Problem çözme, problemin türü ve karmaşıklığına göre değişir. Basit ve karmaşık olabilir. Bazı problemler mantık yoluyla çözülürken, bazıları duygusal olgunluğu gerektirir. Problem çözümleri arasındaki ortak yan amaca ulaşmaya ket vuran engelleri ortadan kaldırmaktır (Binbaşıoğlu, 1991: 84). Problem çözme, bireyin amacına ulaşmasını engelleyen engeller ile başa çıkabileceği bir çözüm yolu bulmasıdır (Baysal, 2003).
Problem çözme, bir hedefi ele geçirmeye yönelik davranıştır. Problem çözmenin başlıca üç özelliği vardır.
a. Hedefe yönlendirme: Davranış açıkça hedefe doğru düzenlenir.
b. Alt hedefin ayrışması: Orjinal hedefi, alt hedefler veya alt görevlere ayrıştırmasıdır.
c. İşlem seçimi: Hedefi ele geçirmeyi başaran faaliyet anlamındadır. Problemin tamamının çözümü bu bilinen işlemlerin art arda getirilmesinden ortaya çıkar (Arkonaç, 1998: 290).
Newel ve Simon’a göre genel olarak problem çözme, problem durumundaki aralığı kapatmak için, önceden hazırlanmış önermeler arasından seçim yapma, öncelik sırası kurma, birleştirme ve diğer yollarla bunları kullanma kurallarıdır. Bu safhada birey öğreneceği konuyla ilgili olarak düşünür, çözüm yolları arar, problem çözümünü dener. Yaptığı denemelerin bazıları problem çözümüne yarayacak, bazıları ise yaramayacaktır. İşe yarayan tepkiler tekrarlanır, diğerleri bırakılır. Problemin asıl çözüm yolunun bulunmasına bir diğer ifadeyle kavrayış olgusunun ortaya çıkışına kadar devam eder. İnsanlara değer kazandıran bir diğer nokta da onların problemleri ne kadar hızlı şekilde doğru olarak çözebildikleri veya yığılan problemlere getirdikleri alternatif çözüm sayısıdır. Başlangıçta, problem ortaya koyan önerme sadece potansiyel olarak anlamlı bir problem ifadesidir. Eğer bireyde buna uygun bir temel varsa, o zaman kişi problem ortaya koyan önermeyi kendi bilişsel yapısına bağlayabilir ve böylelikle karşılaştığı problemin yapısını ve şartlarını anlayabilir. Bundan dolayı, problem çözme, anlama ve kavrama ile ilgili operasyonlar dizisiyle doğrudan ilişkilidir (Akt. Şahin, 1999: 12).
Problem çözme becerisi ise, kişiyi çözüme götürecek kuralların edinilip, kullanıma hazır kılınabilecek ölçüde birleştirilerek bir problemin çözümünde kullanabilme düzeyidir. Bu noktaya birey, önce kavramları, sonra kavramların zincirleme bir bileşkesi gibi anlaşılan kuralları, daha sonra da bu kuralların sentezini oluşturarak ulaşılabilir (A. J. Romiszowski, 1968; Akt. Bilen, 1996: 123).
Birçok yazar problem çözme yeteneklerinden ve becerilerinden söz eder. Bu yetenekler problem durumuna, problemin yapısına, olası çözüm yollarına bağlı olarak temel zihin yeteneklerinden karmaşık üst düzey yeteneklere kadar değişebilir. Watts’a (1991) göre problem çözme becerileri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo. I.IV. Problem Çözme Becerileri
Keşif yetenekleri Sayısal yetenekler
• Problemi ayırt edip tanımlama • Problemin belirgin niteliklerini görme • Çözüm yolları üretme Çözümü sınama ve
doğrulama • Sonuç çıkarma
• Tahmin etme, kestirme • Ölçme
• Sayısal ilişkileri kavrama • Şekilleri ve yapıları kavrama • Sayısal işlemleri yapabilme
Hayal yetenekleri Pratik beceriler
• Kendini başka yerde, zamanda ve rolde görebilme
• Deneyimler sonunda hayalleri yeniden düzenleme
• El becerileri
• Araç kullanma becerileri
Gözlem yetenekleri İletişim becerileri • Gözlenen varlıkların ve olayların renk, şekil,
büyüklük, dağılım, vb. gibi niteliklerini görme
• Doğru ve duyarlı gözlem yapma
• Gözlem verilerini kaydetme, sınıflama, sıralama
• Gözlemleri yorumlama
• Sözlü ifadeyi, yazılı metinleri, grafik ve diğer sembolik materyalleri doğru anlama • Yanlış anlaşılmaya yer bırakmadan sözlü,
yazılı ve diğer sembolik yollarla düşündüğünü anlatma
İnceleme ve düzenleme yetenekleri Sosyal nitelikler • Bilgi bulma ve toplama
• Bilgileri sınıflama, sıralama, diğer yöntemlerle işleme
• Bilgileri yorumlayıp kanıtları değerlendirme • Zamanı iyi kullanma
• Başkalarıyla iletişim kurma • Başkalarıyla ortak çalışma
• Fikirleri çeşitli şekillerde ifade etme • Diğer kişilerin görüşlerini dikkate alma • Sözel olmayan iletişim biçimlerini tanıma
(Watts, 1991)
Bu listede eğitimden amaçlanan davranışların çoğu yer almaktadır. Öyleyse, problem çözme tüm öğretim işlemlerinde uygulanabilecek kadar geneldir. Bu yetenekler sadece problem çözmeye özgü olmayıp diğer yöntemler içinde yer yer geçerlidirler (Akt. Çepni ve diğ. 1997: 9). Gerek günlük yaşantılardan, gerekse yaşam dönemlerinden kaynaklanan tüm problemler, insanların yaşamlarını etkili bir şekilde sürdürebilmeleri için problem çözme becerilerini kullanmalarını gerektirmektedir (Taylan, 1990).
Diffiliy ve Sassman’a (2002: 103-114) göre öğrenciler projelerle öğrenme sürecinde problemle ilgili bütün faktörleri düşünürken problem çözmeyi öğrenirler.
Öğrenciler bu süreçte problemleri fark ederler ve genellikle probleme bir cevap üretirler. Bazen bu çözüm proje için en iyi çözüm olmasa da çocuk için en iyisidir. Diffiliy ve Sassman projelerle geliştirilen öğrenme becerilerini şu şekilde açıklamıştır:
1. Akademik Beceriler a. Okuma b.Yazma c. Matematik d. Bilim e. Sosyal Bilimler 2. Düşünme Becerileri a. Yaratıcı düşünme b. Problem çözme c. Karar verme d. Mantıklı düşünme e. Öğrenmeyi öğrenme
3. Kişiler Arası Beceri 4. İletişim Becerileri 5. Teknolojik Beceriler
Yukarıda tabloda belirtilen davranışların, yeteneklerin ve onun altında sayılan becerilerin hemen hemen hepsi PTÖ sürecinde öğrencilerin bir problemi çözmesi için, gerçekleştirmesi, benimsemesi ve kullanması gereken davranışları ve becerileri ifade etmektedir. Buradan da yola çıkarak denilebilir ki PTÖ sürecini başarıyla gerçekleştiren öğrenciler birçok beceri ile birlikte aynı zamanda problem çözme becerilerini de geliştireceklerdir. Öğrencilerin bu gelişimini gösterebilmeleri için çeşitli ölçekler geliştirilmiştir. Geliştirilen ölçeklerle öğrencinin problem çözme becerisinin ne derece arttığını görmek mümkündür. Proje tabanlı öğrenme çalışmalarında da problem çözme becerisini ölçen ölçekleri kullanmak proje tabanlı öğrenme modelinin etkililiğini görmek açısından çok önemlidir.