18, (Nisan/Mayıs/Haziran 2001).
82
ise negatif bir ilişki içerisinde olduğu göstermektedir.252
Çiçek (2005) 1995 ile 2003 yılları arasındaki dönemi ele aldığı çalışmasında döviz kuru kanalının çalıştığına ve para politikasının reel aktivite üzerindeki etkiliğini azalttığına dair sonuçlar elde etmiştir.253
Karaca (2005) Ocak 1990 ile Temmuz 2005 arasındaki dönemde döviz kurları ile faiz oranı arasında anlamlı bir ilişkinin var olmadığını ortaya koymuştur.254
Kadıoğlu (2006) 2001-2005 yıllarını kapsayan makalesindeki etki tepki analizinde nominal faize verilen şoka diğer değişkenlerin verdiği etkileri incelemiştir. Faizdeki şok reel kuru aynı yönde etkilemekte ve reel döviz kurunu artırmaktadır. Bunun sonucunda ithal malların fiyatları görece ucuzlamaktadır.255
Kasapoğlu (2007) çalışmasında Türkiye’de Ocak 1990-Temmuz 2006 dönemini ele almış ve döviz kuru kanalının hasıla üzerinde etkisinin bulunmadığını, ancak enflasyon üzerinde önemli ölçüde etkisinin bulunduğunu ortaya koymuştur.256