Postmodernizm Kavramı

1960’larda başlayan ve günümüzde de halen varlığını sürdüren sanatsal görüşler ve sanat eserleri Postmodern denilen ancak tam bir tanımı yapılamayan kavram alanına girmektedir. Postmodern kavramına öncelikle morfolojik olarak bakıp bir tanım yaparsak, işe “modern”le başlamak gerekmektedir. Bir önceki bölümde Modern’i ve Modernizm’i ele aldığımız için bu bölümde üzerinde durmaya gerek duymuyoruz. Bu nedenle “modern” kavramının önündeki “post” kavramını açıklarsak “postmodern” kavramı biraz olsun aydınlanmış olacaktır. “Post” “başka bir şeyden sonra gelen başka bir şey olan herhangi bir şey post’tur.”106 Bu nedenle Postmodern, modernin yerine geçen, modernin yerini alan, modernden sonra gelen anlamına gelmektedir.

Terimin ilk kullanışı, 1970’lerin ortalarında, tarihsel üsluplara oyuncul referanslar, farklı kültürlerden esinlenmeler ve etkili biçimde koyu renklerin kullanılmasıyla canlılık katılan belirsiz, çelişkili yapılar lehine, temiz rasyonel, Minimalist formlardan vazgeçilen binaları anlatmak amacıyla mimari alanda olmuştur.107 Buna en iyi örnek Amerikalı mimar Charles Moore’a ait olan Piazza d’Italia’dır.(1975– 1980) Bu eser teatralliğinden zevk alıp, bir sahne seti formunda klasik mimari esprili montajını gerçekleştiren, mimari tarzda bir ifadedir.

Postmodernizm kavramının doğma nedenleri arasında pek çok şey sayılmaktadır. 1968’deki öğrenci ayaklanmaları, Amerikalı zenci lider King’in öldürülmesi, kapitalizmin yükselmesi ve özellikle de sosyalizmin çökmesiyle beraber alternatifsiz kalması gibi olaylar postmodernizmin başlangıcı gibi görülmektedir. Bununla beraber oluşma nedenlerinin başında medyanın, aydınların önüne geçmesi ve bunun sonucu olarak halkın üzerinde, aydınlara oranla daha etkin rol üstlenmesi böylece popüler kültürün ortaya çıkması nedenlerden biridir.108

106

Clement Greenberg, “Modern ve Postmodern”, Çev. Nusret Polat, Artist / Modern Dergisi, Ocak 2009, s.36.

107

Amy Dempsey, Modern Çağda Sanat, Akbank Yay., İstanbul 2007, s. 269.

108

Yukarıda da söz edildiği gibi Postmodernizm kavramı 1970’lerde mimari ile birlikte gündeme geldiği için Greenberg, postmodern’i örnekleme yoluyla anlatmaya çalışmıştır. Ona göre modern mimari demek, işlevsel olan, geometrik kesinliğe sahip ve dekorasyon ya da süslemeden kaçınan mimari demektir. Bu kuralları yıkan mimariye ise postmodernizm adını vermektedir. O zaman “postmodernizm” modernizmin ilkelerinin karşıtı ilkelere sahiptir gibi algılanabilir. Mimarlar, modern mimarlığın uluslararası üslubunu fazla biçimsel, sert ve işlevsel olmakla eleştirmişlerdir. Modern mimarlar, uluslararası üslubun baskıcı bir doktrinciliğe ulaştığı görüşündedirler.109 Bu nedenle modernizm ile postmodernizm kavramlarını karşılaştırmak kavramların biraz daha netleşmesine yardımcı olacaktır.

Modernist sanattaki özellikler: Birleşik kapalı form, bitiştirilmiş desen ve eser anlayışı, yaratıcılık, merkezleştirme ve seçici olmalarıdır.

Postmodernist sanattaki özellikler ise: Form’un dağıtılması, desenden uzaklaşma, bitmiş eser anlayışından vazgeçme, bitirilmiş eser yerine yapılanın yanına ek dokümanlar koyma, performans ve happeningler düzenleme, yaratıcı olmama ve tonlayıcı olma. Hatta daha da ileri giderek Moderizm ve Postmodernizm için bir Hulki Aktunç’un oluşturduğu ‘analitik tablo’110 dan yararlanılabilir ve böylelikle daha kolay anlamlandırılabilir:

Modernizm Postmodernizm Modernizm Postmodernizm

Yeni deneyimler Yeniden kabullenmeler Bileşimci Toparlayıcı Karşı çıkıcı Nötr ya da kabulcü Yaratı(üreti) Pastiş(türeti) Gelenek karşısında

aktif

Gelenek karşısında pasif Kendi içinde homojenliğe

Genelde heterojenliğe

Yorumcu Yansıtmacı Dünyadan sanata Sanatçıdan sanatçıya

Ya öyle ya böyle Hem öyle hem böyle Merkezi Merkezkaç

Mantıki tutarlılık Retorik Ülkesel Küresel

Bilme - inanma İnanma - bilme Karmaşığın amaçlı açıklığı

Karmaşıklığın amaçlı muğlaklığı

Hakikat (verite) Gerçeklik (realite) Kitsch düşmanı Kitsch’e hoşgörülü (yatkın)

İmge Simge Sürekli Yenilik Eskideki yenilik

yenilikçiliği

109

Stephen Little, …izmler Sanatı Anlamak, YEM Yay., İstanbul, 2010, s. 131.

110

Hulki Aktunç, “Postmodern Buradan açıklanabilir mi?”, Varlık Dergisi, Kasım 1991, sayı 1022,S. 16-17.

Süreç An, anlar Oyundan yapıda yapıttan oyuna

Zaman Mekân Oyundan kural çıkar Kural yoktur ki oyun

olsun

Bilgisayar Bilgisayar Bilimler Bilgiler

Politik anlayış Paraix ilişkileri Meta (arapçası) Meta (grekçesi)

Ethik Pragma Kurumlar Kurgular

Çözümleme bağdaştırma 35 mm sinema

filmi/kısa film video

recording/videoclip Kültür bilinç sorunudur Kültür yaşantı biçimleridir Leica Polaroid

Yeni yapısal öğeler İkame edici öğeler Protest Newage

Yenilenme Nostalji Freud Reich

Tarihsel bilinç Tarihle düşüp kalkma Adorno Marcuse

Analog-digital Digital-analog Politik politika politik depolitizasyon

Demiryolları Otoyollar İç, dinamikleşmiş Dış dinamik

Bütünsellik Parçalık (ihraç edilemiyor) (dayatılıyor, ithali serbest)

Biriciklik Yineleme Amacı kendi dışında Amacı kendi içinde

Bir şeyi imler Kendisini bir şeye imler Cinecitta Disneyland

Estetik Antiestetik Peter Gabriel (önceki) Peter Gabriel (şimdiki)

Tercihçi toplayıcı, devşirici Argo Yeni Esperanto

Gelecekçi (düncü)-bugüncü Cam Ayna

Dinsiz (genelde) Dincil (genelde) Yazı/im Piktogram

Bitmemiştir hep başlamaktadır Yasalar Uygulamalar

İçerilmiş (gizil)gücü var

Görünen güç saltıktır Doğru/yanlış Etkili/Etkisiz

Avrupa Amerika Yıkıcı/yapıcı Parçalıyıcı/kolajcı

Joyce Borges Önerici Varsayıcı

Bugün gelecek karşımızda

Geçmişin türettiği bugündeyiz

‘Dünya nedir?’ ‘dünya nedir?’nedir? Kişisel usluplar Kişisel ‘kişisel uslup’

taktikleri

Özellikle Mimari ile kendini gösteren postmodernizm 1980’lerde görsel sanatlarda da karşımıza çıkmaya başlamıştır. Görsel sanatlarda postmodernizm, Yeni Kavramsalcılık’la birliktedir. “Postmodernizm’in etik denektaşı canlandırmacılıktır, hiçbir toplum ya da kültürün ötekinden daha önemli olmadığı inancı vardır. (…)Postmodernizm, ekonomik ve toplumsal güçlerin, bu gücü bireylerin ve bütün kültürlerin kimliklerini biçimlendirerek kullanmasını da inceler.”111

Sanatın ekonomik gerçeklerle olan zorunlu ilişkisine pek çok örnek vardır. Bu da kendini en çok, çok uluslu şirketlerin yönetiminde olan “yeni mimari”de göstermektedir. Postmodernizmin tartışıldığı ilk alan da mimaridir. Bunun nedeni de

111

Rob Krier, Robert Venturi, Michael Graves ve Frank Gehry gibi mimarların, Le Corbusier, Groius ve Van der Rohe’nin uluslararası modernist mimari biçiminde olan eserlerini eleştirmeleri ve bununla birlikte “postmodern” olarak adlandırılan eserler gerçekleştirmeleridir. Postmoderrn dönemde görülen sanatsal eğilimlerin tümü, belli bir mecraya ilişkilendirmeden, resim heykel, enstalasyon, fotoğraf gibi değişik ifade biçimleriyle yeni bir kavramsal sanat anlayışını meydana getirmişler, tek bir sanat dalının örneğin resmin diğerlerine egemenliğine son vererek, disiplinlerarası ve çoklu bir bakış acısını benimsemişlerdir.

Bilindiği gibi “Postmodern” kavramının 1950’lerin sonlarından itibaren kapitalist kültürün her alanında ortaya çıkan eğilim ve akımları kuşatan kavramsal bir anlam olarak kullanılmasında; Jean François Lyotard’ın 1979 yılında yazdığı “Postmodern Durum” adlı eserinin etkisi oldukça fazladır. Lyotard’a göre modern çağın meşrulaştırıcı “büyük anlatılarının” ve insanlığın bilim aracılığıyla ilerlediği yolundaki modernist inancın sonudur.112 Bu bakımdan değerlendirildiğinde sanatsal modernizm sonuna işaret eden postmoderizm, özünde modernizmin nasıl değerlendirildiği ile son derece ilintilidir. “Postmodern” kuramcıların anlayışına göre postmodern sanat, “iktidarın kurumlarda ve geleneklerde cisimleşmesi sorununu ele alır; sanat yapıtının biçim ve üslup bakımından bütünlüğü talebine ve piyasanın eline düşmesini basitçe kabullenmek yerine avangardı ve modernist sanatı eleştiriye tabi tutarak, muhalif sanat pratiğinin biçim ve modellerini yeniden düşünmeye” çalışır. Kavramı kimin daha önce önerdiğindense önemli olan modernizmin artık sona erdiğini ve “postmodernizm” sözcüğü ile yeni bir dönemin başladığıdır. Kullanımı son yıllarda artmış olmasına rağmen halen daha, kavrama ilişkin bir görüş birliği sağlanamamıştır.

İngiliz tarihçi Arnold Toynbee’ye göre modern sanat 1. Dünya Savaşı ile sona ermiş ve bunun hemen ardından “postmodern” dönem başlamıştır. Kısacası postmodern dönem 1. Dünya Savaşının bitimi ile 2. Dünya Savaşının başlangıcı arasıdır. Her iki savaş modernist projenin dünyayı kurtarmak için çaresiz kaldığının belirgin göstergeleridir. Ayrıca Amerika’nın dünya egemenliğini ele geçirmesi ve siyasal, toplumsal değerlerdeki değişimlerin gelişiminden kaynaklı Toynbee, eski

112

kavramların yeni ilişkilerini açıklamakta yetersiz kaldığını düşünmüştür. Ayrıca Toynbee postmodern çağda Aydınlanma etiğinin yıkıldığını ve böylece sorunlu bir döneme girildiğini dile getirmiştir. 113 Anthony Giddens ise postmodernizmi modernizmin ötesine geçmiş bir kavram olarak yorumlamamakta, postmodernizmi modernizmin radikalleşmesi biçiminde değerlendirmektedir.114

Postmodernizmin varlığı ile ilgili tartışmalar yapılmaktadır, modernizmin hem devamı hem de reddidir. Ad Reinhardt sanatın gündelik gerçeklikle bağının kalmadığını ve sadece formel çizgi ve renk problemleriyle uğraşmasının gerekliliğini savunmuştur. Bu fikre karşıt bir anlayış olarak görsel sanatlar alanında eklektik, siyasal bakımdan angaje bir montaj olan Judy Chicago (1939)’nun The Dinner Party adlı enstalasyonudur ve Reinhardt’ın modernist kalıpların sınırlamalarını aşma amacındadır. Modernizm “formalist” olandan başka akımları da kapsamıştır. Marcel Duchamp’la başlayan postmodernizm, Dada, Sürrealizm, Neo-dada, Pop Sanat ve Kavramsal Sanatla geliştirilen denemeler yapmayı sürdüren bir süreçti.

Postmodernizm doğayı, özgürlüğümüzün sınırlarını, otoriteye karşı boyun eğme zorluğunu sorgularken içine düştüğü karamsarlık nedeniyle eleştirilmiştir: Çoğu kez eleştirilir ama saldırdığı şeye olumlu bir bakış ya da yeniden tanımlama getirmekte aynı ölçüde başarısızdır.115

Postmodernizm bu yönleriyle oldukça eleştirilere de maruz kalmıştır. Hilton Kramer “yontulmamışın intikamı” diye nitelendirirken medya reklamcılarının, alt sınıfların ve hor görülen insanların bayağı sanatı, tıpkı çok kültürlülük gibi ne pahasına olursa olsun uzak durulan yeni bir barbarlık türü olarak görülmüştür. Postmodernizm de bu görüşle mücadele etmiştir.116

113

Adnan Turani, Çağdaş Sanat Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2010, s. 179.

114

Anthony Giddens, Modernliğin Sonuçları, Çev. Ersin Kuşdil, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1994, s. 46.

115

Stephen Little, …izmler Sanatı Anlamak, YEM Yay., s. 131.

116

Hal Foster, Gerçeğin Geri Dönüşü Yüzyılın Sonunda Avangard, Çev. Esin Hoşsucu, Ayrıntı Yay., İstanbul 2000, s. 252.

3.2 Postmodern Dönemde Ortaya Çıkan Akımlar ve Heykel Sanatına Olan