Öğretimde Kullanılan İşlem Süreçleri

Öğretimde çocuğun davranışlarını güçlendirmek, doğru tepkiler vermesini kolaylaştırmak ve davranışlarının kalıcı olmasını sağlamak için kullanılan işlem süreçleri ipuçları ve pekiştireçler olmak üzere iki başlık altında toplanmaktadır.

2.8.2.1. İpuçları

İpuçları çocuğun öğretim sırasında doğru tepkide bulunmasını kolaylaştırmak için kullanılan uyaranlardır. Öğretim sırasında çocuğun tepki vermesine yönelik yapılan öğretmen yardımı olarak da kullanılmaktadır. İpuçları fiziksel ipucu (fiziksel olarak çocuğun elinden tutarak doğru olanı göstermesini sağlamak), model ipucu (önce öğretmenin doğru olanı yapması ve çocuktan öğretmeni taklit etmesinin beklenmesi), görsel ipucu (çocuktan beklenen davranışın yazılı ya da resimli olarak sunulması), sözel ipucu (çocuğun doğru tepki vermesi için uyarana eklenen ifade ya da sorular), jestsel ipucu (çocuktan beklenen davranışı anımsatıcı işaretlerde bulunma) olmak üzere dört başlıkta toplanmaktadır.

31 En az kı sı tl ay ıc ı _{Jetsel ipucu} Sözel ipucu Görsel ipucu Model ipucu Tam fiziksel ipucu En Kıs ıtl ay ıc ı Si lik le şt ir me

İpuçları kullanılırken çocuğa bağımlılık yapmaması için öğrenme gerçekleştikçe ipuçları silikleştirilmelidir. Silikleştirme verilen ipuçlarının yavaş yavaş ya da birden ortamdan çekilmesiyle gerçekleşir. İftar (2010, s. 257-258), etkili ipucu kullanımı için en ılımlı ipucunun seçilmesi, gerekli durumlarda ipuçlarının birleştirilmesi, doğrudan ilgili ve en doğal ipucunun kullanılması, ipucunun çocuğun dikkatini topladığı anda verilmesi, öğretim atmosferi içerisinde çocuğa destekleyici bir biçimde sunulması, gelişi güzel değil sistematik bir şekilde sunulması ve olabildiğince erken silikleştirilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Kısıtlayıcılık ve silikleştirmeye göre ipucu hiyerarşisini ise şekil 1’de göstermiştir.

Şekil 1. Kısıtlayıcılık ve silikleştirmeye göre ipucu hiyerarşisi (İftar, 2010, s.258).

2.8.2.2. Pekiştireçler

Pekiştireçler çocukların izledikleri davranışları güçlendirmekte ve kalıcı olmasını sağlamaktadır İftar (2010, s. 260), izlediği davranışın ortaya çıkma sıklığını arttırmak amacıyla ortama hoşa giden bir uyaran eklenmesi ya da ortamda var olan bir itici uyaranın çıkarılma işlemini pekiştirme, sergilenen doğru davranış sonrası verilen uyaranı ise pekiştireç olarak tanımlamıştır. Pekiştireçler, olumlu ve olumsuz pekiştireç olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Olumlu pekiştireçler ödül gibi genelde elde etmek için çaba sarf ettiğimiz şeylerdir. Ancak davranışın hemen ardından verilmelidir ve davranışın tekrarlanma olasılığını arttırmalıdır. Olumsuz pekiştireç ise davranışın hemen arkasından ortamdan bir uyaranın çekilmesidir (Özyürek, 2007, s.57). Örneğin kırmızı rengini

32

gösteren çocuğa çikolata verilmesi olumlu pekiştirmedir. Çocuk sevdiği pekiştirece ulaşmak için istenilen davranışı yeniden yapabilmektedir. Çocuğun çalışma esnasında etrafında dolaşan sinek, çocuğun dikkatini dağıtıyor ve derse odaklanmasını engelliyorsa, sineğin odadan dışarı çıkarılması olumsuz pekiştirmedir. Çünkü çocuğun dikkatini dağıtan uyarıcı ortamdan alınmış ve çocuk derse odaklanmıştır. İftar (2010, s.260), olumsuz pekiştirmenin, itici uyaranın ortadan kalkması ile gerçekleştiği için pek fazla kullanılmamakta olduğunu ifade etmektedir.

Çocuklar genellikle yiyecek ve içeceklerden hoşlandıklarında, yiyecek ve içecekler çocuğa davranış kazandırma aşamasında veya çocukta olumsuz davranışları azaltma sürecinde etkili pekiştireçlerdir. Ancak bunların yanı sıra sosyal pekiştireçler de kullanılmalıdır. Çocukların yaptıkları olumlu davranışlar sonrası hoş şeyler söyleme, övme (Harikasın, aferin…), bedensel temas (sırta hafifçe vurma) ve yüz ifadeleri (gülümseme, göz kırpma, baş sallama...) sosyal pekiştireçlerdir (Özyürek, 2008, s.31-32).

Birincil pekiştireçler, içsel ya da biyolojik gereksinimlerimizi karşılayan, hoşa giden pekiştireçlerdir. Yiyecek ve içecekler birincil pekiştireç grubuna girmektedir. Ancak bu grupta öğrenme yaşantısına bağlı kalmadan hoşa giden özelliklerde sıralanabilir. Örneğin uyku gibi. İkincil pekiştireçler ise, çocuğun hoş bulduğu ve öğrenme sonucunda pekiştirici özellik kazanmış olan pekiştireçlerdir. Bu gruba nesnel pekiştireçler (oyuncak, eşya vb.), etkinlik pekiştireçleri (topla oynamak, şarkı söylemek vb.), sosyal pekiştireçler (gülümseme, övme vb.) ve sembol pekiştireçler (tek başına anlamı olmayan yıldız, jeton gibi değiş tokuş edilebilen nesneler) sıralanabilir (İftar, 2010, s. 260-261).

Her iki pekiştireç türü de (yiyecek veya sözel) gereksiz yere ya da çok sık kullanıldıkları zaman etkililiğini kaybedebilir. Bu nedenle kullanılma sıklığı ve zamanı önem taşımaktadır. Sürekli sözel olarak pekiştirilen bir çocuk zamanla bu duruma alışabilmekte ve pohpohlanmadan hiçbir şey yapmamayı tercih edebilmektedir. Aynı şekilde pekiştireç olarak kullanılan yiyecek ve içeceklerin ders dışı zamanlarda da sürekli tüketilmesi durumunda onun için cazip bir pekiştireç olmaktan çıkacaktır. Pekiştireç olarak kullanılacak sözel ifadelerin, yiyecek veya içeceklerin ders dışında kullanılmamasına dikkat edilmelidir.

Tablo 3’de araştırma kapsamında kullanılmak üzere pekiştireç belirlemek için kullanılabilecek bir form hazırlanmıştır.

33 Tablo 3. Pekiştireç Belirleme Formu

Pekiştireç Belirleme Formu

ÇOK SEVDİĞİ AZ SEVDİĞİ/SEVMEDİĞİ

OYUNCAKLAR/NESNELER

OYUNLAR/ETKİNLİKLER

YİYECEK VE İÇECEKLER

Pekiştireç Belirleme Formunun Amacı

Pekiştireç belirleme formu, çocuğun izlediği davranışları güçlendirmek ve kalıcı olmasını sağlamak için ders sırasında/sonunda kullanılabilecek pekiştireçleri belirlemek amacıyla, çocuğun oyuncak ve nesne, oyun ve etkinlik ile yiyecek ve içecek pekiştireçlerinden hangilerini tercih ettiğini ya da etmediğini belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. Bu formdan elde edilen bilgilerle, çocukların gösterdikleri olumlu davranışların etkili bir şekilde pekiştirilmesi hedeflenmektedir.

Pekiştireç Belirleme Formunun Kullanım Yönergesi

Form doldurulurken, eğer çocuk okunan seçeneği seviyorsa “çok sevdiği” sütununa; eğer çocuk okunan seçeneği sevmiyorsa ya da az seviyorsa “az sevdiği/sevmediği” sütununa yazılacaktır.

34

Form; çocuğu doğrudan gözleme tekniği kullanılarak doldurulacaktır. Ebeveynler çocuklarının neyi çok sevdiğini genelde bilirler. Ayrıca çocuk bir süre gözlenirse en çok neyi sevdiği ortaya çıkar. Yine de emin olmak için şöyle bir yöntemle çocuğun en çok sevdiği yiyecek ve nesneler belirlenebilir: Çocuğun sevebileceği tahmin edilen nesneler (yiyecekler, içecekler, oyuncaklar, kapaklar, ipler vb) çocuğun önüne konur. Çocuğun aldığı nesneler not edilir. Birkaç saat veya bir gün sonra not edilen nesneler sırayla ve belli aralıklarla çocuğa verilir, ardından geri alınır. Çocuğun vermek istemediği nesneler “çok

sevdiği” sütununa; geri alındığında tepkisiz kaldığı nesneler ise “az sevdiği/sevmediği”

sütununa yazılır. Son aşamada “çok sevdiği” sütununa alınan nesnenin amaca uygun olarak kullanılıp kullanılmadığını tespit etmek amacıyla gözlem yapılır. Eğer çocuk, nesneyi amaca uygun olarak kullanıyorsa pekiştireç olarak belirlenir. Kimi çocuk pekiştireci amaca yönelik kullanırken, kimi de farklı amaçla kullanabilir.

2.8.3. Kavram Öğretiminde Öğrenme Özellikleri ve Öğrenme Düzeyinin