Planlamaya etkisi

Kamusal alanın özelleştirilmesi ve kamusal erişimin sınırlandırılması planlama açısından problemli bir durumdur. Korumalı yerleşimlerde; kamusal alanın yerini özel ortak alanın alması, kamusal yaşamın KY içinde sınırlı kalması ve gerçek bir kamusal yaşamın olmaması, kentin heterojen yapısının yerini sosyal ve fiziksel anlamda homojen yapının alması ve korumalı yerleşimlerin kentin geri kalanından fiziksel ve sosyal olarak net biçimde ayrışması en çok eleştirilen konulardır.

Bu ayrışmanın en etkili gerekçesi kentlerdeki güvensiz ortam ve bu nedenle kişilerde artan suç korkusudur. Korumalı yerleşimler kamusal erişimi güvenlik önlemleriyle sınırlandırarak ve çevresine duvarlar örerek kentin diğer kısmından kendini net bir şekilde ayıran, içinde yaşayan topluluğun bu şekilde güvenliğini sağlayan konut yerleşimleridir. KY’ler kentlerde suç korkusuna karşı verilmiş gerçekçi cevaplardır ancak insanların kamusal yaşamdan uzaklaştırılması ileride daha fazla probleme neden olacaktır (Gooblar, 2002). Konut alanlarındaki güvenliğin özelleştirilmesi, zengin olanın alanını daha güvenli hale getirirken bu maliyeti karşılayamayan alandakiler savunmasız kalacaklardır (Crawford ve Lister, 2006).

Yerel yönetimler açısından kentlerde güvenliği sağlamak çoğu zaman zor olmaktadır. Tasarımla suçu önleme yaklaşımlarından olan sokak kapatma pek çok kentte kullanıla gelen geleneksel bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım İngiltere örneğinde, güvenlik nedeniyle bazı sokakların kapatılması şeklinde eskiden beri uygulanmakta ve yönetim tarafından desteklenmektedir. Ancak son yıllarda yeni yapılan düzenlemelerle sokak kapatılması kamusal alan gerekçeleriyle yasaklanmıştır. Bu yasaktan sonra KY’ler ortaya çıkmaya başlamış ve sayıları kısa sürede hızla artmıştır (Manzi ve Smith-Bowers, 2005). Özellikle Londra’da KY’lerin çevresindeki alanlardaki güvenlik problemlerinin artması ve planlama bölümünün bu duruma çözüm üretmedeki çaresizliği dikkat çekmektedir. Ayrışma ve güvenlik arasındaki ikilem, kullanıcı haklarını korumak, alanın geçirgenliğini arttırmak ve kullanıcılara istedikleri güvenli çevreyi sağlamak arasında çelişki planlama bölümünün en büyük sorunsalı haline gelmiştir (Manzi ve Smith-Bowers, 2005). Kamusal alan gerekçesiyle yasaklanan sokak kapatma eylemi yıllar sonra KY’lerin kamusal alanı tamamen yok etme tehditi ile sonuçlanmıştır.

Marcuse’ye (1995) göre kentsel eşitsizliklerin azaltılması ve kapıların açılması planlama politikaları ve kararları ile korumalı yerleşimlerin sınırlandırılmasına bağlıdır. Aksi takdirde kentler birbirine düşman parçalara bölünecek, kentten ve birbirlerinden kopuk yerleşimler kent morfolojisini belirleyecektir. Kent dışı geniş kırsal arazilerde KY’lerin çoğalmasını destekleyen arazi kullanım planlaması ile kısa zaman içerisinde buralardaki arazi değerleri artmakta, arazi fiyatları ve altyapı hizmetleri pahalılaşmakta ve yoğunluk artmaktadır. Kent çeperlerinde yer alan yerel yönetimlerin de kar amaçlı olarak bu gelişmeleri desteklemesi kentsel bölünmeyi tetiklemektedir (Luymes, 1997; Kirby ve diğ., 2006). Kent çeperindeki bu gelişmelerle eski kentsel çekirdek önemini kaybetmeye ve bozulmaya başlamakta, konut, sanayi, ticaret ve hatta tarımsal kullanımın yer aldığı karmaşık mekanlar haline gelmektedir (Fishman, 1987).

KY’lerin gelişimi planlama sistemleri ile direkt ilişkilidir. Amerika örneğinde, gelişme planları ve kontrolü çok detaylı kurallarla net bir şekilde tanımlanmıştır. İngiltere’de ise bu düzenlemeler çok daha esnektir. Amerika’da yerel yönetimler oldukça güçlüyken İngiltere’de güç merkezi yönetimin elindedir (Gooblar, 2002).

Lang ve Danielsen (1997), KY yapısının içindeki çelişkileri;

• Sivil katılımı hem destekleme hem de engel olma,

• Üst düzey kurallı yaşam ve kuralsızlaştırmayı destekleme (yerel yönetimi işlerine karıştırmak istememe),

• Bütünleşme ve ayrışmayı destekleme,

• Suça karşı hem çok dikkatli hem de ihmalkar davranma,

şeklinde özetlemişlerdir. Buradan da anlaşılacağı üzere KY dışına negatif olarak yansıyan konular KY içinde pozitif karşılık bulmaktadır.

KY planlamasındaki ana kriterlerden birisi de geleneksel mahalle yapısına benzer bir kurgu içerisinde bir toplum oluşturmaktır. Bu toplum kamusallığı kendi içerisinde yaşamaktadır. Ancak planlama aşamasında planlara yansıtılmış bu hedefe çoğu zaman ulaşılamamıştır. Kirby ve diğ. (2006), özerk yönetimlerin KY içi sosyal ilişkileri geliştirici hiçbir etkisi olmadığından ve McKenzie (1994)’de Privatopia’da toplum ruhunun kaybedildiğinden bahsetmektedirler.

Yerel yönetimler ve korumalı yerleşim sakinleri arasında belirgin bir çatışma söz konusudur. Onlar ve biz tavrı bu ilişkide oldukça belirgindir. KY’lerde yaşayan kişiler sorunların hemen çözülmesini istemektedirler. Bu süreçte sorunla ilgilenecek kamu yetkilisine genellikle vekillerini yollamakta ve yüz yüze görüşmek istememektedirler (Atkinson ve Flint, 2004). KY sakinleri açısından yerel yönetimler, onlara hiçbir hizmet sağlamayan aksine almadıkları hizmetlerin bedelini fazlasıyla ödedikleri yapılardır. Bu nedenle pek çok KY sakini yerel yönetimlerden vergi muafiyeti ya da indirimi talep etmektedir (McKenzie, 1994)

Korumalı yerleşimleri yerel yönetimler ekonomik nedenlerle desteklemekte ve geliştiriciler de garanti emlak değeri kaygısıyla daima duvarlı ve kapılı üretimler yapmak istemektedirler (Kirby ve diğ., 2006). Böylelikle uluslararası gayrimenkul pazarı gayrimenkul üretimlerini KY’ler (sadece konut olarak değil AVM’ler, oteller, büro binaları gibi diğer kapalı yerleşmeler) şeklinde dünya genelinde gerçekleştirmeye başlamıştır. Yerel konut pazarı da bu süreçte yerini alarak korumalı yerleşimler üretmeye başlamıştır. Sonuç olarak KY’ler, küresel kentsel tasarım geleneklerini yerelleştirerek oldukça dinamik gayrimenkul pazarında çok uluslu yapıdaki özel proje girişimcilerinin kentsel mekanın yeni formunu üretmesi sürecinde yer almaktadırlar (Irazabal, 2006). Bu gelişmelerle küresel sermaye yoluyla küresel tasarım geleneklerinin ve mimari formun (Örn. Amerikan tarzı evler) yerelleştirilmesi söz konusudur (Irazabal, 2006; Dick ve Rimmer, 1998). Çoğunlukla kentin çeperlerinde konumlanan korumalı yerleşimler planlama açısından kentsel yayılmayı belirlediği için önemli gelişmelerdir. Ayrıca yerele küreselin, yaşam tarzının yanı sıra tasarım ve mimari form olarak da dikte edilmesi yerel ve kentsel değerlerin korunması açısından önemli bir durumdur. McKenzie’ye göre sözleşmeli hukuk anlayışına sahip özerk yönetim yapısında mülk haklarının ve değerlerinin korunması topluluk yaşamının odak noktasıdır. Sosyal organizasyon şemasının bileşenleri homojenlik, ayrıcalıklılık ve dışarıda bırakmadır. Bu alanlardaki kanuni düzenlemeler tamamen mülk değerini korumak amaçlı geliştirilen ve kentsel değerleri önemsenmeyen düzenlemelerdir (McKenzie, 1994).

Korumalı yerleşimlerin konut pazarında kullanılan isminin planlarda yer almaması ve plancıların bu isimleri bilmemesi bilgilenme konusunda sorun yaratmaktadır. Resmi görevliler açık adres olarak projelerin konumlarını bilirken geliştiriciler proje ismini kullanmaktadırlar. Bu nedenle bilgilerin karşılaştırılmasında sorun

çıkmaktadır. Özel sokaklar sokak haritalarında yer almamakta ve sokak haritaları da projenin pazardaki adını içermemektedir. Korumalı yerleşim için hazırlanmış olan web sitesinin tüm konutlar satıldıktan sonra kapatılması da bilgiye erişimde sıkıntı yaratmaktadır (Grant, 2005).

İyi bir kent formu kamusal ve özel alanların dengeli dağılımı ile mümkündür (Lynch, 1981). Kamusal alanın özelleştirilerek yok edilmesi ve kentin özerk öbekler halinde bölünmesi iyi kent nosyonuna tamamen zıt gelişmelerdir. İdeal olan kapısız ve duvarsız güvenli konut alanları üretmektir (Atkinson ve Flint, 2004). Modern kentin en önemli göstergesi olan açıklık ve serbest sirkülasyon prensibi KY’ler ile yok olmaya başlamıştır (Harvey, 2010; Irazabal, 2006). Açık, geçirgen, eşit, uygarlaştırıcı ve demokratik olasılıklar sunma iyi kent nosyonunu belirleyen şeylerdir (Lynch, 1981; Irazabal, 2006; Atkinson ve Flint, 2004). Ancak son yıllarda bu söylemler sosyal gündemde savunma mimarlığı (KY’ler) ile yer değiştirmiş ve iyi kent nosyonunu belirleyen kavramlar sadece duvarlar içindeki alanlarda geçerli hale gelmiştir.

Sosyal hayatı dikkate alan bir planlama yaklaşımı ile ancak risk ve endişe yapılaşmış çevreden uzaklaştırılabilir (Dupuis ve Thorns, 2008). Atkinson (2010) KY’lerle artan kentsel bölünmeye çözüm üretme sürecinde; küresel, ulusal ve kentsel sistemlerin bir arada ele alınması, yoksul ve karma mahallelerin mekansal ve sosyal olarak değerlendirilmesi, elit kesimin yerseçiminin irdelenmesi ve yoksul hanehalkları üzerine odaklanılması gerektiğine işaret etmektedir.

Korumalı yerleşimler kentin bölünmesine neden olan ve yerseçimlerinden (orman, deniz, göl, akarsu vb. yanında) dolayı doğal kaynaklar için tehdit oluşturan yapısı nedeniyle kentsel sürdürülebilirlik açısından negatif etki yaratmaktadırlar (Kirby ve diğ., 2006). Bu tip alanların çoğalması kamusal alanların yok olmasına neden olduğundan kapanma şehirciliği (urbanism of closure) (Merrifield, 2002) ve kentsel bölünmeye neden olmasıyla parçalı şehircilik (splintering urbanism) (Graham ve Marvin, 2001) olarak ifade edilmektedir. Korumalı yerleşimler yerel sokak peyzajını ve ulaşımın sürdürülebilirliğini olumsuz etkileyen alanlardır (Atkinson ve Flint, 2004). Sürdürülebilir gelişme odaklı arazi politikasında; mülkiyet hakları ve kamu yararı arasındaki dengenin iyi kurulması ve arazi-gayrimenkul pazarının iyi düzenlenmesi gerekmektedir (Renard, 2010). Korumalı yerleşimler ayrıcalıklı doğası gereği çevresiyle zayıf bütünleşme göstermektedirler ve çevrelerine sosyal ve

ekonomik anlamda fayda sağlamamaktadırlar (Atkinson ve Flint, 2004). Sadece içeridekileri önemseyen yapısından dolayı ırkçı gelişmeler olarak da değerlendirilmektedir (Davis, 1998; Knox, 1993). Korumalı yerleşimleri, kentlerdeki bireysel yaşama karşı konut kullanıcılarının yönetimde aktif rol aldığı komünel yaşam alanları olması yönüyle sürdürülebilir gelişme olarak değerlendiren araştırmacılar da mevcuttur (Manzi ve Smith-Bowers, 2005). McKenzie (1994) bu tür gelişmelerin hızla artmasının, kentin sefalet alanlarının arkasında yeni kast sistemi geliştirmek ve dereceli bir şekilde kentten uzaklaşmak anlamına geleceğine dikkat çekmektedir.

Kentsel sürdürülebilirliğin temelinde; sürdürülebilir ekonomi (iş imkanları sağlayan ve refahı getiren), sürdürülebilir toplum (sosyal uyum ve dayanışma içinde), sürdürülebilir barınma (her gelir grubuna hitap eden konut sunumu), sürdürülebilir çevre (ekosisteme saygılı), kentsel erişim (kaynaklara erişimi kolaylaştıran ve yaya hareketini arttıran kurgu), kentsel yaşam (yaşanabilir kent) ve kentsel demokrasi (kentlilik bilincine ve sorumluluğuna sahip katılımcı bireyler) yer almaktadır. Bu bağlamda KY’lerdeki toplum ruhu olgusu kentsel yaşam ve kentsel demokrasiyle çelişmektedir. Güvenlik kavramı ise kentsel ekonomi ve kentsel yaşamla ilişkili olarak ele alınmalıdır. KY’lerin neden olduğu sosyal ayrışma; kentsel ekonomi, kentsel toplum, barınma, kentsel yaşam ve kentsel demokrasiyi etkilemektedir. Kentsel ayrışma ve bölünme konusu ise kentsel toplum, kentsel çevre, kentsel erişim ve kentsel yaşam üzerinde olumsuz etkilere sahiptir. Kentsel ekonomi, kentsel erişim ve kentsel demokrasi KY’lerin yarattığı etkiler bağlamında planlama disiplinleri tarafından tekrar ele alınmalıdır. Kentsel ekonomi içinde yer alan KY’lerle ilgili finansal uygulamalar kentsel demokrasi ile çoğu zaman çelişmektedir (Landman, 2000).

Soja (2000) kent devletler gibi çalışan özerk yönetimlerin ileride kamusal rol üstlenebileceğinden bahsetmektedir. Sayıları arttıkça güçlenecekler ve kent geneliyle ilgili kararlarda da etkin olabileceklerdir. Bu bağlamda bu tür yerleşimler, sosyal korku ve dokunulmazlık istemi ile bağlantılı sosyal güçlerin gelecekteki ölçek ve şeklini tahmin etmemize yardım eden nabız ölçerler olarak kentsel mekanın gelecekteki şeklini belirleyecektirler (Davis, 1998; Bauman, 2000).

hale gelmiştir. Bu nedenle korumalı yerleşimin iç yapısıyla ilgili mikro politikalar, KY’lerin birbirleri ve çevreleriyle olan ilişkileri ile ilgili makro politikalar geliştirilmelidir (McKenzie, 1994).