Portage ve Küçük Adımlar Programıyla Tuvalet Kontrolünün Kazandırılması

Normal gelişim gösteren çocuklar ebeveynlerinin sistemli olmayan çabalarıyla tuvalet kontrolünü kazanabilmektedir. Ancak yetersizliği olan çocuklar için bu kazanım ya gecikmekte ya da hiç gerçekleşmeyebilmektedir. Ebeveynlerin tuvalet kontrolü konusunda gösterdiği çabalar sonuçsuz kaldığında, bu başarısızlık çocukların sosyal ortamlardan ve okullarından mahrum kalmalarına neden olabilmektedir. Bu durum, ebeveynin öğretme zamanını artırmaktadır ya da ebeveynler olumsuz denemelerden sonra eğitimi sonlandırabilmekte ve birey sistemli tuvalet eğitimi almaması durumunda hayat boyu bez kullanmak zorunda kalabilmektedir (Snell,1983).

Ebeveynlerin, pek çok gelişim alanında olduğu gibi, çocuklarına tuvalet eğitimi verme konusunda da sistemli yardım alma gereksinimleri ortaya

çıkmaktadır. Tuvalet kontrolü gibi bir özbakım becerisinin çocuğun ebeveynleri tarafından, en çok zamanını geçirdiği, doğal pekiştireçlerle pekiştirildiği ortam olan ev ortamında kazandırılmasının gerektiği vurgulanmaktadır (Özcan,2004; Varol,2005b). Çocuğa tuvalet kontrolünü ev ortamında kazandırmak için ise, ebeveynlere bu konuda hazırlanmış eve dayalı aile eğitimi programının sunulması gerekmektedir.

Ülkemizde eve dayalı olarak uygulanan Portage erken eğitim programı ile Küçük Adımlar erken eğitim programının öz-bakım becerileri gelişim alanı incelendiğinde, tuvalet kontrolü gelişim aşama sırasının kabaca yer aldığı ve bu basamakların öğretimine ilişkin etkinliklerin yeterince öğretici olmadığı izlenimi edinilmektedir.

Portage erken eğitim programındaki tuvalet kontrolü eğimine yönelik basamaklar incelendiğinde, beş dakika oturakta oturma, tuvalete gitme isteğini sözle veya hareketle ifade etme, tuvalete gitme isteğini söyleme, oturağa oturtulduğunda haftada üç kez çişi veya kakayı oturağa yapma, kakayı tuvalete yapma, gündüzleri kazayı önlemek için zamanında tuvalete gitmek isteme, gündüz uykularında altını ıslatmama, haftanın iki sabahı kuru kalkma, tuvalete gitmek gerektiğinde uykudan uyanma ya da bütün gece kuru kalma, bağımsız tuvalete gitme, tuvaletini yapma, temizlenme ve giyinmeyi kapsayan bağımsız tuvalet yapma, umumi yerlerde tuvalet kullanma şeklinde gelişimsel sıra izlediği görülmektedir (Bluma vd.,1976 ). Var olan bu sıra, tuvalet kontrolü ve bağımsız tuvalet yapma becerilerinin genel sırasını vermekle birlikte yetersizlikten etkilenmiş çocukların kazanmasını mümkün kılmak için bu sıranın daha küçük basamaklara bölünmesi gerekmektedir.

Portage erken eğitim programında yer alan tuvalet eğitimi basamaklarının nasıl kazandırılacağına ilişkin etkinlik önerilerinde de, yukarıda açıklanan tuvalet kontrolü eğitiminin basamaklarını içermediği sadece genel etkinlik önerileri

verildiği görülmektedir. Örneğin, Özbakım 25. amaçta 1-2 yaş için, tuvalete gitme isteğini sözle veya hareketle ifade etme basamağına ilişkin etkinlik önerileri şu şekilde verilmektedir (Bluma vd.,1976 ):

1. Tuvalet ihtiyacı için her defasında aynı kelimeleri kullanın ve çocuk sizi tuvalette izlerken yine aynı kelimeleri kulanın. Çocuk tuvalet ihtiyacı için aynı kelimeleri kullandığında, onu hemen tuvalete götürün ve onu övün.

2. Gündüz altını bağlamak yerine, alıştırma külotu giydirin.

3. Başarısını övün ve kazaları göz ardı edin. Tuvalete gitmesi gerektiğini belirten bedensel hareketlerini (sallanma, huzursuzluk) gözleyin. Onu övün, tuvaletle ilgili kelimeyi söyleyip, derhal çocuğu tuvalete götürün.

4. Aile bireylerinin de tuvalete giderken haber vermesini ve çocuğa öğretilen kelimelerin aynısını kullanmasını sağlayın.

Yukarıdaki önerilere bakıldığında, ailelerin, nasıl kayıt tutacağına, kuruluk süresini nasıl belirleyeceğine ve çocuğuna nasıl kazandıracağına ilişkin yeterli bilgi içermediği, genel ifadelerle önerilerde bulunulduğu gözlenmektedir. Bu nedenle programı uygulayan uzmanın, evde aileye bu konularda ek öğretimler yapması gerekmektedir.

Küçük Adımlar Erken Eğitim Programı’nda, tuvalet eğitimine yönelik basamaklar “Kişisel ve Toplumsal Beceriler” alanında yer almaktadır. Bu basamaklar: kaka kontrolü vardır; gündüzleri uzun sürelerle (2-3 saat) kuru kalır; jestlerle tuvaleti geldiğini belli eder; seslerle ve sözlerle tuvaleti geldiğini belli eder; tuvalette pantolonunu kendi başına indirir; gece boyunca kuru kalır; yönlendirildiğinde poposunu siler; yönlendirildiğinde sifonu çeker; yönlendirildiğinde kendi başına tuvalete gider şeklinde ifade edilmektedir (Pieterse ve Treloar,1996).

Programın 7. kitabında yer alan kuruluk süresine ilişkin açıklamalara bakıldığında, değerlendirmenin, “çocuğunuzu birkaç gün boyunca gözleyin. Çocuğunuzun pantolonu veya bezi, her gün 2-3 saat süreyle kuru kalırsa, artı verin” şeklinde yer aldığı görülmektedir. Oysa alan yazında kuruluk süresinin belirlenmesi için en az 5-6 gün kayıt tutulması gerektiği, kayıt için belli özellikte formların kullanılması gerektiği, bu gözlemler sonucunda bu sürenin belirlenebileceği belirtilmektedir (Snell,1983; Snell,1993; Baker ve Brightman,1995;Varol,2005a).

Aynı amacın öğretimi konusundaki açıklamalarda ise, tuvalet eğitimine ne zaman başlanacağı, tuvalet eğitimi giriş becerileri genel açıklandıktan sonra anneye şu öneriler verilmektedir (Pieterse ve Treloar,1996):

1. Çocuğunuzun her gün bezsiz birkaç saat geçirmesini sağlayın. Bu ona, vücudunda neler olup bittiğini görme şansı verir.

2. Tuvalet yapmayı tarif etmek için her zaman aynı sözcükleri kullanın. Çocuğunuz için anlaşılır olduğu sürece hangi sözcükleri seçtiğiniz önemli değildir.

3. Çocuğunuza lazımlığı tanıtın. Çocuğunuzu güzelce destekleyen bir lazımlık seçin. Böylece kendisini güvende hissetsin. Çocuğunuz lazımlığına oturduğu zaman, ayakları yere değmelidir. Çocuğunuzu, ilk zamanlar birkaç saniye süreyle lazımlığında oturtun. Örneğin, bezini değiştirirken geçen kısa süre içinde oturtabilirsiniz. Zamanla oturma sürelerini artırın. Çocuğunuz lazımlığa tuvaletini yaparsa, ona gösterin ve bunun için kendisini ödüllendirin. Eğer çocuğunuz lazımlığa oturuyor, ancak yapmıyorsa, lazımlığa oturmasından memnuniyetinizi gösterin. Ancak başka yorumda bulunmayın. Altını ıslattığı için onu azarlamayın.

Programın tuvalet eğitimi konusunda, jestlerle tuvaleti geldiğini belli etmesine yönelik basamakta, kuruluk kaydı tutmanın temel basamakları yer almakla birlikte, ebeveynin form hazırlaması istenmekte, formu nasıl kullanacağı, kuruluk süresini nasıl belirleyeceği yine yeterince açıklanmamaktadır.

Sonuç olarak, her iki programda yer alan açıklamalarla, ailenin zihinsel yetersizlikten etkilenmiş çocuğuna, sistemli yardım almaksızın tuvalet eğitimini kazandırması mümkün görünmemektedir. Sistematik ve etkili tuvalet eğitimi için ailelere eve dayalı aile eğitimi programı sunulması gerekmektedir.