Otizmli çocukların fiziksel olarak belirgin bir özelliği bulunmamaktadır. Alan yazın incelendiğinde birçok kaynakta otizmli çocukların her birinin bir diğerine göre değişiklik gösterdiği görülmektedir. Bu durum otizmli çocukların özelliklerinin her bir çocukta görüleceği ya da görülse bile aynı şekil ve derecede görüleceği anlamına gelmemektedir. Bu konuda Korkmaz (2003, s.82), otizmi tanılamak için birçok davranış özelliğinin olduğunu, ancak bu özelliklerin tamamının bir otistikte bulunamayacağını, bulunan özelliklerinde sıklıkla aynı anda görülmediğini ve dikkat edilmesi gereken en önemli hususun en ağırdan en hafife giden farklı şiddet biçimlerinin olduğunu belirtmiştir. Smith, otistik bozukluk gösteren çocukların genel özelliklerini aşağıdaki tablo 2’de üç başlık altında göstermiştir (Smith’den aktaran Diken 2012, s.420).
Tablo 2 - Otistik Bozukluk Gösteren Çocukların Genel Özellikleri
Sosyal etkileşimdeki yetersizlikler Dil ve iletişim becerilerindeki yetersizlikler Sıra dışı davranış örüntüleri Aşağıdaki genel özellikler, sosyal etkileşimdeki yetersizlikler ya da sınırlılıklar olarak otistik bozukluk gösteren öğrencilerde gözlenebilmektedir: Anne babaya, diğer
aile üyelerine ya da birincil bakıcılara normal bağlanma sürecinde sınırlılıklar... Akranlarla ilişki kurmada yetersizlikler... Akranlarla birlikte oyun ya da işbirliğine dayalı oyun becerilerinde sınırlılıklar... Duygusal ifade edicilik ve empati kurmada yetersizlikler… Fiziksel dokunma, mimik ve jestler, Aşağıdaki genel
özellikler, dil ve iletişim becerilerinde
yetersizlikler ya da sınırlılıklar olarak otistik bozukluk gösteren öğrencilerde gözlenebilmektedir. İşlevsel dil becerilerini tam olarak edinmede yetersizlikler.., Ekolali (Stereotipik ve tekrarlayıcı sözel ifadelerin kullanımı)...
Jest ve mimikler gibi sözel olmayan ipuçlarını anlamada sınırlılıklar... Sohbet becerilerinde yetersizlikler… Kendiliğinden sohbet başlatmada sınırlılıklar… Zamirlerin doğru ve yerinde kullanımına ilişkin sınırlılıklar Aşağıdaki genel özellikler, sıra dışı davranış örüntüleri olarak otistik bozukluk gösteren öğrencilerde gözlenebilmektedir: Çevredeki önemsiz
ya da küçük
değişiklerde bile stres yaşama... Günlük rutinlerin alışkanlıklara dönüşmesi... Saplantılı ve zorlayıcı davranış örüntüleri... El-çırpma, öne ve arkaya sallanma, nesneleri çevirme ve sallama gibi sıradışı, stereotipik, kendini uyarıcı davranışlar... Görsel, dokunsal ya
da işitsel uyaranlara ilişkin aşırı hassasiyet ve/veya tutarsız davranışlar... Özellikle itaat
19
gülümseme gibi sözel olmayan iletişim çabalarını kullanmada sınırlılıklar... Göz kontağı kurmayı başlatmada ya da sürdürmede yetersizlikler... Hayali oyunlar oynamada sınırlılıklar… Başkalarının duygularını, görüşlerini ve inanışlarını ya da motivasyonlarını anlamada sınırlılıklar... Aynı etkinlik ya da oyun sırasında diğerleri ile işbirliği yapmada ya da ortak ilgi ya da dikkat kurmada yetersizlikler...
(Özellikle Ben'in
kullanımında)… saldırgan davranışlar... İtme, vurma, ısırma,
başını vurma gibi kendi kendine ya da başkalarına zarar verici davranışlar… Yabancılara, kalabalığa, sıra dışı ve yeni durumlara ya da ortamlara karşı sosyal korkular... Ciddi derecede uyku
problemleri...
Genel özelliklerinin yanı sıra otizmli bireyler Duyusal, Motor Gelişim, Sosyal Gelişim, Dil ve İletişim, Zihinsel Gelişim, Davranış Özellikleri ve Özel beceriler olmak üzere yedi başlık altında da incelenmektedir. Aşağıda otizmin özelliklerine bu başlıklar altında ayrı ayrı yer verilmiştir.
2.6.1. Duyusal Özellikleri
Deri hücrelerinin yoğunluğunun dağılımı vücutta farklıdır. Bu nedenle bazıları acı, sıcak ve soğuğu fark etmezken bazıları soğuk suyla ellerinin yıkanmasında ya da bir toplu iğne batması durumunda ağlama, çığlık atma gibi aşırı duyarlılıklar gösterebilir,
Giydiği kıyafetlerden bazı kumaş türleri acı verebilir,
Sıcak ya da soğuğu hissetmeyebilir,
Seslere karşı aşırı tepkiler verebilir,
Adlarıyla çağırıldıklarında duymuyor gibi davranabilir,
Birçok nesneye bakmazken hareket eden, dönen veya parlayan nesnelere uzun süre bakabilir,
20
Yeni bir nesneyi tanırken koklama, dokunma duyularını kullanabilir, zaman zaman da ağzına alma ya da yalama şeklinde keşfetme çalışmaları görülebilir,
Bedensel yakınlıktan, okşanmaktan hoşlanmayabilir,
Tercih ettiği yiyecekler dışında başka yiyecekler yemeyebilir (Darıca vd, 2002,s.36-38; Kulaksızoğlu, 2003, s.82;Özgür, 2013,s.189).
2.6.2. Motor Gelişim Özellikleri El becerileri genelde kötü olabilir,
İp atlama, yüzme, zıplama gibi büyük kas motor becerilerini geç öğrenebilir,
Küçük kas motor becerilerinin zayıf olduğu gözlemlenebilir,
Duruşlarında, ellerini kullanmalarında normalden farklı bir görünüm sergileyebilir (Darıca vd, 2002,s.39-40; Özgür, 2013,s.189-190).
2.6.3. Sosyal Gelişim Özellikleri Taklit becerileri sınırlı olabilir,
İlgilendiği nesneleri başkalarına gösterme, getirme ya da işaret etme isteği olmayabilir,
Grup içerisinde yalnız bırakıldıklarında çoğunlukla iletişim başlatmayabilir,
Bebeklik dönemlerinde ağlama, agulama, babıldama, sesleri taklit etme aşamalarının az görülebilir ya da görülmeyebilir,
Diğer insanların varlığının farkında olmayabilir,
Kucağa alınmak için kollarını kaldırmama, kucakta iken sarılmama görülebilir,
Yaşıtları ile çok seyrek ilişkiye girebilir,
Yaşıtlarıyla ilgilenmeyebilir,
İşlevsel bir hedefe yönelik oyun kurmayabilir,
Kendi başlarına oynayabilir,
Nesneleri amacına uygun kullanmayabilir,
Oyunları somut, yinelenen ve tekrarlayıcı nitelikte olabilir,
Zamanını hiçbir şey yapmadan geçirebilir,
Selamlaşmak, yardım istemek, yardım etmek, dinlemek gibi sosyal becerileri öğrenmede güçlük çekebilir (Darıca vd, 2002,s.41-45; Özgür,2013,s.190).
21
2.6.4. Dil ve İletişim Özellikleri
İletişim kurma amacıyla göz göze gelme, yüz ifadesi, duruş ve jestleri kullanma ve anlamada zorluk çekebilir,
İnsanlarla ilişkiye girmekten korkabilir,
Aile çevresindekiler ve yetişkinlerle sınırlı ilişkiye girebilir,
Yabancılara karşı kayıtsız, aşırı yakın veya çok korkmuş bir tepki gösterebilir,
Karşılıklı iletişim kurmak istemediklerinde bağırma, vurma, çığlık atma gibi olumsuz davranışlarda bulunabilir,
Hiç konuşmayabilir, konuşmaya başladıklarında ise kendilerinden üçüncü kişi gibi bahsedebilir,
Ben, sen gibi şahıs zamirlerini kullanmakta güçlük çekebilir.
Konuşabilenler belli bir konu üzerinde konuşmayı sürdüremeyebilir, karşılıklı konuşma yürütemeyebilir,
Otistik bebekler duygularını ifade ederken normal bebeklerden farklı kendilerine özgü sesler çıkarabilir,
5-6 yaşlarında dil gelişimleri birkaç sözcük ile sınırlı kalabilir,
Otistik çocukların sözel iletişiminde ekolali, konuşulanları anlamama, gramer bozuklukları, zamirlerin yer değiştirmesi, edatların uygun yer ve zamanda kullanılmaması, zaman kavramını kazanmada güçlük ve telaffuz bozukluğu gibi yetersizlikler görülebilir,
İletişim kurmada karşısındaki kişi ile arasındaki mesafeyi ayarlamada zorluklar yaşayabilir (çok yakın yada çok uzak durma gibi) (Darıca vd, 2002,s.46-58; Kulaksızoğlu, 2003, s. 83-85; Sucuoğlu 2009, s.299-300; Özgür, 2013, s.190).
2.6.5. Zihinsel Gelişim Özellikleri
Değişik düzeyde zihinsel yetersizlikler görülebilir,
Birçok bilgiyi kolayca ezberleyebilir, ancak hafızaya ilişkin hatırlamakta güçlük çekebilir,
Kendi kendilerine okumayı öğrenebilir, ancak okuduklarını anlamada problem yaşayabilir,
22
Kendi duygularını ifade etmede zorluk çekebilir,
Dikkat dağınıklığı görülebilir,
Nesnelerin belli bir özelliğine odaklaşabilir,
Karşılaştıkları problemlere ilişkin tek bir problem çözme stratejisi kullanırlar ve aynı stratejiyi farklı problemlere uygulamaya çalışabilir.
Problem çözme becerilerindeki yetersizlikleri, soyut durumlarda daha zor bir durum haline gelebilir.
Anlamı bilinen bir sözcüğü farklı anlamlarda kullanamayabilir, kullanıldığı taktirde anlamada güçlük çekebilir,
Soyut ifadeleri ve şakaları anlamada güçlük çekebilir (Darıca vd, 2002, s.59-61; Kulaksızoğlu, 2003, s.86-87; Sucuoğlu, 2009, s.301-302; Özgür, 2013, s.190).
2.6.6. Davranış Özellikleri
Değişikliklere karşı aşırı tepkiler, öfke nöbetleri (tekmeleme, ağlama, kendini yerden yere vurma…) görülebilir,
Kızdığı, endişelendiği ya da başarısız olduğu zamanlarda kendine zarar verici (saçını çekme, yüzünü tırmalama, parmağını ya da kolunu ısırma, kafasını duvara vurma…) davranışlar görülebilir.
Yoğun bir şekilde beslenme ve uyku problemleri görülebilir,
Çevrelerindeki düzenin ve kendi alışkanlıklarının değiştirilmesini istemeyebilir,
Çığlık atma, mağazada ya da evde eşyaları fırlatma gibi çevreye zarar verici davranışlar görülebilir,
Nedensiz gülme ve ağlama davranışları görülebilir,
Cansız nesnelere düşkünlük nedeni ile bir silgi veya ip parçasını takıntı haline getirebilir,
İleri-geri salanım, kendi ekseni etrafında dönme, parmaklarını gözler önünde hareket ettirme ya da havada bir takım şekiller oluşturma, elini ritmik hareketlerle vücudunun bir parçasına vurma, aynı ezgiyi saatlerce mırıldanma gibi stereotip hareketler görülebilir, (Darıca vd, 2002,s.62-64; Kulaksızoğlu, 2003, s. 85; Sucuoğlu 2009, s.302- 303; Özgür, 2013, s.191).
23
2.6.7. Özel Beceriler
Birçok alanda sınırlı becerileri olmasına karşın, özel becerilere sahip olabilir,
Genelde çoğu insanın ilgisini çekmeyen, otobüs hareket saatleri, havaalanı uçuş programları, bir futbol takımının kuruluşundan bu yana her yıl takımda oynayan futbolcu isimleri ya da maç sonuçlarını söylemek gibi özellikler görülebilir,
Çok karmaşık bir bul-yapı (puzzle) resmine bile bakmadan mekanik bir şekilde dizebilir,
Kendi kendine okuma yazma öğrenebilir, okuduğunu anlamasa da akıcı bir okuma ve ezber yapabilme görülebilir,
Çok basamaklı sayılarla matematiksel işlemleri akıldan yapabilir,
Eğitim alarak ya da almayarak bir enstrümanı çok iyi çalabilir,
Farklı yöntemlerle resim yapabilir, bir kere gördüğü bir yerin planını çizebilir (Darıca vd, 2002, s.69-70; Kulaksızoğlu, 2003, s. 87-88; Özgür, 2013, s.191).