ÇalıĢma ortamında en sık karĢılaĢılan faktörler fiziksel etkenler olmakla birlikte kimyasal faktörlerde diğer önemli bir gruptur.
1.4.1. Uçucu Organik BileĢikler ve Formaldehit
Günümüzde hemen her çalıĢan, çalıĢtığı ortamda belli sürelerle kimyasallara, sıvı, toz ve gaz Ģeklinde maruz kalabilmektedir. Yüksek zehirle- me özelliği ile “Uçucu Organik BileĢikler” ve formaldehit bina içinde en önemli iç ortam hava kirleticilerinden biridir. Ġngilizce kısaltması VOCs (Volatile Organic Compounds) olan bu bileĢikler, özellikle boya, vernik,
61 Hassan Bolourchi, “Pay Attention to Books‟ Deadly Dust: Relationship of Lung Cancer
and Heart Attack to Library Books‟ Dust”, http://www.isac.cnr.it/iaq2004/pdfabstract/
bolourchi_abstract.pdf, 15 Mayıs 2005 tarihinde eriĢildi.
62 Doris R. Brown, “Collection Disaster: Mold in the Stacks”, College&Research Libraries News, May 2003, s.304.
19 yapıĢtırıcı, döĢemelik (laminant parkeler) gibi yapı malzemelerinden kaynaklanmaktadır. Ofis ortamlarında, yapı malzemeleriyle beraber fotokopi makinaları ve bazı ofis malzemeleri de önemli kimyasal kirleticilerdir. Ayrıca temizlik malzemeleri de yine uçucu organik bileĢikler içerebilmektedir.
Özellikle endüstriyel alanda kullanılan pek çok kimyasal madde ve bu tür kimyasalların fiziksel-kimyasal özelliklerine göre çalıĢma ortamı havasında bulunmasına izin verilen bazı sınır değerler (eĢik değerler) saptanmıĢ ve yayınlanmıĢtır. ÇalıĢanların üzerinde etkili olabilmesi için çalıĢma ortamında bu eĢik değerlerinin üstünde olması gerekir. Bu eĢik sınır değerleri, her ülke standardına göre farklılık göstermektedir. Maruziyet süresi ve konsantrasyon miktarı uzadıkça çalıĢan için sağlık riski oluĢturmaktadır. Uçucu organik bileĢikler arasında kanserojen özellikleri nedeniyle sağlık riski taĢıyan kimyasallar Benzen, Toluen, Etilbenzen, Ksilen, Stiren, Karbon tetraklorür, Kloroform, Vinil Klorür, Metil Klorür, Etilen Dibromür olarak sıralanabilir.63
Formaldehit normal oda sıcaklığında keskin kokulu renksiz bir gazdır. ÇalıĢma ortamının sıcaklık, nem ve havalandırma koĢullarına göre bu maddenin maruziyet faktörünün arttığı gözlemlenmiĢtir. Yine sigara dumanı iç ortamdaki formaldehit konsantrasyonunun artıĢına neden olmaktadır. Formaldehit çalıĢma ortamında hapĢırmaya, öksürüğe, göz iritasyonuna neden olur ve sınır değerlerinin üstünde ise özellikle solunum yollarında risk teĢkil eder. Alt-üst solunum yollarının iritasyonu, akciğerlerde ödem, iltihaplanma ve zatürre oluĢturma riski büyüktür. 64
Bilgi-belge yönetimi alanında Elena Righi ve arkadaĢlarının65
Ġtalya‟da dört bilgi belge merkezinde 130 kütüphane kullanıcısı üzerinde yapmıĢ oldukları bir araĢtırmada uçucu bileĢiklerin 900‟den fazla çeĢidi olduğu ve formaldehitin dıĢ hava ortamı ile karĢılaĢtırıldığında özellikle iki kütüphanede iç ortamda normalin çok üstünde bulduğunu ölçüm yaparak saptamıĢlardır.
63 Bilge Alyüz ve Sevil Veli, “Ġç Ortam Havasında Bulunan Uçucu Organik BileĢikler ve
Sağlık Üzerine Etkileri”, Trakya Univ J Sci, 7(2), 2006, s.112.
64 Bilge Alyüz ve Sevil Veli, s.113.
65 Elena Righi ve vd., “Air Quality and Well-Being Perception in Subjects Attending
University Libraries in Modena (Italy), The Science of the Total Environment, No. 286, 2002, ss.41-50.
20 AraĢtırmalar yapılan toz, formaldehit, Hidrokarbon C2-C5, benzen, toluene,
ksilen uçucu bileĢik ölçümlerinde farklı değerlerde sonuçlar elde etmiĢlerdir. Bu bilgi-belge merkezlerinin bina yaĢının 25 yıldan eski olması, kötü havalandırma, nem, ısı ve ıĢık gibi fiziksel etkenler ve koĢullar nedeniyle çalıĢma ortamında yukarıda belirtilen bileĢiklerin varlığı artmıĢtır. Kullanıcılarda bu koĢullara ve bilgi-belge merkezinde bulunma sürelerine bağlı olarak dikkat eksikliği, nedensiz yorgunluk, baĢağrısı, bulantı, gözlerde sulanma, burunda akıntı ve kaĢıntı, boğazda kuruluk, öksürük, ciltte kaĢıntı ve kuruma ve sıcak basması gibi semptomlar görülmüĢtür.
Kimyasal maddelerin toksik etki göstermesi ve bu toksik etkinin Ģiddeti: Vücuda giren maddenin kimyasal ve fiziksel özelliklerine,
Kullanım sırasında alınan sağlık ve güvenlik tedbirlerine, Maruz kalınan maddenin miktarına ve maruziyet süresine,
ÇalıĢanın yaĢı, cinsiyeti, dayanınıklığı, genel sağlık durumu gibi fizyolojik özelliklerine bağlıdır.66
DüĢük konsantrasyonlarda bu bileĢikler ve formaldehit çalıĢanda uyuĢukluk, baĢ ağrısı, gözlerde yanma ve sulanmaya, yorgunluğa, sinir sistemi ile solunum yolu hastalıklarına ve astım gibi Ģikayetlere neden olmakta, maruziyetin kronik hale gelmesi ile kansere kadar gidebilen etkilere sebep olabilmektedir.67
1.4.2 Gazlar
ÇalıĢma ortamında en kolay ve hızla yayılabilen ve solunum yollarını çok kolay etkileyebilen gazlar genellikle bir iĢlem sonucunda ya da üretim sırasında ortam havasına karıĢırlar. ÇalıĢma ortamında bulunabilecek gazlar için bu konsantrasyonlar genellikle havanın milyon partikülündeki partikül sayısı (ppm) ya da havanın m3‟de mikrogram (µ/m3) cinsinden ifade edilmektedir.
Havadaki gaz konsantrasyonlarının güvenlik düzeyi düzenli ölçümlerle
66 “Kimyasallar ve Sınır Değer Tanımları”, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, Sayı:18 Yıl:4,
Mart-Nisan 2004, s.23.
67 Bilge Alyüz ve Sevil Veli, “Ġç Ortam Havasında Bulunan Uçucu Organik BileĢikler ve
21 izlenebilmektedir. Çoğu zaman kokunun alındığı konsantrasyon toksik konsantrasyondan çok daha yüksektir.68 Gazları yaptıkları etkiye göre Ģu
Ģekilde sıralayabiliriz:
Basit boğucular; karbondioksit, propan, bütan
Kimyasal boğucular; karbonmonoksit, hidrojen sülfür, hidrojen siyanur TahriĢ ediciler; kükürtdioksit, ozon, amonyak
Zehirler; kükürtlü hidrojen, benzol, hidrojen siyanür, karbon sülfür69
ÇalıĢma ortamında gazlara kronik olarak maruz kalındığında çalıĢanda baĢağrısı, baĢ dönmesi, iĢtahsızlık, bulantı, kusma, çabuk yorulma, uykusuzluk, kardiyovasküler rahatsızlıklar, solunum sistemine ait Ģikayetler, ciltte ve boğazda kızarma, konuĢma bozukluğu ve depresyon gibi sağlık Ģikayetleri70 ve
semptom belirtileri gözükebilir. Yüksek dozlarda maruz kalındığında kanserojen özelliğe sahiptirler ve aynı zamanda hücresel bazda çalıĢanı etkiyelerek ölüme yol açabilmektedirler.