Biyolojik faktörler çalıĢma ortamında biyolojik ve fiziksel etkenlere bağlı olarak oluĢan etmenlerdir. ÇalıĢma ortamında aydınlatma, ısı, havalandırma, nem ve temizlik etkenlerinin azlığında ya da artıĢına bağlı olarak bakteri, mantar, böcek gibi mikroorganizma oluĢumuna etken olmaktadır. Mikroorganizmalar, yaĢamaları için gerekli beslenme koĢulları ve uygun ortamlarda hızla çoğalırlar. Kütüphane koleksiyonlarında kağıtta bulunan mikroorganizmaların enfeksiyon riski oluĢturduğu ve çalıĢan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri olduğu çeĢitli araĢtırmalarla bilinmektedir.71 Mantar ve
sporları, toksinler, bakteriler, virüsler, böcek ve akar dıĢkıları, hayvan atıkları, bitkilerden kaynaklanan polenler patojenik, toksijenik ve alerjik etki
68 Bev-Lorraine True ve Robert H. Dreisbach, Dreisbach’ın Zehirlenme El Kitabı: Korunma, Tanı ve Tedavi, Ankara, GüneĢ Kitabevi, 2003, s.9-10.
69 Memduh Yelekçi, Notlu-İzahlı-İçtihatlı Son Çıkarılan Tüzük Yönetmeliklerle Sosyal Güvenli..., s.30.
70 Mehmet Berk, “KiĢileri Korumak Ġçin Alınacak Önlemler”, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, 3(14), Temmuz-Ağustos 2003, s.12.
71 Ayhan Yücel ve A.Serda Kantarcıoğlu, Müzelerdeki Eserlerin Bozulmasında Mikropların Rolü, Ankara, T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997, s.5.
22 yapabilir.72 Ayrıca ortamda bir takım kurtçuklar ve kemiriciler varsa yayılma
daha kolay olur. Nem ve toz kontrolüyle birlikte, temizlik büyük oranda bu tür kemirgenlerin oranını düĢürmektedir.73
Toz ile bakteri konsantrasyonu arasında doğru bir orantı vardır. Tozun zeminde ve havada artıĢı, ortamda bakteri oranın da artıĢına neden olmaktadır.74 Organik tozlar mikroorganizma ve bakteri
içerdiklerinden insan vücudunda enfeksiyon, zehirlenme, bağıĢıklık sisteminde zayıflamaya neden olmaktadır. ÇalıĢma ortamına ve çevreye bağlı olarak biyolojik faktörler bakteriyel enfeksiyonlar, gastrointestinal enfeksiyonlara, viral enfeksiyonlar ve solunum yolu enfeksiyonlarına neden olmaktadır. ÇalıĢanlar mutlaka bu tür risklere karĢı uyarılmalı, olası bir enfeksiyon durumunda gerekli önlemler alınmalıdır. Bireysel hijyen konusunda çalıĢan bilinçlendirilmelidir.
1.5.1 Akarlar
Akarlar (mites) küçük örümcek benzeri canlılardır ve gözle görülmezler. Ortalama 0.3 mm uzunluğundadırlar ve 20–25ºC sıcaklıkta ve %70–80 nispi nem olan ortamlarda yaĢarlar.75 ÇalıĢma ortamında genellikle depo gibi
ortamlarda bulunurlar. Ofis ortamlarında ise sandalye, masa, özellikle halı üzerinde bulunmaktadırlar. Bazı akarlar ısırırlar (Jiggers türü), insanların deri döküntüleri ile beslenirler ve daha sonra düĢerler. DıĢkıları alerjiktir ve nadiren çalıĢanda solunum yolu alerjilerine ve göz rahatsızlıklarına neden olurlar. Genel semptomları, solunum yollarında hapĢırma, geniz akıntısı, alerjik rinit, göğüste hırıltı ve nefes almakta zorluk (astım, apne) gözlerde kızarıklık,
72 Cengiz Kırmaz, “Alerji Nedir?”, http://www.genetikbilimi.com/genbilim/alerjinedir.htm,
17 Mart 2006 tarihinde eriĢilmiĢtir.
73 Çağatay Güler, “Kapalı Ortam Hava Kirliliği”, Türk Tabipleri Birliği Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, No.12, Ekim-Kasım-Aralık 2002, s.26.
74 Berrin Küçükcan, Üniversitelerde Kütüphane Binaları Kullanım Verimliliğinin Yapı Biyolojisi Açısından İncelenmesi, Ġstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği Ġstanbul
ġubesi, 2007, s.84.
75 Hülya Özkul, Ali Ġnce ve Ahmet Akkaya, “Isparta‟daki Ev Tozlarında Polen, Mantar
Sporu ve Diğer Materyallerin AraĢtırılması”, Tüberküloz ve Toraks Dergisi, Cilt.51, No.2, 2003, s.142.
23 sulanma, kaĢıntı, ciltte ise atopik dermatit‟dir.76 Mevsimsel dönemlere göre
alerjilerde artıĢ ve azalma olabilir.
ġekil 1.2 Toz akarı
Kaynak: Ted Kreiter, Dust:Not Such A Dry Subject After All”, The Saturday Evening Post, Sept./Oct 2003, s.27.
1.5.2 Böcekler
Bilgi-belge merkezleri için büyük bir tehlike olan ve koleksiyonun yok olmasında önemli bir etken olan böcekler özellikle kağıt bazlı koleksiyonun en büyük düĢmanıdır. Çok fazla çeĢitleri olan bu havyan türlerinin bilgi-belge merkezlerinde en yaygın olanları kağıt güveleri, termitler, kitap kurtları, kitap bitleri ve hamam böcekleridir. Uygun sıcaklık, nemli ortam, karanlık ve temiz olmayan alanlarda yumurtalarını bırakarak çoğalırlar.77
Mikrop taĢıyan bu canlılar çalıĢma ortamında pek çok enfeksiyonel hastalığa neden olarak, çalıĢan sağlığı için risk oluĢtururlar. ÇalıĢma ortamında böcek üremesini önleme açısından hijyen, temizlik ve ilaçlamanın büyük bir önemi vardır.
76 Marija Janko ve vd., “Dust Mite Allergens in the Office”, American Industrial Hygiene Association Journal, Vol.56, No.111, 1995, s.1133.
77 Nihal Somer, “ArĢiv Malzemesinin Tahrip Sebepleri, Bakımı ve Onarımı” Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü III. Kurumlarası Arşiv Hizmetleri Semineri, Ankara, 13-24
24
1.5.3.Toksik Etkenler
Canlılar üzerinde zehir etkisi yapan maddelere toksik madde, bu etkileri inceleyen bilim dalına da “toksikoloji” denir. ÇalıĢma ortamında kiĢiler kimyasal etmenlere ve biyolojik çevreye bağlı olarak toksiyolojik etkileĢimlere girebilirler. Bu toksik maddeler biyolojik ajanlar (viral, bakteriyel, mantar ve parazitlik), kimyasal maddeler (insektisitler, herbisitler, fungusitler, akarasitler, vs…), havada oluĢan zehir etkisi büyük kimyasal kirleticiler, toksik gazlar, organik çözücüler, metalik zehirler, radyasyon sayılabilir.78 Vücuda giren
yabancı maddeler belirli bir dozdan sonra bireyde zehirlenme etkisi yapabilir. Etki bireyin toksik maddeden etkileniminden sonraki yanıtı veya tepkisidir. ÇalıĢanın toksik etkilenime duyarlılığı açısından genetik yapı, yaĢ, cinsiyet, beslenme durumu, fizyolojik durumu, sağlık durumu etkilenme düzeyinde önemlidir. Toksik maddeler vücuda ağız, solunum yolları ve deri üzerinden olmaktadır. Bilgi-belge merkezlerinde bina yapı malzemeleri, ofis malzemeleri, bazı mikroorganizmalar, mantar ve küf sporları zehirli etkiye sahiptir ve çalıĢan için sağlık riski oluĢtururlar. Yine kimyasal faktörlere bağlı oluĢan toksik etmenler çalıĢanlar için sağlık riski oluĢturmaktadır. Toksik etkilenimin çalıĢanda oluĢturduğu sağlık Ģikayetleri genel olarak çalıĢanda baĢ ağrısı, kusma, öksürme, hapĢırma, sinirlilik, kronik böbrek rahatsızlığı, kardiyovasküler rahatsızlıklar ile üreme problemleri (kısırlık) gibi hastalıklardır.79
1.5.4 Kontrol Yöntemleri ve Sanitasyon
Düzen ve temizlik anlamında ele alınan sanitasyon, çalıĢma ortamında temizlik olanakları ve hijyen yetersizliği nedeni ile çalıĢan sağlığını olumsuz yönde etkilenmesidir. Amerikan Endüstri Hiyjenistleri Derneği (AIHA) iĢ hijyenini Ģu Ģekilde tanımlamaktadır:
“ĠĢ Hijyeni, iĢyerlerinde görülen ve endüstri toplumunda hastalığa, sağlığın bozulmasına ve huzursuzluğa neden olan çevresel faktörleri, stresleri
78 Halil Kumbur, “ĠĢyeri Ortamında Bulunan Toksik Maddelerin Sağlık ve Çevresel
Etkileri”, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, Sayı:21 Yıl:4,Eylül-Ekim 2004, s.8.
79 Gürler Ġliçin ve vd., “Çevre Hekimliği ve Çevresel Etkilenim ve Genel Kavramalar” İç Hastalıkları I-II, s.3847.
25 saptayan, değerlendiren ve onları kontrol eden bilim”80 olarak tanımlamıĢtır.
Buna göre iĢverenler iĢ sanitasyonu konusunda:
1. ĠĢyeri ile ilgili iĢ hijyen programını hazırlamak ve yürütmek,
2. ÇalıĢma ortamını inceleyerek, yapılan iĢ tanımlamalarını yapmak, iĢlemlerde kullanılan maddeleri ve üretim ürünlerini tanımak ve bu maddelerin sağlığa zararlı durumlarını belirlemek,
3. ÇalıĢan sağlığının korunması ve ilgili birimlerle takibi,
4. Saptanan durumlar göz önünde bulundurularak koruyucu önlemlerin planlaması ve uygulamaların takibi,
5. ÇalıĢanın iĢ sağlığı ile ilgili eğitim programlarının planlanması ve uygulamaya konulmasını sağlamak durumundadırlar.
Yukarıda belirtilen koĢullarla ilgili olarak bir ekip kurmak ve ilgili yönetmelik, tüzükler ve standartlarının uygulanabilirliğini gerçekleĢtirmek yine iĢ hijyeni ve kontrol yöntemleri açısından önemlidir. Uygunsuz çalıĢma ortamı ve koĢulları iĢ veriminin düĢmesine neden olabileceği gibi iĢ kazalarının oluĢumuna da etken olarak çalıĢan sağlığını olumsuz yönde etkileyebil- mektedir. ÇalıĢan sağlığını korumak amacıyla çalıĢma ortamında uygun sanitasyon koĢullarının sağlanması, çalıĢanın iĢ sağlığı konusunda bilgi eksikliğinin giderilmesi, iĢ güvenliği ve sağlığı eğitimlerinin tamamlanması zorunludur. ÇalıĢan ayrıca kendi kiĢisel hijyeni ve iĢ sağlığı konusunda bilinçli olmalı, çalıĢırken ilgili kural ve uygulamalara dikkat etmelidir. Eğer çalıĢma ortamında küf ve mantar geliĢmiĢse, çalıĢırken eldiven kullanılmalı ve gerekiyorsa solunulmaması açısından maske takılmalıdır.