Forman’a göre, biyosfer ya da dünya kıtalara bölünmekte (ve okyanuslara), kıtalar bölgelere, bölgeler peyzajlara ve peyzajlar yerel ekosistemler ya da alan kullanımlarına ayrılmaktadır [25], [37], [94].
İklim, jeoloji ve jeomorfoloji, rölyef, hidroloji, toprak ve bitki örtüsü peyzajı şekillendiren başlıca doğal etmenlerdir. Doğal etmenler, insanların etkileşimi sonucu ortaya çıkan bir dizi kültürel etmenler dolayısıyla değişirler. Tarım, ormancılık, yerleşim birimleri, endüstri ve ulaşım ağları başlıca kültürel etmenler olarak kabul edilebilir [25], [57].
Peyzaj gelişimi, korunması ve yönetimi için sorumlu organizasyon ve kurumların karşı karşıya kalacağı ilk sorun, peyzajların sınıflandırılması ve tanımlanmasıdır.
Sınıflandırma bir alanda yer alan aynı karakterdeki bölgeleri ve bölgeler arasındaki farlılıkları belirtmekte ve tüm bilim dallarında (Örneğin kimyadaki periyodik tablolar ya da biyolojideki bitki sınıflamaları gibi) kullanılmaktadır. Peyzaj ekolojisi biliminde de peyzaj araştırmaları peyzaj karakterinin belirlenmesi ve sınıflandırılması temel alınarak yapılmaktadır
Brabyn peyzajın sınıflandırılması için peyzaj karakterinin en önemli dört bileşeninin (arazi formu, vejetasyon, doğal karakter (görsel) ve su) sınıflamada temel alınması gerektiğini vurgulamaktadır [25].
Wascher doğal peyzaj özelliklerinin kültürel peyzaj özellikleri etkisi ile değiştiğini vurgulamaktadır. Doğal peyzaj özelliklerinin değişmesine neden olan başlıca kültürel peyzaj özelliklerini; yerleşim alanları, tarım, endüstri, ulaşım ve ormancılık olarak sıralamaktadır. Kültürel peyzaj özelliklerinden etkilenen doğal peyzaj özelliklerinin; topoğrafya, jeoloji, jeomorfoloji, hidroloji, toprak, bitki örtüsü ve iklim olduğunu belirtmektedir. Bu nedenle peyzaj sınıflandırılması çalışmalarında doğal peyzaj özelliklerinin yanı sıra kültürel peyzaj özelliklerinin de dikkate alınması gerektiğini belirtmektedir. Avrupa’da doğal ve kültürel peyzaj özelliklerinin korunması ve izlenmesi için peyzaj sınıflaması yapılmaktadır. Avrupa’da peyzaj karakter alanlarının belirlenmesi için kullanılan peyzaj sınıflandırma yöntemleri ikiye ayrılmaktadır; Holistik Yöntem ve Parametrik Yöntem [57].
Holistik Yöntem: Bu yöntemde bir alandaki peyzaj karakter alanlarını belirlemek için hava fotoğrafları kullanılmaktadır. Alan hiyerarşik olarak grid sisteminde alt bölümlere ayrılmaktadır. Her bir birim karenin özellikleri harita üzerine aktarılmaktadır. Harita üzerine özelliklerin aktarımından sonra, birim kareleri kapsayan her poligon için tablolar oluşturulmaktadır (Şekil 1.2) [25].
Şekil 1.2. Holistik yöntem ile peyzaj karakterinin sınıflandırılması [25].
Parametrik Yöntem: Bu yöntemde alanın peyzaj karakterini belirlemek için alana ait konumsal haritalar çakıştırılmaktadır. Parametrik yöntem kullanılarak peyzaj karakter alanlarının belirlenmesinde konumsal haritalar çakıştırılmaktadır. Konumsal haritaların çakışan poligonları peyzaj birimlerini tanımlamaktadır. Aynı özellikteki peyzaj birimleri birleştirilerek, peyzaj tipleri elde edilmektedir (Şekil 1.3) [25].
Son yıllardaki peyzajın sınıflandırılmasına ait çalışmalar incelendiğinde parametrik yönteme doğru bir eğilim olduğu gözlenmektedir.
Peyzaj karakteri, peyzajları birbirinden ayrı yapan ögelerin bütünüdür. Özellikle doğal (jeoloji, topografya, toprak, bitki örtüsü vb.) ve kültürel (alan kullanımları, yerleşim birimleri vb.) ögelerin bütünü peyzaj karakterinin oluşturur. Peyzaj karakteri bir alanın farklı olmasını sağlayarak o alana bir anlam (duygu, fikir, düşünce vb.) kazandırır. Bir alanın farklı olmasını anlamamız ise, o alanın çevresel ve sosyoekonomik etmenlerini göz önünde bulundurarak geleceğe yönelik daha iyi planlama yapmamıza yardım eder. Peyzaj karakteri “bir peyzaj içinde tek, farklı ve devam eden ögelerin oluşturduğu desendir”. Bu özellikleri ile bir peyzaj diğer bir peyzajdan ayırt edilebilir [25].
Peyzaj karakter tipi, karakter olarak homojen olan fakat birbirinden farklı olan peyzajlardır. Bu peyzaj tipleri jeolojik, topografya, bitki örtüsü, tarihsel alan kullanımları ve yerleşim birimlerinin bütünlüğü açısından benzerlik içermelerine rağmen dünyanın farklı bölgelerinde oluşmuş olabilirler. Peyzaj karakter tipleri; doğal veriler (jeoloji, toprak, morfoloji, arazi örtüsü vb.) ile kültürel veriler (yerleşim ve arazi desenleri, arazi kullanımı, yapılaşma, tarım şekilleri vb. insan bileşenleri) arasındaki benzersiz ilişkiler ile tanımlanmaktadır. Peyzaj tipleri doğada geneldir. Farklı alanlarda ya da farklı coğrafik bölgelerde oluşabilirler. Örnek olarak kırsal peyzajlar, açık arazi ve kuşatılmış peyzajlar, fundalıklar, ağaçsız kayalık alanlar, denizden kazanılmış araziler, dağlık alanlar ve dere yatakları vb. gösterilebilir. Bir peyzaj tipolojisi, manzara nitelikleri, kültürel karakteristikler ya da tarih gibi ilgilenilen özellikleri tanımlayan öz niteliklere dayalı sistematik peyzaj tipleri sınıflamasıdır. Sınıflama amaçlarına bağlı olarak farklı tipolojiler ortaya çıkacaktır [25].
Peyzaj karakter alanları bulunduğu bölgenin coğrafik özelliğini yansıtan, eşsiz özelliği olan alanları içerirler. Peyzaj karakter tipleri dünyanın neresinde olursa olsun aynı isimler ile tanımlanırlar. Peyzaj karakter alanları genellikle özel isimler alırlar çünkü eşsiz ve tektirler [25].
Peyzaj karakter alanları, peyzaj karakter tiplerinin içerdiği ögeleri kapsamasına rağmen ayırt edici ve kendine özgü karakteristik ögeleri de içerirler [25].
Peyzaj karakter değerlendirmesi, peyzaj karakter tipleri ve alanlarını içeren bölgelerin belirlenmesi, tanımlanması ve sınıflandırılması işlemini içermektedir. Ancak, peyzaj karakter tipi ve alanlarını belirlerken; peyzaj karakterinin önemi, peyzaj karakterini
belirleme süreci, belirtilen süreçte nesnellik ve öznelliğin rolü, değişik ölçeklerde uygulanabilirlik potansiyeli dikkate alınmalıdır [25].
Peyzaj karakter değerlendirmesi: karar alıcıların ve halkın peyzajın önemi konusundaki bilincinin arttırılması; karakterleri yönünden homojen olan peyzaj birimlerinin haritalanması; peyzaj karakterindeki değişimlerin gözlemi; planlama sürecinde peyzaj karakterinin tanınmasının geliştirilmesi; tarımsal-çevre programlarının ve biyoçeşitlilik ve yapısal peyzaj değerleri için alınan önlemlerin etkinliğinin değerlendirilmesi; korunan peyzaj alanlarının, doğal rezervlerin, çevresel duyarlılığı olan alanların, doğa restorasyon alanlarının, yeniden ormanlaştırılmış alanların, teşvik için uygun alanların belirlenmesi; bir bölgenin çeşitli alan kullanım tipleri için uygunluk analizi; APS’deki amaçlara ulaşmak; risk önlemek (sel kontrolü, erozyon riski, kıyı koruma) için bir araç olarak kullanılabilir [25].
Ayrıca, Peyzaj karakter değerlendirmesi: çevre ve sosyal etki değerlendirme çalışmaları, fauna ve flora, gürültü, hava kirliliği gibi bileşenlere ek olarak bir bileşen gibi; birçok yerel paydaşın, oluşturdukları veya keyif aldıkları peyzajların tanımlanması ve uygulanması sürecine katılımlarına izin vererek halk katılımının oluşumuna katkı olarak; peyzaj ile ilgili konulardaki tartışmalara ortak bir dil ve standard terminolojiler oluşturmak için; estetik ve algı gibi bileşenlerle ilgili bir pazarlama aracı ve yönetim planlarının bir parçası olarak kullanılabilir [25].
APS’ye taraf ülkeler, ülke peyzajlarını sınıflandırma yükümlülüğündedir. Peyzajların tanımlanmasında doğal ve kültürel kaynakların özellikle insan odağındaki etkileşimi ön plana çıkmaktadır. Bu bağlamda da sınıflandırma çalışmalarında insan ve doğa arasında bir dengenin kurulması gerekmektedir. Bu bölümde ilk olarak ülkemizde ulusal peyzaj sınıflandırma sistemi oluşturulması için temel amaçların neler olduğu tanımlanmış, ardından sınıflandırma için bazı ön kabullenmeler ortaya konulmuştur [25].
Peyzaj karakter tiplerinin belirlenmesinde dört temel amaç bulunmaktadır. Politik amaç, APS’ye taraf olan ülkemiz, ülke peyzajlarının tanımlanması için bir yöntem yaklaşımı ve sonrasında yöntem belirlemekle yükümlüdür. Ülke peyzajlarına ilişkin farklı ölçeklerde politikaların üretilmesi hedeflenmelidir. Ülkemiz peyzajlarının tanımlanarak, sektörlerle (mekânsal planlama, kentleşme, tarım, ormancılık, balıkçılık, turizm, doğa onarımı vb.) bütünleştirilebilmesinde bir araç oluşturulmasında peyzajların tanımlanması yönetimsel amaçlarından birisidir. Peyzajların sınıflandırılmasındaki fonksiyonel amaç, peyzaj
sınıflarının fonksiyonlarından yola çıkılarak peyzaj karakter tiplerinin ve peyzaj birimlerinin öncelikle koruma sektörü olmak üzere diğer sektörlere ilişkin politika ve stratejilerin oluşturulmasının sağlanmasıdır. Bilimsel amaç olarak da, ülkemizde korunan alanlar statüsündeki seçilmiş peyzajlar haricinde de peyzajın fonksiyonundan yola çıkılarak olağan peyzajlarla ilgili koruma kararlarının ve stratejilerin oluşturulmasıdır [25].
Peyzaj Karakter Tiplerinin ve Peyzaj Karakter Alanlarının belirlendiği, algılanabilir peyzajı tanımlamada kullanılacak bir aşamadır [25].
Peyzaj Karakteri, bir peyzajı diğer peyzajdan ayırt edici farklı ve algılanabilir ögeler ve/veya bu ögelerin oluşturduğu deseni açıklayan bir terimdir. Kayaç yapısı, toprak özellikleri, iklim, alan kullanımı, arazi örtüsü, vb. peyzaja ilişkin yapısal ögelerin farklı mekânsal birleşimlerini yansıtmaktadır [25].
Peyzaj bileşenleri belirli bir hiyerarşide üst üste getirilir, aynı özelliklere sahip homojen desenler bir isim altında sınıflandırılır ve peyzaj tiplerinin belirlenir. Peyzaj desenini ve peyzaj karakteri, doğal ve kültürel peyzaj bileşenleri bir araya gelmesiyle belirlenir (Şekil 1.4) [4].
Peyzajın yapı analizi, hiyerarşik olarak ilişkili olan üç aşamadan oluşur [4]. 1. Peyzaj Birimleri Analizi
2. Peyzaj Karakter Tipleri Analizi
3. Peyzaj Karakter Alanları Analizi
Peyzaj Birimi (PB) farklı ve homojen en küçük alanlardır. Peyzaj ögelerinin/veri katmanlarının üst üste getirilmesi ile ortaya çıkar. Bu ayırt edilebilen en küçük mekânlar, doğal potansiyelin güvenliği ve dayanıklılığı açısından benzeş önlemlere ihtiyaç duyulan (aynı kullanım uygunluğunu, aynı dayanma gücünü, aynı gelişim olanak ve bakım gereksinimini gösteren) birimleridir [4].
Peyzaj Karakter Tipi (PKT) nispeten homojen karakterdeki alanlardır. Peyzajda farklı karakterdeki mekânları tanımlayabilmek amacıyla peyzaj biriminin yeniden yorumlanmasıyla oluşturulur [4].
Tipler, peyzaj birimine ait tipolojilerin, peyzajdaki farklılaşmaları ortaya koyabilecek şekilde yeniden analiz edilmesi ile ortaya çıkarılır [4].
Peyzaj Karakter Alanları (PKA) ölçeğe göre değişmekle birlikte farklı peyzaj tiplerini içerebilir. Peyzaj Karakter Alanı, diğer alanlardan farklı, ortak özellikleri olan, kültürel, doğal ve görsel özellikler içermesi nedeniyle bir yeri ya da bölgeyi işaret eden, bu nedenlerle çoğu kez o yerin ismiyle anılan alanlardır. PKT’den PKA belirleme yaklaşımı Şekil 1.5’de kuramsal olarak gösterilmiştir [4]. Malatya iline ait peyzaj karakter alanları Şekil 1.6’da ve peyzaj karakter alanları haritası Şekil 1.7’de verilmiştir.
Şekil 1.5. Peyzaj karakter tipleri ve peyzaj karakter alanları ilişkisi ve oluşumu [4].
Şekil 1.7. Malatya ili peyzaj karakter alanları [4].