Radyasyon Kavramı ve Radyolojik Tehlikeler

“Bir atom çekirdeğinin kararsız durumdan daha kararlı bir duruma geçerken elektromanyetik dalga veya parçacık şeklinde enerji yayılmasına radyasyon (ışıma) denir” (Ocaktan, 2014: 5). En genel anlamıyla radyasyon, aktarılan enerji olarak da tanımlanabilmektedir. “Radyolojik tehlikeler; nükleer veya diğer radyolojik ışınım kaynaklarının çevreye yaydığı radyoaktif maddelere bağlı olarak canlılar üzerinde oluşan zararlı veya ölümcül tehditlerdir” (Özceylan Aubrecht ve Coşkun, 2014: 3-4). Radyasyon kendi içerisinde ikiye ayrılmaktadır. Bunlar; “İyonlaştırıcı radyasyon” ve “İyonlaştırıcı olmayan radyasyon” şeklindedir. İyonlaşma kavramı ise; radyasyonun oluşması için taşınan enerji ancak “parçacıklar ve elektromanyetik dalgalar” aracılığıyla aktarılmaktadır. Buna bağlı olarak da bir atoma enerji aktarılarak atomdan elektron koparılmasına iyonlaşma denmektedir (AFAD, 2018).

“İyonlaştırıcı Radyasyon”; taşınan enerjinin, atomlarda iyonlaşmaya neden olması

durumudur. “Alfa”,” Beta”, ”Gama”, “ Nötron” ve “X-Işınları” olarak 5 çeşitten oluşur. Bunlardan Alfa, Beta ve Nötron parçacık radyasyonuna, Gama ve X ışınları ise elektromanyetik radyasyona örnek teşkil eder. Çeşitlerini tek tek kısaca açıklayacak olursak; “Alfa Radyasyonu”; “2 proton ve 2 nötron” birleşmesinden elde edilen “Helyum atomu çekirdeği” dir (Ocaktan, 2014: 18-23). Kütlesi ve yükü oldukça fazladır. Bu tip radyasyonlar zayıf güce sahip oldukları için bulundukları ortama çok fazla etki edemezler. Bir “kâğıt parçası” veya “insan cildi” tarafından soğurulabilirler. “Beta radyasyonu”, çoğunlukla eksi yükü bulunan elektrondur. Kütlesi ve yükü Alfa’ya göre oldukça azdır. Bu nedenle de bulunduğu ortama çok daha fazla etki ederler. Beta radyasyonu insan cildini geçer fakat organlara varamaz. “İnce alüminyum plaka” tarafından soğurulabilirler. “Nötron radyasyonu”; çekirdekte bulunan nükleer tepkimelere bağlı olarak yayımlanır ve etkileme gücü epey yüksektir. Bu tip radyasyon

36

“Gama radyasyonu”; radyoaktif çekirdek tarafından yayımlanırlar ve oldukça yüksek bir enerjileri vardır. Bu da bulundukları ortama çok fazla etki etmelerine yol açar. Bu tip radyasyon, “kurşun plaka” tarafından soğurulabilirler. “X-ışınları”; atomun elektron enerji düzeylerinde bir karışıklık ortaya çıktığında yayımlanırlar. Bu düzensizlik nedeniyle elektron bulutunun enerji seviyelerindeki boşluklar diğer enerji düzeyindeki elektronlar aracılığıyla doldurulur ve buna bağlı olarak da x-ışınları meydana gelir ve”

kurşun plaka” tarafından soğurulabilirler (TAEK, 2018).

“İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyon”; taşınan enerji iyonlaşma yaratmıyorsa bu isimle

anılmaktadır. İyonlaştırıcı olmayan radyasyonlar aynı zamanda elektromanyetik radyasyonlardır. Örnek olarak; “mikrodalgalar”, “görünür ışık” ve “radyo dalgaları” gösterilebilir (AFAD, 2018). “Radyoaktivite” kavramı, aşırı enerjisi olan atom çekirdeklerinin bu enerjilerini radyasyon yayımlayarak açığa çıkarması olayıdır. Bu olayın diğer adı da “Radyoaktif bozunma” şeklindedir (MEB, 2011). Radyoaktif maddede bulunan atom sayısının yarıya düşmesi için harcadığı zamana “yarı-ömür” denmektedir ve oldukça önemli bir parametredir (Ocaktan, 2014: 14).

2.2.3.1. Radyasyon Kaynakları

İnsanların birçoğu aslında günlük hayatlarında radyasyonla etkileşim halindedir. Bunlar doğal, tıbbi ve yapay yollardan olabilir. Radyasyon kaynaklarının ilki doğal kaynaklardır. İkincisi ise yapay ya da diğer adıyla insan yapımı kaynaklardır. Bu kaynaklar iyonlaştırıcı radyasyon kaynakları grubundadır (Ocaktan, 2014: 8). Kısaca açıklarsak;

1- Doğal Kaynaklar; İnsan katkısı olmayan kaynaklardır ve doğada bulunurlar. İnsanlar

radyasyonun %85’ini doğal kaynaklardan alır. Doğal kaynaklar “Çevre”, “Fon” veya “Arka Plan” şeklinde de bilinmektedir. Temelde 3 çeşidi bulunmaktadır. Bunlar; “Kozmik Radyasyon”, “Yerküre Radyasyonu”, “İçsel Radyasyon” ve ”Yapay / İnsan

Yapımı Kaynaklar ” (AFAD, 2018).

Yapay/insan yapımı kaynaklar çoğunlukla tıp alanında kullanılmaktadır. Radyografi, nükleer tıp ile görüntüleme ve tedavi, ışın tedavisi bunların en başlıca örnekleridir.

2- Kullanıcı Ürünleri; radyasyonun en sık kullanıldığı sektör sağlıktır ancak bu

37

3- Endüstride Kullanılan Kaynaklar; radyasyon kaynakları endüstride oldukça sık

kullanılmaktadır. Genel olarak; çelik ve kâğıt üretimi, çimento yapımı, otomotiv alanı, kömür endüstrileri, petrol ve maden çıkarma işlemleri, fosil yaşamını araştırmak gibi daha birçok alana uygulamalarında yardımcı olmaktadırlar.

4- Tarımda Kullanılan Kaynaklar; tarımın neredeyse her alanında “radyoaktif

çekirdekler” oldukça sık kullanılmaktadır. Bunlardan bazıları; gübreleme miktarını

istenilen değere ulaştırmak amacıyla “radyonüklidler” in kullanılması, toprakların su ihtiyaçlarını belirlemek için nötron kaynaklardan faydalanılması, kimyasal dozajının uygunluğunu anlayabilmek amacıyla radyoaktif izotoplardan yararlanılması, zararlı böceklerden korunma amaçlı kullanımı, daha iyi hasatlar sağlamak amacıyla tohumların mutasyonlarında kullanılması ve yiyeceklerin bozulmasını önlemek için radyasyondan fayda sağlanması gibi sayılabilecek daha birçok yerde varlığını göstermektedirler (AFAD, 2018).

5- Hayvancılıkta Kullanılan Kaynaklar; besin olarak tüketilmeyen ürünlerin “İşaretçi

Radyonüklidler” aracılığıyla takip edilmesini sağlamaktadır. Buna bağlı olarak

insanların sindirim sistemlerinde oluşan etkiyi araştırmış olacaklardır (TAEK, 2018).

6- Günlük Kullanım Ürünleri; insanların yaşamlarının içerisinde yer alan bazı

ürünlerde de radyasyon bulunmaktadır. Fakat bunlar etkileri neredeyse çok az veya yoktur. Örnekler; “fosforlu saatler”, “tütün”, “televizyonlar”, “floresan lambaların

başlatıcıları”, “x-ışını güvenlik sistemleri” şeklindedir

7- Araştırmada Kullanılan Kaynaklar; bazı üniversite ve araştırma merkezleri bu

kaynakları araştırma yapmak için kullanmaktadır. Genelde kullanılan alanlar; fizik, biyoloji, tıp, tarım, çevre, madencilik ve kimyadır. Araştırmaların neticesinde birçok yöntem ve yeni ürün geliştirilmektedir.

2.2.3.2. Radyasyonun Ölçülmesi

Radyasyon kazaları esnasında oluşan tehlikenin çeşidini ve ne derece büyüklüğe sahip olduğunu anlayabilmek için radyasyonun ne olduğunun ve radyoaktivitenin büyüklüğünün bilinmesi önemli bir unsurdur. Radyasyon bilindiği üzere duylarla anlaşılamaz bu nedenle de varlığını anlayabilme ve ölçebilme amaçlı yapılmış bazı özel cihazlar geliştirilmiştir. Bu cihazlar 2 şekilde sınıflandırılmıştır. Bu sınıflar; “Dedektörler”, “Dozimetreler” dir (TAEK, 2018). Kullanım alanlarına göre radyasyon

38

ölçüm cihazları; “Kontaminasyon Monitörleri” “Doz Hızı Ölçerler”, “Alan

Monitörleri”, “Spektrometreler”, “Kişisel dozimetreler” olarak örneklendirilebilirler

(TAEK, 2018).

2.2.3.3. Radyasyonun İnsanlara Ulaşması ve Etkileri

Radyasyonun kendisi ya da kaynakları çeşitli yollar aracılığıyla insanlara aktarılabilmektedir. Hangi çeşit yolla aktarıldığına ve zamanlamasına bağlı olarak insanların vücudunda farklı yerlere dağılıp farklı biyolojik etkiler sergileyebilmektedir. Bunlara ek olarak biyolojik etkilerde oluşan farklılıklar açısından kişilerin yaşları, cinsiyetleri ve vücutta hangi bölgeye yayıldığı da önemli bir husustur.

Radyasyon maruziyeti temelde iki ana başlıkta toplanmaktadır; bunlardan ilki “İçsel

Işınlanma” diğeri ise “Dışsal Işınlanma” dır.

İçsel Işınlanma; radyasyon kaynakları tarafından insan bedeninin içerden kendini

ışınlaması demektir. Bu kaynaklar vücut bileşenlerinden elde edileceği gibi dışardan da alınabilir. Dışardan vücuda girmesi ya “solunum” ya da “yutma” aracılığıyla gerçekleşmektedir (AFAD, 2018).

Dışsal ışınlanma; vücuda bu kaynakların dışarıdan aktarılmasıdır. Normal yaşantımızda

bulunan “arka-plan radyasyonu”, “yapay radyasyon kaynaklarının ışınlamaları” ve içsel ışınlanmalar dışında kalanların hepsi bu başlığın içerisinde yer almaktadır (TAEK, 2018). Kaynağın farklılığına göre ışınlanma seviyesi de farklılık gösterir. Alfa çok fazla tehdit oluşturmamakta ve deriyi geçememektedir. Sadece açık yarlara nüfuz edebilir. Beta alfaya oranla daha tehlikelidir ve deri yanmalarına, göz hasarlarına neden olabilmektedir. En zararlı ve tehlikelisi gama ışınlarıdır ve tüm vücudu etkilemektedirler (MEB, 2011).