2.1. Banka Riskleri
2.1.1. Piyasa (Pazar) Riski
Piyasa riski; “bilanço içi ve bilanço dışı hesaplarda bankalarca tutulan pozisyonlarda finansal piyasadaki dalgalanmalardan kaynaklanan faiz, kur ve hisse senedi fiyat değişmelerine bağlı olarak ortaya çıkan faiz oranı riski, hisse senedi pozisyon riski ve kur riski gibi riskler nedeniyle zarar etme ihtimali”ni ifade eder38. Genel anlamda piyasa riski dendiğinde ise, mevcut bir varlık veya yükümlülüğün ileriki bir tarihteki piyasa değerinin belirsizliği olarak tanımlanabilir. Bu bakımdan piyasa riski bankacılık sektörünün karşılaştığı risklerin en kapsamlısıdır.
Piyasa riski, bankanın faaliyet gösterdiği ekonomik piyasada yaşanan dalgalanmalar sonucunda ortaya çıkan bir risktir. Piyasalarda meydana gelebilecek değişikler bankanın pazarladığı finansal araçların fiyatlarını ve değerlerini etkiyebilecektir. Herhangi bir finansal aracın değeri; fiyatının, kuponunun, kupon sıklığının, süresinin, faiz oranının ve diğer faktörlerin bir fonksiyonu olacaktır. Bu durumda eğer banka pay senedi, tahvil gibi finansal araçları tutuyorsa o zaman fiyat ya da piyasa riski ile karşı karşıyadır. Burada risk, finansal aracın fiyatının dalgalanmasıdır39.
Piyasa riski yönetiminde, fiyatlar piyasalarda bulunan likidite durumuna göre değişim göstereceği için, bankaların riskleri de artar veya azalır. Likiditenin çok olduğu dönemlerde faiz oranlarında düşme eğilimi olacağından hisse senedi fiyatlarında artış yaşanabilir. Ayrıca elinde sabit fiyatlı borçlanma araçları bulunduran bankalar faizlerin düşme eğilimi içinde olduğu dönemlerde alacaklı iseler kârlı ancak borçlu iseler zararlı olacaklardır. Bu nedenle bankaların piyasa riskini yönetebilmek için iyi düzenlenmiş, tam yetkili fon yönetimleri ve aktif-pasif yönetimlerine gereksinimleri vardır.
38 BDDK, a.g.m., s. 15-16 39 Parasız, a.g.e., s. 221
Bankaların karşı karşıya kaldıkları piyasa riskini üçe ayırmak mümkündür. Bunlar hazine tarafından gerçekleştirilen alım-satım işlemlerinden kaynaklanan döviz riski ve bilançodaki aktif- pasif vade uyuşmazlığı nedeniyle oluşan faiz riski ve hisse senedi fiyat değişim riskidir.
2.1.1.1. Faiz Riski
Faiz riski, faiz oranlarındaki değişime bağlı olarak oluşan ters yönlü hareketlerin, bir bankanın mali yapısında yarattığı etki olarak tanımlanabilir. Yani faiz riski, faiz oranlarındaki hareketler nedeniyle bankanın pozisyon durumuna bağlı olarak maruz kalabileceği zarar ihtimalini ifade eder . Geniş bir tanımlama ile faiz riski, faiz oranlarında meydana gelen değişimler sebebiyle finansal araçların değerlerinde ortaya çıkardığı değişimlerin firmaların nakit akımları, bilançolarının aktif ve pasif yapıları üzerinde yarattığı olumsuz etkiler olarak tanımlanabilir.
Faiz riski ile karşılaşan banka varlık ve yükümlülük arasında vade uyumsuzluğu ile karşı karşıya kalabilir. Yani faiz riski sadece faiz oranlarındaki hareketlerden değil bankanın bilançosundaki varlık ve yükümlülük kalemlerinin vade uyumsuzluklarından da kaynaklanabilir40.
Faiz riskinin nedenleri şunlardır41:
1. Yeniden Fiyatlandırma Riski: Banka bilançosunu oluşturan varlıklar, yükümlülükler ile bilanço dışı enstrümanlara uygulanacak faiz oranlarının yeniden belirlenebilme zamanları yani vadelerinin farklı zamanlara düşmesi nedeniyle uğranılabilecek zararları ifade eder. Uzun vadeli aktifleri fonlamak için kısa vadeli fonların kullanılması bu riskin oluşmasındaki en büyük etkendir. Örneğin 1 yıl vadeli bir kurumsal kredi olarak verilen para eğer mevduat müşterilerinin 1 aylık vade ile bankaya yatırdığı mevduatlardan oluşuyorsa ve banka bu pozisyonda iken faiz oranları yükseliyorsa bu banka zarar ediyor demektir.
2. Getiri Eğrisi Riski: Vade uyumsuzluğunun, getiri eğrisinin eğiminde ve şeklinde meydana getireceği değişimlerin doğurabileceği risktir. Örneğin, iki
40 Aloğlu, Ziya Tunç, Bankacılık Sektörünün Karşılaştığı Riskler ve Bankacılık Krizleri
Üzerindeki Etkileri, TCMB, Uzmanlık Yeterlilik Tezi, Ankara, Mart 2005, s. 33.
41 TBB, “Faiz Riski Yönetim Prensipleri”, 8.6.2000, www.tbb.org.tr/turkce/basle/risk.doc. s. 6-7 Erişim (11.03.07)
yıl vadeli bir uzun pozisyonu hedge etmek için altı ay vadeli bir kısa pozisyona girildiğinde getiri eğrisi dikleşiyorsa uzun pozisyonun ekonomik değeri azalacak yani zarar oluşacaktır.
3. Temel Oran Riski: Faiz riski bankacılıkta olağan bir durum olmakla birlikte, aşırı faiz riski bankaların karlılıkları ve sermaye yapıları için önemli bir tehdit olabilir. Banka müşterilerinin faiz riskine karşı kendi tedbirlerini alabildikleri gelişmiş finansal piyasalarda faiz riski yönetiminin önemi daha da artmaktadır. Faiz oranlarının serbest bırakıldığı ülkelerde faiz riski yönetimine daha fazla önem verilmektedir.
2.1.1.2. Kur (Kambiyo) Riski
Kur veya kambiyo riski, ülke parasının değerinin diğer yabancı paralar karşısında değer kaybetmesi veya bankanın döviz pozisyonunda mevcut yabancı paraların birbirleri arasındaki değerlerinde meydana gelen değişimler sonucu uğranılabilecek zarar olasılığıdır42.
Kur riski, Bretton-Woods Sistemi’nden dalgalı kur sistemine geçiş ve sermaye hareketlerinin serbestleşmesi ile birlikte bankalar açısından en çok üzerinde durulması gereken risk türlerinden birisi haline gelmiştir.
Bir bankanın bir yabancı para cinsinden net pozisyonu açık pozisyon ise o bankanın belirli bir para cinsinden yabancı para yükümlülükleri varlıklarını aşmaktadır. Bu durumda söz konusu yabancı para değer kazanırsa banka açık pozisyon nedeniyle bir zararla karşılaşır ya da söz konusu yabancı para değer yitirir ise, banka açık pozisyondan kazanç sağlar. Bir bankanın bir yabancı para cinsinden net pozisyonu kapalı pozisyon ise bankanın belirli bir para cinsinden yabancı paralı yükümlülükleri varlıklarının altındadır. Bu durumda ise yabancı paranın değer yitirmesi halinde banka zarara uğrarken, yabancı paranın değer kazanması halinde banka kâr sağlar43.
42 Kaval, a.g.e., s. 28 43 Karacan, a.g.e., s. 24
Bir bankanın döviz borçları ve döviz alacaklarından kaynaklanan pozisyonunun nedenleri şu şekilde sıralanabilir44.
• Kredi verme faaliyeti,
• Yabancı sermaye sağlamaya yönelik faaliyetleri, • Müşteri adına yüklenilen taahhütler,
• Bankanın mali nitelikteki faaliyetleri ve • Enflasyonun etkilerini arındırma çabalarıdır.
Döviz piyasası yoğun spekülatif amaçlı hareketlerin olduğu bir piyasadır. Döviz kurlarını etkileyen ödemeler dengesi, satın alma gücü paritesi ve faiz oranları gibi pek çok faktör vardır. Gelecekte döviz kurunun ne olacağını tahmin etmeye yönelik birçok bilimsel çalışma yapılmaya çalışılmakla birlikte pek çok temel ekonomik göstergenin etkisi altında olan döviz kuru hakkında kesin sonuçlar veren tahminler yapmak pek mümkün olamamaktadır. Bu nedenle özellikle ülke içi belirsizlik ve güvensizlik ortamlarının hakim olduğu dönemlerde bankalar hiçbir dönemde olmadıkları kadar kur riski ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Genel olarak üç çeşit kur riskinden bahsedilebilir. Bunlar; işlem riski, muhasebe ya da çevirme riski ve ekonomik risktir. Đşlem riski ulusal para ve işlemin yapıldığı yabancı ülke parası arasındaki kur farklılıklarının nakit akışı üzerinde yarattığı potansiyel etkidir. Đşlem riski, döviz kuru hareketlerinin gelecekte beklenen nakit akışı üzerinde doğrudan yarattığı kar veya zarar olasılığı olarak da tanımlanabilir. Muhasebe riski, bir firma bilançosunda yabancı para cinsinden aktif ve pasiflerin ulusal para cinsinden değerlerinin muhasebe dönemleri içinde herhangi bir fiziki işlem olmaksızın değişimini ifade eder. Pek çok ülkede dövizle yapılan işlemlerin muhasebe kayıtlarının ulusal para cinsinden kaydedilmesi zorunluluğu vardır. Bu durum kur farklarının aleyhte gelişmesi ile zarara dönüşebilmektedir. Ekonomik risk firmaların hem cari hem de gelecekteki nakit akış değerleri üzerinde döviz kurundaki değişimlerin etkisini gösterir. Ekonomik risk, işlem ya da muhasebe riskleri döviz kuru hareketlerinin şu andaki etkisini tanımlar45.
44 Akyüz, Meltem, Mali Başarısızlık Riskinin Genel Olarak Değerlendirilmesi ve Türk Mevduat
Bankaları Üzerine Bir Deneme, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Adana, 1996, s. 82 45 Atan, a.g.e., s. 28-29
2.1.1.3. Hisse Senedi Fiyat Değişim Riski
Bankalar, gelir ve sermaye kazancı sağlamak ya da likiditesi yüksek menkul kıymetlerde kalmak amacıyla hisse senetlerine yatırım yapmaktadırlar. Yatırım dönemi boyunca hisse senedi fiyatlarının yükselme olasılığı yanında düşme olasılığı da söz konusu olduğundan bankalar zarar edebilirler. Bu riske hisse senedi fiyat değişim riski denilmektedir. Hisse senedi fiyat değişim riski ,piyasa riski (sistematik risk) ve özel risk (sistematik olmayan) olmak üzere ikiye ayrılır.
Hisse senetleri fiyat değişim riski ya bankanın hisse senetlerine yatırım yapmasından ya da özel veya kamu kesimi borçlanma araçlarına yatırım yapmasından kaynaklanabilir. Hisse senetlerinin fiyatları borsada dalgalanma gösterdiği için bankalar bu yatırımlarından zarar görebilirler. Bunun yanı sıra bu yatırımlarını nakite dönüştürme zorluğuyla karşılaşabilirler46.
Bu riski azaltmak için bankalar hisse senedi alacağı zaman firmanın ve sektörün durumunu iyi araştırmalı ve ekonomik dalgalanmalara da dikkat etmelidirler.