Ġnsanoğlu sosyal bir varlık olarak bir grup ya da toplum içerisinde diğer insanlarla etkileĢim halinde yaĢamakta ve onlarla iliĢki içinde bulunmaktadır. Ġnsanın bu sosyal niteliği, çalıĢma ortamındaki durumunu, sağlık ve güvenlik içinde oluĢunu, verimliliğini, baĢarısını etkileyen önemli bir faktördür. ÇalıĢma ortamındaki kiĢilerarası iliĢkiler psiko- sosyal faktörler kapsamında incelenmektedir. ÇalıĢanların birbiri ile olan iliĢkileri, çalıĢanların yöneticileri ile olan iliĢkileri, iĢ yerinin yönetim Ģekli ve ücret politikalarının çalıĢanlar üzerindeki etkileri çalıĢma ortamının çalıĢan üzerindeki psiko-sosyal etkileri olarak ele alınabilir. Örneğin iĢ düzenlemesinin ayrıntılı olarak yapıldığı, aĢırı bir iĢ bölümünün bulunduğu çalıĢma ortamlarında iĢe yabancılaĢma görülmekte iken, sosyal iliĢkilerin engellenmesi, iĢ arkadaĢlarıyla yeterli iletiĢimde bulunamamanın iĢ tatminsizliğine neden olabildiği görülmektedir.86 Stres,
depresyon, tükenmiĢlik, anksiyete bozuklukları çalıĢan üzerinde çok görülen psikolojik ve ruhsal rahatsızlıklardır.
1.7.1 Stres
Stres kiĢinin dengesini bozan herhangi bir etkendir ve çevrenin istekleri ile bireyin davranıĢları arasında dengesizlik olduğu zaman ortaya çıkmaktadır.87
Stres durumunda insan vücudu strese karĢı kendini korumak için alarma geçer. Bireyin stresle baĢa çıkması geçmiĢ yaĢantıları, deneyimleri ve öğrendikleri ile yakından iliĢkilidir. GeçmiĢte baĢarılı olma, gelecekte karĢılaĢılacak stres yaratıcı durumlarla daha baĢarılı bir biçimde baĢa çıkmayı sağlar. Fakat geçmiĢte baĢarısız olunmuĢsa bu da stresle baĢa çıkmada yetersizlik anlamına gelmektedir. ÇalıĢma ortamında özellikle çalıĢanın yapacağı iĢle ilgili belirsizlikler, meslektaĢ ve yönetici desteğinin olmaması, uygun olmayan çalıĢma ortamı, yoğun iĢ yükü, iĢ güvensizliği, iĢi yetiĢtirememe korkusu, iĢle ilgili teknolojik değiĢimler, personelin uygun olmayan dağılımı, çalıĢan ücret politikaları ve adaletsizliği çalıĢma ortamlı, kurumsal stres faktörü
86 YaĢar Erdem, “Sosyal Ġnsan, Sosyal EtkileĢim, Grup YaĢamı, Kültür ve Toplum
Açısından ĠĢ Sağlığı”, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, Sayı:18 Yıl:4, Mart-Nisan 2004, s.7.
87 Orhan Öztürk ve Aylin UluĢahin, Ruh Sağlığı ve Bozuklukları I-II, 11.Baskı,
29 nedenlerdir.88 Stres çalıĢanda anksiyete, uykusuzluk, kaslarda gerginlik ve
yorgunluk gibi sağlık Ģikayetlerine yol açmakta, iĢ doyumunu ve motivasyonunu düĢürmekte, iĢi bırakma nedenlerini arttırmaktadır.89
Stresle baĢa çıkma psikolojik bir süreçtir ve baĢa çıkılma yollarında baĢarısız olunursa çalıĢanın psikolojik sağlığında bozulma baĢlar, psikopatolojik belirtiler ortaya çıkar ve çalıĢanın sağlığı bozulur.90
Zihinsel dinlenme, egzersiz yapma, sosyal destek alma, tatile çıkma, hobiler geliĢtirme, kendini geliĢtirme, zamanı etkili kullanma, etkili iletiĢim dili kullanma, sağlıklı beslenme, psikolojik yardım alma gibi aktiviteler stresle baĢa çıkma stratejilerinden bazılarıdır.
1.7.2 Depresyon
Depresyon derin üzüntülü bir duygu durumu olup değersizlik, yetersizlik, küçüklük duygu ve düĢünceleriyle birlikte; düĢünme, konuĢma ve hareketler gibi insan üzerinde fizyolojik iĢlevlerde yavaĢlamayla seyreden bir sendromdur ve çalıĢanda belirli dönemlerinde görülebilmektedir. Depresyon terimi sıklıkla hayal kırıklıklarına bağlı olarak geliĢen olumsuz ve umutsuz duygu hali olarak tanımlanır.91 Depresyon çalıĢanda özellikle duygu, düĢünce ve davranıĢı etkiler.
ĠĢten ayrılma isteği, baĢarılı olamamak, üzüntü ve mutsuzluk, kiĢinin hayata kötü bakması, kendisinin hep olumsuz yönlerini görmesi ve değerlendirmesi olası sağlık Ģikayetleridir. Tedavi edilmediği takdirde uzun yıllar sürebilmektedir.92 Dikkat azalması, kararsızlık, halsizlik ve memnuniyetsizlik
bireyin çalıĢma ortamında hem iĢ kalitesini hem de yaĢam kalitesini etkileyebilmektedir.
88 Melek Ardahan, “Yönetici HemĢirelerde Stres Belirtileri ve Strese Yatkınlık Üzerine bir
AraĢtırma”, Sağlık ve Toplum, Yıl.16, Sayı.1, Ocak-Mart 2006, s.83.
89 Serap Parlar, “Sağlık ÇalıĢanlarında Göz Ardı Edilen Bir Durum: Sağlıklı ÇalıĢma
Ortamı”, TAF Preventive Medicine Bulletin, 7(6) 2008, s.552.
90 Melek Ardahan ve Semra Ay, “Yönetici HemĢirelerin Stresle BaĢa Çıkma Yolları”, Sağlık ve Toplum, Yıl.17, Sayı.3 Temmuz-Eylül 2007, s.77.
91 “Psikiyatrik Bozukluklar”, The Merck Manual Tanı ve Tedavi El Kitabı içinde, Ġstanbul,
Yüce Yayım, 2008, s.1704.
92 Duran Çakmak ve Ömer Saatçioğlu, Yüksek Lisans İçin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları,
30
1.7.3 TükenmiĢlik
TükenmiĢlik, uzun süren iĢ yoğunluğu ile ilgili stresin sonucu, çalıĢanın iĢinde etkili olarak iĢlevde bulunamamasıdır. TükenmiĢliğin çalıĢanda ana belirtileri enerji kaybı, motivasyon eksikliği, iĢ arkadaĢlarına olumsuz tutum ve davranıĢlar, ya da iĢ arkadaĢlarından kendini geri çekme oluĢturmaktadır.93
Mesleğinden ya da iĢinden dolayı insanlarla tek yönlü verici bir iletiĢime girmek zorunda kalan bireyler verdikleri kadar alamadıkları durumlarda, sürekli kendilerinden bir Ģey verdiklerini düĢündükçe bir süre sonra tükendiklerini ve verecek bir Ģeyleri kalmadığını hissetmeye baĢlayacaklardır. Bireylerde, iĢleri gereği karĢılaĢtıkları insanlara karĢı duyarsızlaĢma, duygusal yönden kendilerini tükenmiĢ hissetme ve kiĢisel baĢarı ile yeterlilik duygularında azalma biçiminde kendini gösteren tükenmiĢlik (burnout), çalıĢanın tüm yaĢamını ve etkinliklerini olumsuz yönde etkileyen ve yaĢamında olumsuz durumlarla karĢılaĢmasına neden olacak bir sendromdur. TükenmiĢlik, genellikle stresli olmanın ve bazı destek sistemlerinin olmamasının sonucudur. ÇalıĢanın iyi bir performans gösterdiği halde bu çabasının karĢılığında uygun bir ödül alamadığı, takdir edilmediği ve bunu kabullenmediği zamanlarda ortaya çıkar. Bu durum sürekli ümitsizlik ve olumsuzluğun olduğu bir enerji tükeniĢidir. KiĢinin kendi içine çekilmesi, çevresine karĢı ilgisini kaybetmesi ve baĢarısızlık duygularını yoğun olarak yaĢaması demektir. 1996 yılında Mary Ann Affleck‟in kullanıcı eğitimi veren bilgi-belge çalıĢanlarında uyguladığı anket çalıĢmasında 142 çalıĢanda tükenmiĢliğin %52,8 civarında olduğunu tespit etmiĢtir.94 Yorgunluk, bitkinlik hali, çaresizlik, ümitsizlik halleri,
kızgınlık çevresine yönelik olumsuz davranıĢlar sağlık Ģikayetleridir.
93 Ġ.Tolga Binbay, “ĠĢ Stresi ve Akıl Sağlığı Sorunları”, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, Sayı.25,Ocak-ġubat-Mart 2006, s.30
94 Deborah F. Sheesley, “Burnout and the Academic Teaching Librarian: An Examination
of the Problem and Suggested Solutions”, The Journal of Academic Librarianship, Vol.27 No.6 November 2001, s.447.
31