Faiz Riski Yönetimi

Bankalar, faiz riskini ölçmek için değişik yaklaşımlar kullanırlar.

2.2.1.1.1. Aralık (Gap) Analizi

Gap, belirli bir zaman aralığında faize duyarlı aktiflerle pasifler arasındaki farktır. Bu fark, bankanın maruz kalacağı faiz oranı riskinin boyutunu gösterir. Amaç faiz oranı riskini elimine etmekse, bu farkın sıfır olması gerekir. Bu analizde bankanın her bir aktif ya da pasif kategorisi aktif ya da pasifin yeniden fiyatlanacağı zamana ve zaman sepetine göre sınıflanır. Gruplandırılmış aktif ya da pasifler sepete konur. Normal olarak gruplandırmalar overnight-3 ay, 3-6 ay ,6- 12 ay vb. şeklinde yapılır. Uzmanlar parasal artış ve kümülatif aralık sonuçlarını hesaplarlar. Bir parasal artış ağırlığı bir zaman sepetinde;

Gelir getiren aktifler – yatırılan fonlar

şeklinde tanımlanır.Kümülatif aralıklar parasal artış aralıklarının kümülatif alt toplamlarıdır. Eğer getiri sağlayan aktifler toplamı, toplam fon kaynaklarına eşitse o zaman parasal artış aralığı her zaman sıfır olacaktır. Bu nedenle son kümülatif aralıkta sıfıra eşit olacaktır59.

Vadelerin uyumsuzluğu ve açık vade pozisyonu yönteminde, faiz oranlarının değişiminin beklendiği dönemler tahmin edilir ve bu dönem sonları itibariyle aktif ve pasifteki sabit faizli kalemlerin tutarları karşılaştırılarak açık pozisyonlar tespit edilir. Bu açık pozisyonlar faiz oranlarından hareketle alınması gereken tedbirler üzerinde

58 _{Parasız, Modern Bankacılık Teori ve Uygulama, s. 222} 59 _{Parasız, a.g.e., s. 231}

durulur. Belirli tarihler itibariyle öncelikle sabit faizli işlemler aynı tutarda ise herhangi bir pozisyon açığı veya fazlası yoktur. Aktifin pasiften fazla olması demek olan aktif pozisyon fazlası veya pasif pozisyon açığına “boşluk” denir. Bu boşluk, faize duyarlı aktiflerden faize duyarlı pasiflerin çıkartılmasıyla bulunur. Bu, ileride faizlerin nasıl bir değişim göstereceğine bağlı olarak, riskin kaynağı olabileceği gibi kazancın kaynağı da olabilir. Bu yöntem oldukça yararlı bir yöntem olmasına karşılık, yöntemin bazı yetersizlikleri vardır. Bunlar, bu yöntemin sadece sabit faizli aktif ve pasiflerle ilgilenmesi, faiz oranı değişimlerinde aktif ve pasif kalemlerin aynı oranda değişeceğini varsayması, statik bir yöntem olması, bilançoya geçmeyen bazı türev ürünleri analize almaması ve elde edilen marjinal faiz oranlarının gerçekçi rakamlar olmaması olarak sayılabilir60.

Bu analizin duyarlı sonuçlar verebilmesi için analizde kullanılan planlama süresinin fazla uzun olmaması gerekir. Süre kısaldıkça faiz oranı riskini ölçmek de kolaylaşır. Ancak bir gün ya da bir hafta gibi çok kısa süreleri seçmek de pratik değildir.

2.2.1.1.2. Süre (Duration) Analizi

Süre Analizi (Duration) portföydeki faizli menkul kıymetlerin başlangıç maliyetinin ortalama (ağırlıklı ortalama) kaç yılda geri döneceğini gösterir. Yüksek duration yüksek faiz demektir61. Bu yaklaşım bankalar için faiz oranı değişim riskinin ölçülmesi ve riskten korunma için alınabilecek önlemlere bir hazırlık çalışması olarak da kullanılmaktadır. Bankanın aktifindeki ve pasifindeki sabit getirili pozisyonların her biri, ayrı bir menkul kıymet gibi değerlendirilip bu ürünlerden bir portföy oluşturulmaktadır. Pozisyonunun durumu ile faiz oranlarındaki olası değişmeler karşılaştırılmakta ve bu değişmeler sonucunda bankanın ne yönde etkileneceği tahmin edilmektedir. Bankalar ne ölçüde toplam risk taşıdıklarını, piyasa faiz oranlarının değişmesi durumunda öz sermayelerinin ne ölçüde değişeceğinin hesaplanması için bu yöntemi kullanmaktadırlar.

60 _{Bektaş, a.g.e., s. 12-13}

Süre analizi, aktif ve pasifin gerçekten faiz oranı riskine maruz kaldığı dönemi göstermesi açısından önemlidir. Faiz oranları değiştiğinde eğer aktiflerde bir azalma olursa bu, banka sermayesini de tehlikeye sokar. Faiz oranlarındaki artış ne kadar büyük olursa, sermaye de o kadar azalır. Süre farkı ne kadar büyük olursa öz sermayenin muhtemel değer kayıpları da o kadar büyük olur62.

2.2.1.1.3. Faiz Riskinden Türev Araçlarla Korunma

Türev araçlar, gelecekteki faiz, fiyat ve kur dalgalanmalarından kaynaklanabilecek zararlara dayalı riskin, kârı en az etkileyecek şekilde azaltılmasını sağlayacak korunma önlemlerini içeren finansal sözleşmelerdir. Bu tekniklerde temel amaç uluslararası piyasalardaki katılımcıların finansal araçları kullanarak beklenen risk olasılıklarına karşı önlem almaları ve belirsizliğin en aza indirilmesidir.

Faize bağlı türev piyasalarında işlem gören türev ürünlerinin başlıcaları faiz swapları, faiz gelecek kontratları (futures sözleşmeleri), forward faiz anlaşmaları ve faiz opsiyonlarıdır. Faiz swapları, farklı borçlanma kaynaklarından, benzer vadeli ve aynı miktarda anapara borçlanmış olan birbirlerinden bağımsız iki tarafın, faiz ödeme yükümlülüklerini genelde aracı bir banka yoluyla birbirlerine devretmelerini içerir. Swap işlemleri ile faiz piyasalarında farklı borçlanma koşullarına sahip taraflar, mevcut aktiflerinin ya da yükümlülüklerinin faiz bazını karşılıklı olarak değiştirebilmektedir. Forward faiz anlaşmaları yani vadeli faiz oranı sözleşmeleri (FRA: Forward Rate Agreements) tarafların belirli bir anlaşma tarihinde, belirli bir süre için miktarı önceden belirlenmiş anaparaya uygulanacak faize dayanmaktadır63. Faizler FRA sözleşmesindeki oranın üstüne çıkarsa FRA satıcısı alıcı tarafa anapara tutarı üzerinden faiz artışları ölçüsünde ödeme yapar. Tersi olursa yani faiz oranı anlaşmada belirlenen sınırın altına düşerse bu sefer alıcı taraf satıcıya faiz oranı farkını öder64.

Faiz gelecek kontratları ya da diğer adıyla futures sözleşmeleri, mevduat hesabı gibi para piyasası araçlarının ya da faiz getiren mali araçların, önceden belirlenmiş

62 _{Kılınç, Gonca, “Planlama, Uygulama, Kontrol, Aktif-Pasif Yönetimi”, Bankacılar Dergisi, Ekim} 1991, No: 6, s. 58

63 _{Kırdaloğlu, Selda, Figen Saklar, “90’ların Çağdaş Finans Teknikleri”, Bankacılar Dergisi, Ocak} 1992, No: 7, s. 52

bir faiz oranı üzerinden takas edilmesi esasına dayanmaktadır. Hem alıcı hem de satıcı olunabilen bu sözleşmelerde amaç, faiz oranlarındaki dalgalanmalardan yararlanarak kâr elde etmektir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta faiz oranı tahminlerinin doğru olmasıdır. Çünkü bütün stratejiler bu doğrultuda belirlenmektedir. Faiz opsiyonları ise, bugünden ya da ileride herhangi bir tarihten itibaren belirli bir süre içinde, belirli bir faiz oranı üzerinden borçlanma ya da borç verme hakkını elde etmeyi sağlayan anlaşmalardır. Faiz opsiyonları, ileriye yönelik faiz riskini ortadan kaldırırken kâr potansiyeli her zaman mevcuttur. Ayrıca faiz opsiyonları diğer türev ürünleri gibi spekülasyon amacıyla kullanılırken, aynı zamanda bu işlemlerde amaç değişken faizli kağıtların verimini artırmaktır65.

Faiz riski yönetiminde bu türev araçlarından hangisinin kullanılacağı tamamen bankanın politikalarına göre değişmektedir.