PATENT VE PATENT HAKK
L. PATENT HAKKININ KAPSAMI VE SINIRLAR
Patent sahibinin olumlu yön olarak değerlendirilen, sahibine kullanma172, ekonomik değerlendirme hakları173
sağlaması, patent üzerindeki tasarruf yetkisinin yanında olumsuz yön olarak değerlendirilen üçüncü kişilerin belirli fiillerini önleme yetkisi bulunmaktadır.
Ürün patentlerinde, patent konusu ürünün üretilmesi, satılması, dağıtılması, kullanılması, ithal edilmesi veya bu amaçlar için kişisel ihtiyaç dışında bir sebeple elde bulundurulması patent hakkı sahibi tarafından önlenebilmektedir.
Üretim, ürünün kısmen veya tamamen hammaddeden mamul hale getirilmesi ve iktisadi değer olarak ortaya çıkarılmasıdır. Mamul bir ürünün hasara uğrayan ve kullanılamaz hale gelen kısmının yeniden inşası ile patent konusu ürünün eşdeğerinin oluşturulması da üretim kapsamındadır174. Ürünün satılması sadece klasik satım sözleşmesi şeklinde değerlendirilmemelidir. Ürünlerin kiralanması, mülkiyeti muhafaza kaydı ile verilmesi, lisans veya ödünç verilmesi bu kapsamda değerlendirilmelidir. Her ne kadar 551 sayılı KHK’da sadece satım denilmişse de satış öncesi, piyasaya sunum da bu kapsamda sayılmalıdır175
.
Usul patentleri, korumanın kapsamının belirlenmesinde çeşitli özellikler göstermektedir. Yeni bir usul kullanılarak; bilinen, serbest veya patentli bir ürün elde edilebileceği gibi; usulün uygulanması ile birden çok yeni veya eski ürün oluşabilmektedir. Yeni bir usulün uygulanması ile eski ve serbest bir ürün elde edilmiş ise sadece usul korunmaktadır. Yeni bir usul ile eski ve koruması devam eden patentle korunan bir ürün elde edilmişse, sadece usul için patent verilmektedir
172 Patentin kullanılması sanayi ve ticarete uygulanmasıdır. Patent sahibinin kullanma hakkı, ürün
patentlerinde, patent konusu ürünün üretilmesi ve ticarete sunulması; usul patentlerinde, patent konusu usulün uygulanması, uygulanmasının başkasına önerilmesi ve usulün uygulanması ile doğrudan doğruya elde edilen ürünlerin ticarete konulmasıdır. Bkz. TEKİNALP, s. 546
173 Ekonomik değerlendirme hakkı, sadece buluş idesi ile değil; bu idenin uygulandığı ürünlerle
ilgilidir. Bkz. TEKİNALP, s. 546
174 KAYA, s. 186 175
49
ve ancak bu usul kullanılamamaktadır176. Bir usul patentinin uygulaması ile eski
veya yeni patentli veya patentsiz bir ürün elde ediliyorsa, buluş sahibince usul için patent alınmaktadır. Ürün, başka bir usulle yurt dışında da üretiliyorsa bu ürünün Türkiye’ye ithaline buluş sahibi engel olacaktır177
. Bir usul patenti ile birden fazla yeni ürün üretilmesi durumunda ise, buluş sahibi bunlardan birine patent almışsa, başkaları tarafından diğer ürünler için patent alınamayacaktır178
.
Usul patentlerinde, patent konusu olan bir usulün kullanılması; kullanılmasının yasak olduğu bilinen veya bilinmesi gereken usul patentinin kullanılmasının üçüncü kişiler tarafından başkalarına teklif edilmesi; patent konusu usul ile doğrudan elde edilen ürünlerin satışa sunulması veya kullanılması veya ithal edilmesi veya bu amaçlar için kişisel ihtiyaçtan başka bir nedenle elde bulundurulması, patent hakkı sahibince engellenebilmektedir. Usulün kullanılması fiili, doğrudan usulün kendisine yönelik olabileceği gibi, usul ile elde edilen ürünlere yönelik de olabilmektedir. Usulün doğrudan kullanılması, üçüncü bir kişinin patent konusu ürün veya usulü veya patent konusu usul aracılığıyla doğrudan elde edilen ürünleri, patent sahibinin inhisari haklarına tecavüz eder şekilde kullanmasıdır. Usulün kullanılmasının teklif edilmesi ise, patent konusu ürünün, ivazlı ya da ivazsız şekilde kullanımını sağlamak için usul patentinin kullanılmasının yasak olduğunu bilen veya açık biçimde bilmesi gereken üçüncü kişilerin talebine sunulmasıdır. Usul patentlerinde patentten doğan hak sadece usulün kendisi ile değil, usulün doğrudan sonucu olan ürünleri de kapsamaktadır. Patent konusu usul ile doğrudan elde edilen ürünlerin satışa sunulması veya kullanılması veya ithali veya bu amaçlarla kişisel ihtiyaçtan başka nedenle elde bulundurulması patent hakkı sahibince engellenebilmektedir. Elde edilen ürünün varlık sebebi doğrudan doğruya usul verilen patent ise ve usul patenti belirgin şekilde bu üründen anlaşılabiliyorsa patent konusu usul ile doğrudan doğruya elde edilen üründen söz edilebilmektedir. Örneğin, bir boya maddesi üretim usulüne Türkiye’de patent alınması halinde, bu patentli usul ile yurtdışında üretilen boya maddesinin Türkiye’ye ithali, satışa sunumu yasaklanabilmektedir. Ancak bu boyama maddesi ile üretilen tekstil ürünlerinin ne ihlali ne de satışı yasaklanabilecektir. Ayrıca, usul patentleri
176 551 sayılı KHK’nın m. 101 (3) gereği zorunlu lisans alınması gerekecektir. 177 Bu durum patent hakkının tüketilmesi ilkesinin gereğidir.
178 TEKİNALP, s. 550; 551 sayılı KHK’nın 84. maddesine göre, başkaları tarafından o ürünlere patent
50
koknusunda tecavüzün ispatını kolaylaştıran bir hüküm bulunmaktadır. 551 sayılı KHK’nın 84/2 maddesine göre, patent konusunun yeni ürün veya maddeler elde edilmesine ilişkin bir usul olması durumunda aynı özellikleri taşıyan her ürün ve maddenin patentli usule göre elde edilmiş olduğu kabul edilip; aksinin savunanın ispatı gerekmektedir.
551 sayılı KHK’nın 136. maddesi uyarınca patent sahibinin izni olmaksızın buluşun kısmen veya tamamen üretilmesi yoluyla taklit edilmesi, sözleşmeye aykırı ve izinsiz olarak lisans haklarının genişletilmesi veya bunların devredilmesi, bütün bunlara iştirakin kolaylaştırılması, taklit yoluyla meydana getirildiğini bildiği veya bilmesi gerektiği halde, tecavüz yoluyla üretilen ürünlerin satılması, dağıtılması veya bu amaçlar için ithal edilmesi veya ticari amaçla elde bulundurulması veya uygulamaya konulmak suretiyle kullanılması, patent sahibinin izni olmaksızın buluş konusu olan usulün kullanılması veya buluş konusu usulle doğrudan doğruya elde edilen ürünlerin satılması, dağıtılması veya başka bir şekilde ticaret alanına çıkarılması veya bu amaçlar için ithal edilmesi veya uygulamaya konulmak suretiyle kullanılması, kendisinde bulunan ve haksız olarak üretilen veya ticaret alanına çıkarılan eşyanın nereden sağlandığının bildiriminden kaçınılması halleri patentten doğan hakka tecavüz halleridir.
Patent hakkı tecavüze uğrayan kimse, 551 sayılı KHK’nın 137-153 hükümlerinde belirtilen dava ve talepleri ileri sürebilmektedir. Buna göre, patentten doğan hakkı tecavüze uğrayan patent sahibi, patentten doğan haklara tecavüz fiillerinin durdurulmasını; tecavüzün giderilmesi ve maddi ve manevi zararın tazminini; patentten doğan haklara tecavüz yoluyla üretilen veya ithal edilen ürünlere, bunların üretiminde doğrudan doğruya, kullanılan araçlara ve patente bağlı bir usulün kullanımını sağlayan araçlara el konulmasını; mümkünse bu el konan ürün ve araçlar üzerinde kendisine mülkiyet hakkı tanınmasını; patentten doğan haklara tecavüzün devamını önlemek için tedbirler alınmasını; tecavüz eden kişi aleyhine mahkeme kararının masraflar tecavüz edene ait olacak şekilde ilgililere tebliğini ve kamuya ilan yoluyla duyurulmasını talep edebilmektedir.
Patent sahibinin izni olmaksızın, patentle korunan ürünü üreten, satan, dağıtan veya başkaca bir şekilde ticaret alanına çıkaran veya bu amaçlar için ithal eden veya ticari amaçla elde bulunduran veya patentli bir usulü kullanan kişi hukuka
51
aykırılığı gidermek ve sebep olduğu zararı tazmin etmekle yükümlüdür. Patent sahibinin uğradığı zarar hem fiili kaybı hem de yoksun kalınan kazancı kapsamaktadır. Yoksun kalınan kazanç, 551 sayılı KHK’nın 140. maddesi uyarınca, patent sahibinin seçimine bağlı olarak patentten doğan hakka tecavüz edenin rekabeti olmasa patent sahibinin patenti kullanarak elde edebileceği muhtemel gelire göre; patentten doğan hakka tecavüz edenin patent konusu buluşu kullanmakla elde ettiği kazanca göre; patentten doğan hakka tecavüz edenin buluşu bir lisans antlaşması ile hukuka uygun şekilde kullanmış olması halinde ödemesi gereken lisans bedeline göre belirlenecek değerlendirme usullerinden birine göre hesap edilmektedir.
Patent hakkına tecavüz eden tarafından, patent konusu buluş kötü şekilde üretilir veya uygun olmayan bir tarzda piyasaya sunulacak olursa ve patent konusu buluşun itibarı zarara uğrarsa, bu durumda patent sahibi ayrıca tazminat isteyebilmektedir.
Patent hakları bazı durumlarda sınırlanmaktadır. Patent hakkı, zaman itibariyle179, ülkesellik ilkesi gereği180, eylemlerin niteliği, özellikle kişisel deneme amaçlı seri üretim dışı kullanım ve Paris Sözleşmesi ile Milletlerarası Sivil Havacılık Sözleşmesinin araçlara dair istisnaları yönünden181, hakkın tüketilmesi nedeniyle182
, ön kullanım hakkı nedeniyle183, rüçhan hakkı gereği, patent konularının bağımlılığı
nedeniyle184, kanuna, genel ahlaka, kamu düzeni ve genel sağlığa aykırılık sebebiyle sınırlandırılmaktadır185
.
Özetle, patent hakkı, inhisari yetkiler sağlayan mutlak bir hak olup; sahibine, kendi izni olmaksızın başkalarının yararlanmalarına engel olma hakkı vermektedir. Üçüncü kişiler patent sahibinin izni olmaksızın patentli ürünü üretemezler,
179 Patent hakları sürelidir. Sürenin dolmasıyla patent hakkı sona erer.
180 Patent hakları kural olarak ülkesel niteliğe sahiptir. Paris Sözleşmesi’nde de ülkelerin patent
koruması düzenlemelerinde serbest oldukları, ulusal mevzuatlarını diledikleri gibi düzenleyebilecekleri belirtilmektedir. Patentler tescil edildikleri ülke sınırlarında koruma sağlarlar.
181 Sınai ve ticari bir amaç taşımayıp, özel amaçlarla sınırlı kullanma ve uygulamalar, deneme amaçlı
fiiller, eczanelerde reçetelere göre ilaç hazırlanması, uluslararası kara, deniz, hava ve uzay trafiği gereği araçların kullanılmasına patent hakkına dayanılarak engel olunamamaktadır. Paris Sözleşmesinde ve Milletlerarası Sivil Havacılık Sözleşmesinde bu konuda düzenlemeler bulunmaktadır.
182 Çalışma konumuz olan hakkın tüketilmesi ilkesi, ileri bölümlerde detayları ile incelenecektir. 183
Bir buluş, buluş için patent başvurusu yapıldığı tarihte başkası tarafından iyiniyetle kullanılıyor veya bunun için ciddi hazırlıklar yapılıyorsa, ön kullanım hakkından yararlandırılmaktadır.
184 Sonraki patentin kullanımı ancak önceki patentin kullanımı ile mümkün olmakta ise, aralarındaki
bağımlılık sebebiyle önceki patente sınırlama getirilmesi söz konusu olur.
185
52
satamazlar, kullanamazlar, ithal edemezler veya bu amaçlar için kişisel ihtiyaçtan başka bir nedenle elde bulunduramazlar; usul patentinde ise usulü uygulayamazlar, patentli usulle elde edilen ürünü piyasaya sunamazlar, ticarete koyamazlar, kullanamazlar, elde bulunduramazlar, kullanılması yasak olduğu bilinen veya bilinmesi gereken usul patentinin başkaları tarafından kullanılmasını teklif edemezler186.
Çalışma konumuz olan, patent hakkının tüketilmesi, patent hakkını sınırlandıran nedenlerden biridir.
186
53
İKİNCİ BÖLÜM
II. HAKKIN TÜKETİLMESİ İLKESİ