BÖLÜM 2. FİNANS BİLİMİ-FİNANSAL ARAÇLAR VE PİYASALAR
2.5. Para ve Sermaye Piyasası
Finansal piyasalar fon arz ve talep sürelerine göre ayrılmaktadır.
2.5.Para ve Sermaye Piyasası
Çalışmanın bu bölümünde para ve sermaye piyasası açıklanmıştır.
2.5.1.Para Piyasası
Bir yıldan az vadeye sahip parasal varlıkların işlem gördüğü, fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasa olarak tanımlanmaktadır. Para piyasasının vadesi kısa olması sebebiyle uzun vadeli yatırım araçlarının işlem gördüğü sermaye piyasasından ayrılır. Piyasada likidite fazlası olan, likidite ihtiyacı olan kesimden faiz talep etmektedir. Bu piyasada yapılan yatırımlar kısa vadeli olması sebebiyle riski düşük olmaktadır.
Para piyasasından sağlanan fonlar kısa sürede paraya çevrilmesi mümkün olan varlıkların finansman sürecinde kullanılmaktadır. (SPK, 2017, s. 1)
Para Piyasasının katılımcılarını Hazine, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Ticari Bankalar, Şirketler, ortak fonlar ve diğer finansal kurumlar oluşturmaktadır. (Parasız, 2007, s. 346)
Bir yıla kadar vadeli menkul kıymetler, repo, ters repo ve krediler para piyasası araçları olarak işlem görmektedir. Para piyasası araçları, finansman ve hazine bonosu, repo, mevduat sertifikaları, döviz altın, bir yıldan kısa vadeli senetlerdir. Piyasada kısa vadeli finansal araçlar yer alması nedeniyle fiyat dalgalanmaları fazla olmayacağı için riskleri diğer finansal yatırım araçlarına göre düşüktür. (Aslan, 2013, s. 165)
Para piyasasında alım satıma konu olan finansal varlıkların likiditesi yüksektir.
Likidite önemli değer kaybına uğramadan kolaylıkla paraya dönüştürülen varlıklardır. Bu sebeple para piyasası, tasarruf ve yatırım dönüşümünün olmadığı, piyasada likidite ihtiyacı olan kesimin kaynak bulması için oluşan yapıya denir. (Cudi, 2007, s. 59) Para piyasasına konu olan finansal enstrümanlar; Hazine Bonosu, Mevduat, Repo/Ters Repo, Finansman /Banka Bonosu, Banka Garantili Bonolardır. (SPK, 2017, s. 2)
2.5.1.1.Organize ve Organize Olmayan(Tezgahüstü) Piyasalar
Para Piyasaları kendi içerisinde organize ve organize olmayan(örgütlenmemiş) piyasalar olarak ikiye ayrılmaktadır. Organize piyasa, alıcı ve satıcılar belirli mekanda işlemlerin
24
yapılması için karşılaştığı, yasal ve idari olarak belirlenen kuralların geçerli olduğu piyasa olarak adlandırılmaktadır.
Organize piyasada menkul kıymetlerin alım satımı düzenli olması sebebiyle likit piyasadır. Borsa İstanbul (BIST) organize piyasaya örnek verilebilir.
Borsa, hisse senedi ve tahvil vb. menkul kıymetlerin, emtiaların, ticarete konu olan malların alım satım işlemlerin aracı vasıtasıyla gerçekleştiği yerdir. (Yalta, 2011, s. 55) Borsalar konularına göre, menkul kıymetler borsası, döviz borsası(Forex), opsiyon, altın borsası, ticari borsa (Commodity Exchange) çeşitlendirilmiştir.
Birçok ülkede menkul kıymetler borsası bireysel yatırımcıların tasarruflarını değerlendirmek adına en cazip yatırım alanı olarak işlem görmektedir.
Dünyanın en büyük borsası New York Stock Exchange (NYSE); dünyanın en büyük ikinci borsası ise Nasdaq Borsası’dır. (Yalta, 2011, s. 55)
Nasdaq organize olmayan borsa olarak işlem görmekte ve teknoloji borsası olarak tanımlanmıştır. New York Borsası ise ağırlıklı olarak teknoloji şirketlerinin işlem gördüğü borsadır.
Organize olmayan (örgütlenmemiş) piyasalar, örgütlenmemiş piyasa diğer bir ifadeyle tezgâh üstü piyasa adlandırılmaktadır. Hukuki ve idari kuralları olmayan, fiziki ve resmi bir mekân bulunmayan yani alıcı ve satıcının karşılaşmadığı, organize piyasa dışında alım satım işlemlerinin gerçekleştiği piyasadır. Piyasada işlemlerin alıcı ve satıcı arasında direk olarak telefon veya elektronik olarak menkul kıymetlerin dealer aracılığıyla alım satım işlemlerinin gerçekleştiği piyasadır
Piyasaya örnek: serbest döviz piyasası, serbest altın piyasası, Bankalar arası TL, Repo, Altın Piyasası (Yalta, 2011, s. 57)
2.5.2.Sermaye Piyasası
Sermaye piyasası bir yıldan uzun vadeli ödünç verilebilir finansal yatırım araçlarının işlem gördüğü piyasadır. (SPK, 2017, s. 5)
Sermaye Piyasası Kanunu; gerekçesinde, sermaye piyasasını şu şekilde tanımlamaktadır; Sermaye piyasası orta ve uzun vadeli ödünç verilebilir kaynakların, varlıkların alım satımı sürecinde tasarruf sahiplerinin fonlarını yatırımcılara aktarılmasında aracı olan kurum ve bankalar, aracı kurumlardan oluşan modernize edilmiş finansman sisteminin adıdır. (Kara, 1990, s. 1)
25
Sermaye Piyasasında yatırım yapan yatırımcı kesim, tasarruflarını çeşitli yatırım araçlarında kar beklentisi ile değerlendirmektedir. Piyasada en önemli işlevi bireysel yatırımcı oluştururken karşılıklı arz ve talep dengesini de sağlamaktadır.
Ayrıca, Sermaye Piyasası vadesi uzun olması nedeniyle tasarruf sahiplerinin getiri beklentisi de daha fazla olacaktır. Sermaye piyasasının gelişmişlik düzeyi ülke ekonomisinde fonların etkin ve sağlıklı yönetildiğini göstermektedir.
Sermaye piyasası konu olan araçları; Pay Senetleri, Katılma İntifa Senedi, Yatırım Fonu Katılım Payları, Kâr – Zarar Ortaklığı Belgeleri, Devlet Tahvilleri, Özel Sektör Tahvilleri, Gelir Ortaklığı Senedi, Gayrimenkul sertifikası, Eurobond, Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler olarak örnek verebiliriz. (SPK, 2017, s. 5)
2.5.2.1.Birincil ve İkincil Piyasa
Sermaye Piyasaları birincil ve ikincil piyasa olarak ayrılmaktadır.
Birincil piyasa; İlk defa piyasada ihracı yapılan menkul kıymetlerin ihraç eden şirketler ile birikim sahibi yatırımcıların alım satım işlemleri için karşılaştıkları piyasadır. Bu piyasada satışların gerçekleşmesine aracılık eden yatırım bankaları ve aracı kuruluşlar yer almaktadır. İlk ihraç edilen menkul değerlerin satışı, ikincil piyasada işlem görmektedir. (SPK, 2017)
Diğer bir ifadeyle, piyasaya ilk ihraç edilen menkul değerlerin aracı kuruluşlar tarafından ilk alıcılara satıldığı doğrudan doğruya karşılaştıkları finansal pazardır. (Parasız, 2009, s. 79)
Daha önce sahibi olmayan finansal yatırım araçları birincil piyasada ihraç edilmektedir. Bu piyasada aracı kurumlar, işlemlerin yapılması için piyasada yer alan alıcı ve satıcıyı buluşturarak fon alışverişini gerçekleştirir.
İkincil Piyasa; Daha önce alış satış işlemlerinin gerçekleşmiş kıymetlerin (hisse senedi, pay senedi, vadeli işlem sözleşmeleri, varantlar, opsiyonlar vb.) ilk ihraçları sonrasında çok sayıda alıcı ve satıcı tarafından işlem gördükleri piyasadır. Birincil piyasaya göre daha çok işlem hacmi bulunmaktadır. Yurt içinden İkincil piyasalara Borsa İstanbul, ABD de bulunan New York borsası da dünya piyasasından örnek verilebilir. (SPK, 2017) İkincil piyasada yatırımcılar menkul kıymetlerini nakde dönüştürmeyi talep ettiğinde likidite imkanı sağlayan platformdur. İkincil piyasalarda alıcı ve satıcı taraflarına likidite sağladığı gibi yatırımcılar açısından yatırımların değeri ile ilgili bilgi edinmesini
26
sağlamaktadır. İkincil piyasada tasarruf sahipleri her an sahip oldukları menkul kıymetleri alıp satma imkanına sahip oldukları için likidite artmaktadır. Piyasada aracı olan kurumlar yatırımcılara menkul kıymetlerin düşük işlem maliyeti imkanı sağlamaktadır. (Parasız, 2007, s. 21) Ekonomide ikincil piyasanın önemli rolü bulunmaktadır. (Yalta, 2011, s. 54) • Piyasa yatırımcının nakit ihtiyacı olduğu durumda finansal yatırım araçlarının kolaylıkla satışını gerçekleştirir. Piyasanın likit olma özelliği varlıkların talebini arttırarak birincil piyasada bu varlıkların işlem hacminin artmasını sağlamaktadır
• Birincil piyasada yatırımcı, menkul kıymetin ikincil piyasadaki fiyatını dikkate alarak daha yüksek fiyattan almak istemeyecektir. Dolayısıyla konu menkul kıymetin ikincil piyasadaki değeri ne kadar yüksek olursa birincil piyasada o kadar yüksek olacak ve ihraç eden işletme sermayeye daha kolay erişecektir. (Mazgirt, 2011-2012, s. 14) Para ve Sermaye Piyasaların özelliklerinin farkı aşağıdaki Tablo 3’te gösterilmiştir;
Tablo 3:
Para ve Sermaye Piyasaların Özelliklerinin Farkı
PARA PİYASASI SERMAYE PİYASASI
Vade Kısa vadelidir Uzun vadelidir
Finansal Araç
Kıymetli evrak
niteliğindedir Menkul Kıymet niteliğindedir
Finansal İlişki
Borç-Alacak ilişkisi doğmaktadır
Ortaklık veya borç-alacak ilişkisi doğmaktadır
Fon Arzı
Bireysel veya
kurumsal kesim Bireysel veya kurumsal kesim
Fon Talebinin
Gerçekleşmesi Tüketimin finansmanı
amacı Bireylerin fon talebi olmaz
(Bireyler açısından)
Fon Talebinin
Gerçekleşmesi Gelirlerle geri
dönmektedir.
Amortisman ve karlar ile geri dönmektedir.
(İşletmeler açısından)
Risk Genel olarak düşük
27 Kaynak: (Mazgirt, 2011-2012, s. 14)