ŞARKİ
1.
Türkler Tarafından Fethine Kadar Karahisar-ı
Şarki
Karahisarın eski çağlarda kurulmuş önemli yerleşim yerlerinden olduğu bilinmektedir. Bu bölgeye ait en eski tarihsel kaynaklar Hititler dönemine kadar inmektedir. Buna göre Azzi krallığı sınırlarında kalmış olan “Dukamma” (Karahisar-ı şarki) şehri Hitit kralı II. Hattuşili zamanında ilk olarak Hititler tarafından işgal edilmiştir.404
Karahisar-ı Şarki Romalılar döneminde de önemli bir yerleşim yeri olma özelliğini sürdürmüştür. Bu günkü yerleşim yeri olan şehir merkezi, Pompeius tarafından kurulmuş ve “Koloneia” veya “Colonia” ismi verilmiştir.405 Fatma Acun, Karahisar kasabası ve çevresindeki yerleşim mekânlarının çevrede bulunan şap madenlerinin işletilmesi ile alakalı olduğunu belirtmektedir. Bölgede bulunan madenlerden çıkartılan şap o dönemde üretilen en kaliteli şap olarak kabul ediliyor ve özellikle Avrupa’da tekstil sanayi, altın ve gümüş parlatma, boyacılık ve ilaç yapımı gibi endüstriyel işlerde kullanılıyordu. Bu şap madeni ve maden yolunu koruyabilmek amacıyla bölgeye İmparator Justinianus (527-565) tarafından bir kale yaptırılmıştır.406
Hicri 168 senesinde (M. 778) İslam ordularının Karadeniz bölgesine yaptıkları bir akın sırasında Karahisar, geçici bir süre islam ordularının eline
404 Ali Sinan Bilgili, XVI. Asırda Karahisar-ı Şarkî Kazâsı, MÜ. SBE, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,
İstanbul 1989, s. 18.
405 Besim Darkot, “Karahisar”, İA, C. VI, s. 280.
geçmiştir. Hamdani hanedanından Musul ve Halep Emiri Seyfüddevle 940’ta bölgenin üzerine gelerek tahrip etti ise de, hilafet konusunda çıkan anlaşmazlıklar yüzünden sonuç alamadan geri dönmek zorunda kalmıştır.408 Buna benzer gaza
hareketleri, İslam orduları içerisinde bulunan Türk kumandanlar tarafından yılda en az iki defa yapılıyordu ve bu gazalardan Karahisar-ı Şarki de nasibini almıştır.409
2. Türkler Tarafından Fethi Ve Osmanlılara Kadar Türk
Hakimiyeti
Anadolu’ya daha Tuğrul ve Çağrı beyler tarafından yapılan akınlarda Karahisar-ı Şarki sancağı da tahribata uğratılmış, hatta Çağrı Bey’in oğlu Yakuti’nin emirlerinden birisi Çoruh ve Kelkit vadisi boyunca ilerleyerek Şebinkarahisar’ı ele geçirmiştir.410
Malazgirt Zaferinin hemen ardından devam eden fetih hareketleri sonucunda Sultan Melikşah bazı kumandanlarına Anadolu’yu paylaştırmış; Erzincan, Kemah ve Karahisar-ı Şarki arasındaki bölgeyi Mengücek Gazi’ye ikta olarak verilmiştir. Bölge 1074’ten itibaren yapılan düzenli akınlarla Mengücek Gazi tarafından peyderpey ele geçirilmiştir.411 Mengücekler bu havalide uzun denilebilecek bir süre (1227 yılına
kadar) hüküm sürdüler.412 Kemah bölgesinde bulunan Mengücekli kolunun yıkılışıyla
birlikte Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat, Emir Ertokuş’u Karahisar-ı Şarki’nin zabtıyla görevlendirdi. O sırada bölgenin hakimi durumunda olan Mengüceklilerden Muzafereddin Muhammed, kendisine Suriye’de bazı bölgelerin temlik edilmesi ile şehri teslim etmiş ve bölge Selçukluların hakimiyetine geçmiştir.413 Ancak burada
Selçuklu hakimiyeti pek uzun sürmemiş, Anadolu’da patlayan Babailer isyanının bastırılmasının hemen ardından Selçukluların Kösedağ Savaşı’nda (1243) Moğollar’a
407 Darkot, a.g.m., s. 280. 408 Bilgili, a.g.t., s. 18.
409 Ali Sevim-Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi C. 1, TTK Basımevi,
Ankara 1989, s. 27.
410 Ali Sevim-Yaşar Yücel, a.g.e, s. 46. 411 Ali Sinan Bilgili, a.g.t, s. 19.
412 Abdülkerim Özaydın, “ Fetihten Sonra Anadolu Türk Devletleri: Mengücükler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, (Editör: Hakkı Dursun Yıldız), Çağ Yayınları, Çağ Yayınları, İstanbul
1992, s. 141.
yenilmesi sonucu bölgede İlhanlı hakimiyeti başlamıştır.
Selçukluların yıkılması ve Moğol hakimiyetinin tesis edilmesi arasında kalan belirsiz zamanda bir çok küçük Türkmen beyliği ortaya çıkmıştır. Bu beyliklerden bir tanesi de Bafra, Terme ve Ordu’nun bir kısmında hüküm süren Tacettinoğulları Beyliği’dir. Bu beylik bir süre buralarda hüküm sürdüyse de II. Murad döneminde hanedanın son beyi olan Hasan Bey’in topraklarını Osmanlılara teslim etmesiyle bu beylik de 1428’de sona erdi.415
İlhanlı Hükümdarı Olcaytu’nun ölümünden sonra İlhanlı tahtına Ebu Said Bahadır Han geçmişti. Bu iktidar değişikliğinin ardından valiler arasında geniş çapta bir değişiklik yapılmış, Karahisar-ı Şarki’nin de içerisinde bulunduğu Anadolu Vilayeti valiliğine Çoban’ın oğlu Timurtaş getirilmişti. Emir Çoban’ın öldürülmesi ile Ebu Said Bahadır Han’ın korkusuyla Memluk Devleti’ne sığınan Timurtaş yerine vekil olarak Eretna’yı bırakmıştı. Kısa bir süre sonra kendi adına para bastıran Eretna çevredeki diğer bey ve meliklerle mücadele içerisinde girişmişti. Eretna’nın kurduğu devlet 1390 yılına kadar varlığını sürdürmüş ve son hükümdar II. Mehmed’in de ölümüyle tamamen ortadan kalkmıştır.416
Eretna devletinin yıkılışından sonra vezir Kadı Burhaneddin Ahmed kendi adını taşıyan devletini kurmuş ve Karahisar-ı Şarki ve Koyluhisar bölgeleri yıkılışına kadar bu devletin hakimiyeti altında kalmıştır. Gerek Kadı Burhaneddin, gerek de Mutaharten’in çekişme sahası özellikle buralar olmuştur.417
Osmanlıların ise bölgeye olan alakaları daha Yıldırım Bayezid zamanında başlamıştır. Yıldırım Bayezid’in Kadı Burhaneddin ile mücadelesi sonucu Kelkit, Aşağı Yeşilırmak ve Canik ümerası Osmanlıları metbu tanımışlardır.418 1398’de Kadı
Burhaneddin’in Akkoyunlu emiri Karayülük Osman Bey tarafından öldürülmesi üzerine Bayezid, Sivas’a kadar gelerek Kadı Burhaneddin’in ülkesini Osmanlı topraklarına dahil etmiştir. Bu suretle Karahisar-ı Şarki mıntıkası da Osmanlı Devleti
414 Ali Sinan Bilgili, a.g.t, s. 22.
415 Ali Sevim-Yaşar Yücel, a.g.e, s. 276-277. 416 Ali Sevim-Yaşar Yücel, a.g.e, s. 260-274. 417 Bilgili, a.g.t, s. 28.
hakimiyet sahasına girmiş oluyordu. Karahisar şehri ise Mutahharten’in hakimiyetinde kaldığı için henüz Osmanlılara tabi değildi. Bu durum Bayezid’in 1401 yılında yaptığı Erzincan seferinden sonra değişecektir. Karahisar mıntıkasındaki Osmanlı hakimiyeti pek de uzun sürmemiştir. Keza 1402 yılında meydana gelen Ankara Muharebesi’nde Bayezid’in yenilerek Timur’a esir düşmesi ve şehzadeler arasında çıkan hakimiyet kavgası sırasında Karahisar-ı Şarki ve Koyluhisar sahası da Osmanlıların elinden çıkmıştı.420 Uzun Hasan yayılmacı politikalarına Erzincan ve
Karahisar-ı Şarki mıntıkasını da dahil etmiş, ancak Timur’un elinden kurtulmuş olan Karakoyunlular Uzun Hasan’dan daha önce davranarak Erzincan ve Karahisar-ı Şarki’yi zapt etmişlerdir.421
Karakoyunluların Karahisar-ı Şarki ve Koyluhisar bölgelerindeki hakimiyeti 1460 senesine kadar sürmüştür. Karayülük Osman Bey’in ölümüyle birlikte Karakoyunlu Devleti’nin hakim olduğu memleketleri bir bir ele geçirmeye başlayan Uzun Hasan, 1460 yılında Karahisar-ı Şarki kalesini, hemen ardından da Osmanlı hakimiyetini kabul etmiş olan Hüseyin Bey idaresindeki Koyluhisar’ı zapt etti.422
Ancak Fatih Trabzon seferine çıktığı sırada yol üzerinde bulunan Koyluhisar kalesini yeniden ele geçirdi.423 Karahisar-ı Şarki ise 1473 yılına kadar Uzun Hasan’ın
hakimiyetinde kalmıştır. 1473 yılında yapılan Otlukbeli savaşında yaşadığı yenilgiden sonra Uzun Hasan Karahisar-ı Şarki havalisini Osmanlılara terk etmek zorunda kalmıştır.424 Daha sonraları Safeviler tarafından akınlar düzenlendiyse de bölge
Osmanlıların hâkimiyet sahasında kalmıştır.