Psikolojik Stres Belirtileri

Stresin ortaya çıkardığı fizyolojik sonuçlara karşı organizma, bazı duygusal tepkiler göstererek, stresle başa çıkmaya çalışır. Herhangi bir uyarıcı, kişinin yaşam alanına bir müdahale gibi yorumlanırsa, bu kez yaşanan duygu, genellikle öfke ve kızgınlık olacaktır. Uyarıcıların ya da denge durumundaki değişmenin bir kayıp olarak yorumlandığı durumlarda ise yaşanan duygu karamsarlık veya ruhsal çöküntüdür. Bu duyguları kendileri de, duygusal dengenin bozulmasına yol açtığı için, başlı başına bir stres kaynağıdır.70

Psikolojik belirtiler ise endişelenme, dikkat toplama güçlüğü, unutkanlık, sinirlilik ya da denetimsizlik duygusu, kendini üzüntülü, kızgın ya da zaman baskısı altında hissetme şeklinde sıralanabilir.

Psikologlar açısından stres, onu aklında taşıyan kişiye aittir. Hepimiz günlük, basit gözlemlerimizden, aynı olaya farklı kişilerin farklı tepki ve yaklaşımlarının olduğunu biliriz. Bu farklılık, düşünsel koşullardan, sosyal koşullara kadar uzanan değişkenlerden kaynaklanır.71

Stres tepkisi, ortamda ne olduğuna bağlı olarak değil, insanın olana nasıl tepki verdiğine bağlı olarak çıkar. Hissettiklerimiz esas olarak düşündüklerimiz paralellindedir. Bu sebeple stres belirli insanla belirli olayın etkileşiminde ortaya çıkar. Olay tek başına belirleyici değildir. Burada kilit nokta, o belirli durum ile o kişi arasındaki işlemdir.72

Yaşamımızdaki değişkenler, bireye özgü birtakım psikolojik sistemlerdir. Algılayabildiğimiz olayla başa çıkabilmek için birtakım ”stres verici” veya ”stres vermeyici” olarak ayırmamız gerekir. Lazarus zihinsel psikoloji ile ilgili çalışmalarında, durumu tanımlamamıza yardımcı olan etmenleri birincil değerlendirme ve ikincil değerlendirme olarak ele almıştır. Bu konular geniş olarak stresle başa çıkma konusunda ele alınacaktır.

Birincil değerlendirme, yaşanılan durumun algılanması ve kişi için ne anlama geldiğinin değerlendirilmesidir. Bu dönem, yaşantının anlamını keşfetme dönemidir. Bize

70 _{Hasan Tutar, Kriz ve Stres Ortamında Yönetim, Hayat Yayınları, İstanbul, 2000, s. 216.}

71 _{Zühal Baltaş, Yöneticilerde Stres Faktörü Olarak Stres, TÜSSİDE Stres Yönetimi Semineri, Gebze, 1987, 2} 72 _{Baltaş ve Baltaş, Stres ve Başa Çıkma Yolları, s. 32.}

uymayan bir şeyin olup olmadığına bakarız, durum bizi herhangi bir şekilde etkilemiyor ise nötr bir yaşantıdır, ya da iyiliğimize destek oluyor, bizi koruyor ise olumlu bir yaşantıdır. Stres verici olarak değerlendirmemiz için bu yaşantının bizi zedeleyeceği, mücadeleye zorlayacağı bir başka ifadeyle tehdit edeceğini düşünmemiz gerekir. İkincil değerlendirme ise birinci aşamada kişi yaşantıyı stres olarak değerlendirmiş ise ikinci aşamada olayı yönlendirme ve olay ile başa çıkabilme yolları ile ilgilidir. Artık olanakları ile bu konuda ne kadar etkin olabileceğine bakar. Bu aşamada da başa çıkabilme davranımını yeterli bulmaz, eksik görür ise artık tam bir stres söz konusudur. Kişi psikolojik düzeyde de, bedensel düzeyde de stres tepkisi verir. Düşünce, duygu ve davranış düzeyindeki yıkıcı ve olumsuz ile birlikte, bedendeki alarm tepkimeleri devreye girer. Bir durumun birincil ve ikincil değerlendirme sistemleri sonunda tehdit olarak algılanmasında rol alan psikolojik etmenler üç açıdan ele alınır:

1. Gereksinim ve güdüler

2. İnanç sistemleri ve algısal özellikler

3. Eğitim ve bilgi birikimine bağlı zihinsel kaynaklar

Stres söz konusu olduğunda önemli olan, o olayın o kişi için “tehdit edici” olarak algılanıp algılanmamasıdır. Bireysel farklılıklar, geçmiş yaşantılar, kişilik gibi farklı psikolojik mekanizmaları ifade eder. Gereksinimler ve geçmiş yaşantılar bireye özgüdür. Farklı kişiler aynı tepkileri veriyor dahi olsalar bunların şiddetleri birbirinden farklı olacaktır.73

Psikolojik belirtiler olarak gerginlik, geçimsizlik, işbirliğinden kaçınma, endişe, yetersizlik duygusu ve yersiz telaşı sayabiliriz. Strese giren kimsede kas ve sinirsel gerilim ortaya çıkar. Gerginlik kendisi stres oluşturabildiği gibi stresinde bir sonucudur. Stresli kişiler çevresinde bulunan insanlara karşı sözel ve fiziksel olarak kırıcı olabilirler. Stres içindeki birey, sıkıntılarının çoğunu aile ve iş çevresine yansıtmaktadırlar. Geçimsiz olma stres sonucu ortaya çıkan bir durumdur. Bunun yanında öfke kişinin kaygılarından kurtulmak için başvurduğu bir savunma mekanizmasıdır. Çalışma ortamlarında sergilenen saldırgan ve öfkeli davranışlar, bireyin geçimsiz olmasına, iş ve arkadaşlık ilişkilerinin bozulmasına neden olabilmektedir. Strese giren kişi kendini çevresinden ve toplumdan soyutlayarak kendisine bir

emniyet ağı oluşturur. Bu durum da bireyin toplumsal destek ve paylaşım olanaklarını ortadan kaldırır. Kişinin aniden içine kapanması, diğer kişilerden uzaklaşması bir stres göstergesidir.

Aşırı yorgunluk durumlarında stres artar. Stresin en belirgin belirtilerinden biri, kişinin devamlı endişe içinde olmasıdır. Stresli durumlarda bazı bedensel hareketler sıkça yapılır. Bu hareketlerin yapılması sırasında derin nefes alındığı için oksijen miktarı artar ve endişeye neden olan laktik asidin oksitlenerek kandan atılması çabuklaşır. Ancak hareketsizlik durumu devam ederse endişe de devam eder.74

Yetersizlik ve işlevsizlik duygusu, uzun süreli stres durumlarından sonra ortaya çıkan önemli bir belirtidir. Yetersizlik ve işlevsizlik insanları acı, ümitsizlik ve bunalıma götürür. Kişinin içine girdiği bu durum bireyin bütün enerjisini alır ve iş yapamaz duruma getirir.75

İnsanların beklenmedik ve alışılmadık durumlarda telaşa kapılması doğaldır. Ancak uzun süreli stres durumları kişilerin normal ve alışılmış fonksiyonlarını yerine getirmelerini engeller ve onların sürekli ve yersiz bir telaş içine girmelerine sebep olur. Farklı nedenlerle telaşa kapılan bireyler, beklenmedik durumlar karşısında gereken tepkileri veremedikleri için hem stresin kaynağına ilişkin olarak hem de sergiledikleri davranışların yersizliği karşısında tümüyle ümitsizliğe kapılabilirler. Bu durum onların stresle başa çıkma yeteneklerinin de olumsuz yönde etkiler.76

74_{Norfolk, İş Hayatında Stres, s. 41.}

75 _{Güney, Davranış Bilimleri, s. 456.} 76 _{Güney, Davranış Bilimleri, s. 456.}

ÜÇÜNCÜ KESİM

KİŞİSEL VE ÖRGÜTSEL STRES KAYNAKLARI, ÖRGÜTSEL STRES TEORİLERİ, ÖRGÜTSEL STRESİN SONUÇLARI VE STRESLE BAŞA ÇIKMA