Rûyan’da 60/660-1006/1597 tarihleri arasında hüküm sürmüş olan Pâdüspânîler zaman zaman hâkimiyet sahalarını Mâzenderân bölgesi dâhilinde olmak üzere genişletmişlerdir.205
Bu hanedan ile ilgili bilgiler kısıtlı ve kaynaklarda tekrardan ibaret olup Pâdüspânîlerin Bâvendîler, İlhanlılar ve Maraşîler ile ilişkileri çalışmamızın muhtelif yerlerinde ele alındığından mükerrerlik olmaması adına bu başlıkta bahsi geçmeyen noktalara temas edilecektir.
Bu hanedanın soyu Sâsânîlere kadar dayanmaktadır. Pâdüspânîlerin ilk merkezi Rûyan iken daha sonra Rüstemdâr’da hüküm sürmeye başlamışladır.206
Bu hanedanın Rûyan ve Rüstemdâr’dan başka Nûr ve Kucur’da da hüküm sürdüğü bilinmektedir.207
Harita 5: Mâzenderân’da Pâdüspânî hanedanının hüküm sürdüğü Ruyan ve Rüstemdar bölgesinin
görünümü.
204 Zahide Ay, Alamut Sonrası Nizârî İsmailîliği (13-15. yüzyıllar), Özsöz Yayınları, İstanbul 2012, s. 57-
93.
205 Erdeşir Borzger, Tarih-i Taberistan, s. 615. 206
Abbas Zeryab, “Mülahızat-ı Derbare-i Silsile-i Badüspaniyan-ı Tabarestan”, Tahkikat-ı İslamî, S. II, 1365, s. 79-80.
207 H.L. Robino, “Tarih-i Mâzenderân ve Fermanrevayan-ı an Saman”, (çev. Emir Hanî Bakır), Danişgah-
64
Pâdüspânî hanedanı mensupları başlangıçta İspehbud unvanını kullanırken daha sonra İstendar ve en sonunda melik unvanını kullanmışlardır. Hanedanın ilk hükümdarı Padüspan b. Gil Gavbar b. Firûz b. Nersi b. Camasb b. Pirûz Sâsânî’dir.208 Hanedanın ilk liderinin şeceresinin Sâsanîlere dayandığını görmekteyiz. Bâvendîlerde olduğu gibi bu hanedanın da Sâsânî bakiyesi olduğunu, Sâsânî idarî yapısını, kültürel hayatını ve zihin kodlarını taşıdığını ifade edebiliriz.
Moğol istilası vuku bulduğu sırada İstendar Bisûtun’un oğlu Namâver Fahrüddevle, Pâdüspânîlerin hükümdarıydı. Babasının hükümdarlığı döneminde halka karşı baskıcı yönetim anlayışı, Pâdüspânî ülkesinde huzursuz bir ortamın vukua gelmesine neden oldu. Halkın bu duruma isyan halinden olması dolayısıyla Mâzenderân bölgesinin Pâdüspânî sahasında fiilî bir otoritesi bulunmamaktaydı. Böyle bir ortamda Alâaddin Muhammed Harezmşah, Pâdüspânî yönetimini ele geçirdi. Bununla birlikte Fahrüddevle, Harezm’de bir yıl kadar ikamet etti. 626/1229 yılında birkaç bin askerle beraber Rûyan’a gelerek tekrar Pâdüspânî tahtına oturdu. Çok geçmeden Harezmşahlıların saltanatı Moğollar tarafından yıkılınca Harezmşah şehzadelerinden biri bir süre Pâdüspânî liderinin yanında kaldı. Bu sırada şehzade kendi kız kardeşini onunla evlendirdi.209 Pâdüspânîlerin Moğol istilası sonrası Harezmşahlılar ile siyasî evlilikler yoluyla bağ kurmaya çalışması, Moğol istilasına karşı bir ittifak arayışı olarak kabul edilebilir. Moğolların bölgeye gelmesinden önce Harezmşahlıların kısa süreli idaresi altında yaşayan Pâdüspânîler, istila sonrası yine bir yıl kadar süren bir Harezmşahlı idaresi ve fetret dönemi yaşadı. Buna göre Pâdüspânîler’in Harezmşahlıları Moğollara tercih ettiklerini belirtebiliriz.
Zahirüddin Maraşî, Moğol istilasının yaşandığı sırada Pâdüspânîlerin liderini Şerefüddevle Bisûtun b. Zerrin Kemer olarak zikretmektedir.210
Robino’ya göre Şerefüddevle Bisûtun b. Zerrin Kemer’den sonra tahta geçen hükümdar, Namâver Fahrüddevle’dir. 620/1223-640/1242 yılları arasında Pâdüspânîlerin liderliğini yapmıştır. İsmailîlerin saldırısı sonucu Celalüddevle Mengüberti’ye sığınan Fahrüddevle bir süre burada kalmıştır. Dolaylı olarak Celalüddevle Mangüberti bu süre zarfında Pâdüspânîlerin topraklarında hâkimiyet kurmuştur. Bu süre çok kısa olup
208
H.L. Robino, Tarih-i Mâzenderân ve Fermanrevayan-ı an Saman, s. 362.
209 Erdeşir Borzger, Tarih-i Taberistan, s. 615.
210 Zahirüddin Maraşî, Tarih-i Taberistan, s. 79-80/146; H.L. Robino, Tarih-i Mâzenderân ve
Celalüddevle Mangüberti’nin Mâzenderân’da Pâdüspânî toprakları üzerindeki hâkimiyeti 646/1248 yılında gerçekleşmiştir. Pâdüspânîler açısından kısa süren fetret dönemi Fahrüddevle’nin Rûyan’a geri dönerek idareyi uhdesine almasıyla son bulmuştur.211
Şerefüddevle Bisûtun ile Namâver Fahrüddevle’nin tahta çıkış tarihleri ard arda olup212 Moğol istilasının yaşandığı döneme denk gelmektedir. Müellifler arasındaki bu ihtilafın nedeni, iki hükümdarın taht değişikliğinin istilanın vukua geldiği zaman zarfında yaşanmış olmasıyla izah edilebilir. Fahrüddevle Namâver’den sonra Hüsamüddevle Erdeşir b. Namâver tahta geçmiştir. Maraşî’nin ifade ettiğine göre, Rûyan’da bulunan Kedir ( ریدک ) mescidinde onun ismi minbere nakşedilmiştir.213 Mescid minberine hükümdarın adının nakşedilmesi hükümdarlık alameti olarak değerlendilebilir.
Hüsamüddevle Erdeşir b. Namâver’den sonra kardeşi Fahrüddevle Şehrâgim b. Namâver tahta geçti. Rûyan’da 640/1242-670/1272 yılları arasında hüküm süren Şehrâgim, Şah Gazi unvanıyla Pâdüspânîlerin en bilinen hükümdarıdır. Aynı zamanda Bâvendîlerin Kinhariyye koluna en parlak zamanını yaşatan Tacüddevle Yezdigerd ile de çağdaştır. 670/1272’de Moğollara teslim olan Şehrâgim, 701/1301’de vefat etti. Fahrüddevle Şehrâgim b. Namâver’den sonra sırayla Şah Keyhüsrev b. Şehrâgim, Şemsü’l-Mülük Muhammed b. Keyhüsrev, Nasırüddin Şehriyar b. Şah Keyhüsrev tahta geçtiler.214
Nasırüddin Şehriyar b. Şah Keyhüsrev’in hükümdarlığı döneminde Kelarustak şehri zirve dönemini yaşamış ve büyük ilerleme kaydetmiştir. Bu dönemde Pâdüspânî toprakları Mâzenderân’ın batısına doğru bir miktar genişletildi. Bâvendî lider Rüknüddevle Şah Keyhüsrev’in Moğolların hücumuna maruz kaldığı zaman ona yardım eden Nasırüddin Şehriyar, Bâvendîler ile güç birliği yaparak Moğollara karşı Mâzenderân’ın toprak bütünlüğünü korumaya çalıştı. İlhanlı hükümdarı Olcaytu döneminde Mâzenderân’a gönderilen Emir Memun ve onun oğlu Kutluğşah’ın taarruzlarına karşı başarılı bir müdafaa gösteren Pâdüspânî lideri, iktidarının sekizinci
211
H.L. Robino, Tarih-i Mâzenderân ve Fermanrevayan-ı an Saman, s. 372.
212 Bosworth’un Pâdüspânîler ile ilgili verdiği soy kütüğü ve hükümdarların tahta çıkış tarihleri listesinde
610/1213-620/1223 yılları arası Pâdüspânî tahtında Bîsütûn b. Zerrin Kemer’in olduğu, ondan sonra tahta geçenin ise Nâmâver b. Bîsütûn Fahrüddevle olduğu kayıtlıdır. (Bosworth, İslam Devletleri Tarihi, s. 275.)
213 Zahirüddin Maraşî, Tarih-i Taberistan, s. 148; H.L. Robino, Tarih-i Mâzenderân ve Fermanrevayan-ı
an Saman, s. 373.
66
yılında kardeşi Tacüddevle Ziyar ile taht kavgasına tutuştu ve nihayetinde Tacüddevle’nin oğlu İskender tarafından 725/1320’de öldürüldü. Kardeşini öldürterek tahtı ele geçiren Tacüddevle Ziyar b. Şah Keyhüsrev’in saltanat süresi on yıldır.215
Maraşîlerin Pâdüspânî topraklarında idareyi uhdelerine almalarına kadar geçen süreçte İskender b. Ziyar Celalüddevle, Şah Gazi b. Ziyar Fahrüddevle ve Kubad b. Şah Gazi Adüdüddevle sırayla Pâdüspânî tahtına geçtiler.216
İskender b. Ziyar Celalüddevle, yirmi yedi yıl tahtta kalarak Rûyan’dan başka Rüstemdâr’da da hüküm sürdü. Bununla beraber Kazvin’den Simnan’a kadar dağlık kesimlerin tamamını ele geçiren İskender b. Ziyar Celalüddevle, Bâvendî lideri Fahrüddevle Hasan’ın çocuklarını himayesi altına aldı. Ondan sonra tahta geçen Şah Gazi b. Ziyar Fahrüddevle, yirmi beş yıl hüküm sürdü. Maraşîler onun döneminde Mâzenderân’da etkinliklerini arttırdılar. Oğlu Kubad b. Şah Gazi Adüdüddevle döneminde de Maraşîlerle mücadeleye devam edildi ve O, Maraşî liderlerinden Seyyid Fahrüddin tarafından öldürüldü.217
Timur’un Mâzenderân’a girdiği yıl olan 1392 yılı ile aşağı yukarı aynı yıllarda iktidarda bulunan Kubad b. Şah Gazi Adüdüddevle, bu sebeple bu zaman diliminin ve çalışmamızın zaman aralığının son hükümdarıdır. Pâdüspânîler bununla beraber 1006/1597 yılına kadar Mâzenderân’da varlıklarını devam ettirdiler.