OSMANLI DEVLETİ’NDE HUKUK

3.3. Osmanlı Devleti’nde Klasik Dönem Hukuk Sistemi

 Osmanlı Devleti hukukta Anadolu Selçuklu Devleti’ni örnek almıştır. Devletin ilk dönemlerinde yazılı bir hukuk yoktu. Fakat sınırların genişlemesine paralel olarak hukukta yeni düzenlemeler ortaya çıkmıştır.

 Osmanlı Devleti’nde de hukuk şer’i ve örfi olmak üzere ikiye ayrılır. Şer’i hukuk İslami hukuk, örfi hukuk ise Padişahın koymuş olduğu kurallardır. İki hukuk birbiri ile çelişmemek durumundaydı.

 Osmanlı devletinde özellikle Yönetim işlerinde Örfi hukuk daha çok kullanılmıştır.

 Şer’i hukuk İslami hukuk olduğundan sadece Müslümanlar için geçerliydi. Gayrimüslimlerin kendi hukuk kuralları bulunuyordu.

 Örfi hukuk bizzat Padişahın ferman veya beraatlarına dayanıyordu. Bu hukuk sosyal hayatı düzenleyen kurallardı.

 İlk Osmanlı kanunnameleri bizzat Fatih Devri’nde hazırlanan Kanunname-i Âli Osman’dır.

 II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selim Dönemi’nde de kanunlar hazırlanmıştır.

 Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nde Kanuni Kanunnamesi hazırlanmıştır.

 Kanunnameler ihtiyaca göre, Şeyhülislam fetvası ile Şeri Hukuka aykırı olmayacak şekilde düzenlenirdi.

 Not: Fatih Kanunnamesinde merkezi otoriteyi düzenleyici kurallar yer almıştır. Hatta bu kanunnamede kardeş katline dâhi izin verilmiştir.

Osmanlı Devleti’nde Kanunnameler:

1) Umumi Kanunnameler a) Kanunnâme-i Âli Osman b) Teşkilât Kanunnameleri 2) Hususi Kanunnameler

a) Özel askeri gruplara ait Kanunnameler b) İktisadi gruplara ait Kanunnameler c) Sosyal gruplara ait hususi Kanunnameler 2) x

a) Ferman b) Berat

a) Yasaknâmeler

3) Sancak Kanunnâmeleri

4) Miri arazi ve tımar nizamına ait kanunnâmeler 5) Adaletnâmeler

a) Osmanlı Devleti’nde Hukuki Yapı

 Osmanlı Devleti, ilk kurulduğu zaman üç yüz çadırı geçmeyen bir beylikken kısa sürede dünyanın en güçlü devletlerinden biri haline gelmiştir. Bundaki en büyük etkenlerden biride din ve ırk ayrımı gözetmeden tüm halkına adaletli bir yönetimle yaklaşmasıydı.

 Öyle ki bir Padişah bir Rum usta ile Kadı’nın karşısına çıkabiliyor ve mahkeme tarafından Padişah cezalandırılabiliyordu. (Fatih devri)

 Osmanlı hukuk sisteminde yargıçlara Kadı denir.

 Osmanlı hukukunun işleyişinden adaletin divandaki temsilcisi Kazasker sorumludur. Kadıların başı Kadıasker’dir.

 Kadıaskerler Anadolu ve Rumeli kadıaskeri olmak üzere iki tane olup baş kazesker, (Taht kadılığı) Rumeli kadıaskeri’dir.

 Not: İstanbul kadısını doğrudan Padişah atıyordu. Mekke, Medine, Kudüs, Şam ve Kahire kadılıkları da önemliydi.

 Kadılar medrese eğitimi alarak atanırdı.

 Osmanlıda 5 çeşit kadı vardır. Taht, Eyalet, Sancak, Kaza ve Nahiye kadısıdır.

 Kadılara soruşturmaları için yardımcı olan görevliye Naib denir. Nahiyelerde kadıların görevini Naibler yapıyordu.

 Kadıların denetlenmesi için Mehayif adı verilen müfettişler vardı.

 Kadıların yanlış kararlarına itiraz Divan-ı Hümayuna ( İlk Türk İslam Devletlerinde Divan-ı Mezalim) yapılırdı. Divan-ı Hümayunda görüşülen dava padişahın onayı ile kesinleşirdi.

 Mahkemelerde alınan kararlar Şer'iyye Sicillerine yazılıyordu.

 Kazasker aynı zamanda kadı ve müderrislerin atamalarından da sorumluydu.

 Osmanlı Devleti’ndeki Divan Teşkilâtı bir yüksek mahkeme gibi çalışıyordu.

 Şeyh’ül-İslâm’ın hukuk ile ilgili görevi ise divanda alınan kararların dine uygunluğuna karar vermekti.

Kadılar

 Adaletten sorumlu kişilerdir.

 Kadı’nın verdiği karara Padişah karışmazdı.

 Kadı’nın verdiği karara itiraz edilirse durum bir üst mahkeme gibi çalışan Divanıhümayun’da görüşülürdü.

 Kadılar kaza ve sancaklardaki mahkemelerin başkanlıkların da yapıyorlardı.

 Kadılar şeri ve örfi hukuka bakıyorlardı.

 Başkentten gelen ferman veya beraatların halka ulaşmasını sağlıyorlardı.

 Bulundukları bölgenin asayişini sağlıyorlardı.

 Vakıfların denetimine bakıyorlardı.

 Miras, ticaret ve nikâh gibi işlere bakıyorlardı.

 Not: Bu işleri yaparken kadılara Böcekbaşı, Subaşı ve Çöplük Subaşı’sı gibi görevliler yardımcı oluyordu.

 Not: Halk ile fazlaca kaynaşmamaları için kadıların bir yerde görev süresi 18 ay ile 3 yıl arasında sınırlandırılıyordu.

Kanunnamelerin hazırlanma süreci;

1. Divan üyelerinin toplanması-

2. Nişancının konu hakkında bilgilendirme yapması 3. Divanda görüşülüp tartışılması

4. Padişaha arz

5. Padişahın kabul ettiğinin Mühimme defterine(devleti ilgilendiren önemli konular ve divan görüşmelerinin kayıt edildiği defter) kaydı

6. Ferman olarak kanunun çıkarılması şeklindedir. Kanunnameler birçok konuyu düzenlemek için çıkarılmıştır.

Ferman: Padişahın herhangi bir konuda tuğrasını taşıyan yazılı emirleridir.

Berat: Osmanlılarda bir göreve atanan, aylık bağlanan san ve ayrıcalık verilenlere çıkarılan padişah buyruklarıdır.

Fetva: Bir kanun ya da konunun İslam dinine uygun olup olmadığına dair şeyhülislam tarafından verilen belgedir.

Yasakname: Padişahın bir konuda kuralların çiğnenmesini önlemek için verdiği ceza fermanıdır.

Amanname: Özellikle gayrı Müslimlere verilen padişahın af fermanıdır.

Adaletname: devlet memurlarına halka karşı nasıl davranmaları gerektiğine dair gönderilen fermanlardır.

Zafername: Bir galibiyetin başka ülke hükümdarlarına duyurulması için padişahın gönderdiği yazıdır.

3.4. Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Hukuk

1. II. Mahmut Dönemi:

o Anadolu ve Rumeli ayanları ile Sened-i İttifak imzalandı. Böylece Osmanlı padişahlarının yetkileri ilk kez kısıtlandı.

o Reaya tabiri yerine tebaa(eşit vatandaşlık) kullanılmaya başlandı.

o Kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi kabul edildi.

o Adalet işleri için Nezaret-i Deavi (adalet bakanlığı) kuruldu.

 III. Mahmut Dönemi’nde ayânlarla imzalanan 1808 tarihli Senedi ittifak ile ayânların varlığı kabul edilmiş ve Padişahın yetkileri sınırlandırılmıştır.

 II. Mahmut Dönemi’nde gayrimüslim halk için kullanılan reaya kelimesi yerine tebaa tabiri kullanılmıştır.

 II. Mahmut Dönemi’nde “müsadere” sistemi kaldırılmıştır. Müsadere, Suçlu görülen bir kişinin malına devletin el koymasıdır.

 II. Mahmut Dönemi’nde hukuk alanındaki en önemli gelişme ise bugünkü Adalet Bakanlığı olan "Nezareti deavi"nin kurulmasıdır.

2. Tanzimat Dönemi Osmanlı Hukuku

 Tanzimat Fermanı, 1839 yılında dönemin sadrazamı Mustafa Reşit Paşa tarafından I. Abdülmecit’in emriyle ilan edilmiştir.

 Bu ferman ile Osmanlı Devleti hukuk devleti olmuştur.

 Batı tarzı işleyen mahkemeler kurulmuştur.

 Karma mahkemeler kuruldu. Bu mahkemelerde Hristiyanlarda tanık olabiliyordu.

 Şer’i mahkemeler varlığını devam ettirmiştir.

 Tanzimat Dönemi’nde Osmanlı ülkesinde kanun gücü etkili olmuştur.

 1839 Tanzimat fermanı ile padişahın yargı yetkisi mahkemelere verildi. ve tebaanın can ve mal güvenliği güvence altına alındı.

 1856 Islahat fermanı ile gayr-ı Müslimlere haklar tanındı. Ancak ıslahat fermanı ile yabancı ve gayr-ı Müslimlere tanınan haklar Osmanlı hukuk birliğini bozucu niteliktedir. Meselâ mahkemelerinde kendi dinlerine göre yemin edebilecekleri gibi birçok meselelerini kendi din adamlarının nezaretinde çözebileceklerdi.

 Birçok yeni mahkemeler kuruldu.

 Şeri mahkemeler; Müslümanların davalarına bakar.

 Cemaat Mahkemeleri; gayr-ı Müslimlerin davalarına bakar

 Konsolosluk mahkemeleri; Yabancı ülke vatandaşlarının davalarına bakar

 Nizamiye Mahkemeleri; Müslüman ve gayr-ı Müslimlerin davalarına bakar

 Ticaret mahkemeleri, Osmanlı vatandaşları ile yabancı ülke vatandaşları arasındaki ticaret sorunlarına bakar

 Avukatlık, noterlik ve savcılık gibi kavramlar Osmanlıda kullanılmaya başlandı.

 Not: Tanzimat Dönemi’nin Osmanlı hukukuna en büyük getirisi Müslümanlarla gayrimüslimlerin kanun önünde eşit olmasıdır

 Not: Osmanlı Devleti’nde mahkemelerde alınan kararların duyurulması amacıyla Ceride-i mahakim adlı gazete çıkarılmıştır.

3. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Hukuku

 Osmanlı Devleti’nde 23 Aralık 1876’da meşrutiyet ilan edilmiş ve aynı gün Kanunu esasi adlı anayasa ilan edilerek anayasal düzene geçilmiştir.

 Ahmet Cevdet Paşa başkanlığında bir heyet tarafından İslam hukukuna bağlı kalınarak ilk Osmanlı medeni hukuku (mecelle, Mecelle-i ahkâmı adliye ) hazırlandı.

 Meşrutiyet’in ilanı ile ilk defa Osmanlı halkı Padişahın yanında yönetime ortak olmuştur.

 Meclis-i Ayan ve Meclis-i Mebusan açılarak Osmanlı halkı seçme ve seçilme hakkına kavuşarak yönetimde söz sahibi oldu.

 Fakat bu meclis azınlık kökenli milletvekillerinin olumsuz tutumları yüzünden ve 93 harbi nedeniyle kapanmıştır. Fakat Padişah II. Abdülhamit meclisi kapatsa da anayasaya dokunmamıştır.

 Kanunu Esasi’ye göre;

o Osmanlı halkının temel hak ve özgürlükleri güvence altına alınmıştır.

o Kanun önünde eşitlik sağlanmıştır.

o Basın-yayın özgürlüğü sağlanmıştır.

o Kamu hizmetlerinden eşit bir biçimde yararlanma kabul edilmiştir.

 1908 de II. Meşrutiyet ile Kanun-ı Esasi’ye bazı eklemeler yapıldı.

 Not: Modern tarzda hukuk adamı yetiştirmek için Galatasaray sultanisinde Hukuk mektebi kuruldu.

 Not: İttihat ve Terakki Partisi’nin baskıları sonucu Padişah II. Abdülhamit 24 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet’i ilan etmiştir. Bu dönemde Kanunu Esasi’de yapılan değişiklikle Padişahın mutlak otoritesi sınırlandırıldığı gibi temel hak ve özgürlükler de genişletilmiştir. Padişah, eskiden olduğu gibi mutlak veto yetkisine sahip değildi.

(1909 değişikliği ile)

Kanunu Esasi ile Osmanlı Halkına Tanınan Hak ve Özgürlükler

 İbadet, kişi ve vatandaşlık güvencesi

 Müsadere, işkence ve angarya kaldırılacaktı.

 Konut dokunulmazlığı

 Öğretimde eşitlik

 Kazancına göre vergi verme

 Yasal olmayan tutuklamaların kaldırılması

 Kişilere ait evrak veya mektupların mahkeme kararı olmadan açılmaması

 Toplantı ve gösteri yürüyüşü

 Padişah a tanınan sürgün yetkisinin kaldırılması

 Dernek kurma hakkı

D) CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE HUKUK 3.6. Cumhuriyet Dönemi’nde Hukuk Anlayışı 1) Hukuk Alanında Düzenlemeler

 Hukuk, toplumun huzur ve güvenlik içinde yaşamasını sağlar.

 Uygar toplumlarda toplumun ve bireylerin ihtiyaçları toplumda huzur ve güveni sağlayacak şekilde düzenlenir.

 M. Kemal’e göre Batılılaşma hem kalkınma hem de aydınlanmanın ön şartıdır. Bu nedenle hukuk alanında da Batı tarzı kurallar egemen olmalıydı.

2) Laik Hukuk Sistemine Geçiş

 Atatürk Diyor ki; “Cumhuriyet Türkiye’sinde eski hayat kuralları ve eski hukuk kuralları yerine yeni hayat kuralları ve yeni hukukun kaim olmuş bulunması bütün gayri tabii tereddüt bir emrivakidir. Büsbütün yeni kanunlar getirerek eski esasatı hukukiyeyi temelinden yok etmek teşebbüsündeyiz.” Atatürk’ün Söylem ve Demeçleri

 Laik hukuk sistemi demek, devlet kurallarının dini esaslara dayanmamasıdır. Kanunlar kişinin ihtiyaçlarına göre konulmalıdır. Laik hukuk, tüm medeni devletler tarafından da kabul edilmektedir.

 Osmanlı hukuku, dine dayalı (teokratik) bir hukuk idi. Cumhuriyet’in ilanı ile hukukta laikleşme süreci başlamıştır.

Laik Hukuka Geçişin Nedenleri

a) Eski hukuk sisteminin modern çağın icaplarına cevap verememesi b) Türkiye’nin Batı medeniyetine ulaşmak istemesi

c) Dini hukuk yüzünden farklı dindeki insanlar için ayrı hukuk kuralları gerekiyordu. Bu da hukuk birliğini zedeliyordu.

d) Hukukta laikleşme ile siyasi bağımsızlık garanti altına alınmış olacaktı.

Laik Hukuk Alanında Kabul Edilen Kanunlar

 23 Nisan 1920 de TBMM’nin açılması ile halk egemenliğine adım atıldı.

 Saltanatın ve halifeliğin kaldırılması ile demokrasi için önemli bir adım atıldı

 1921 ve 1924 anayasaları kabul edildi.

 İsviçre’den Borçlar Kanunu alınmıştır.

 17 Şubat 1926’da İsviçre’den Medeni Kanun alınmıştır.

 İtalya’dan Ceza Kanunu alınmıştır.

 Almanya’dan Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu alınmıştır. (1929)

 İtalya’dan İcra ve İflas Kanunu alınmıştır. (1932)

 Fransa’dan İdare Hukuku alanında yararlanılmıştır.

Ankara Hukuk Mektebi

 5 Aralık 1925’ te Ankara Adliye Hukuk Mektebi adıyla kurulmuştur.

 İlk anda üç yüz bir öğrenci kayıt yaptırmıştır.

 Okula uygun bina bulunamadığından açılışı

 TBMM salonunda yapılmıştır.

 Mektebin açılış konuşmasını Mustafa Kemal yapmıştır.

 Okul 1927 yılında “Ankara Hukuk Fakültesi” adını almıştır.

ÜNİTE 3

DEĞERLENDİRME ETKİNLİĞİ KLASİK SORULAR

1)- Klasik Dönemde Osmanlı Hukuku ile ilgili aşağıda verilen metinde boş bırakılan yerleri doldurunuz.

 Osmanlı devletinde diğer Türk-İslam devletlerinde olduğu gibi Şer’i ve Örfi Hukuk geçerli olmuştur. Osmanlı devletinde özellikle Yönetim işlerinde Örfi hukuk daha çok kullanılmıştır.

 Osmanlı da Örfi Hukuk kuralları Kanunnameler ile oluşturulmuştur. Kapsamlı şekilde en çok kanun yapan ilk Osmanlı Padişahı Fatih Sultan Mehmet olup bu kanunlara Kanunname-i Ali Osman denilmiştir.

 Kanunnameler ihtiyaca göre, Şeyhülislam fetvası ile Şeri Hukuka aykırı olmayacak şekilde düzenlenirdi.

KAVRAM BİLGİSİ

 Mühimme Defteri: Devleti ilgilendiren önemli konular ve divan görüşmelerinin kayıt edildiği defter

 Ferman: Padişahın herhangi bir konuda tuğrasını taşıyan yazılı emirleridir.

 Berat: Osmanlılarda bir göreve atanan, aylık bağlanan san ve ayrıcalık verilenlere çıkarılan padişah

buyruklarıdır. Fetva: Bir kanun yada konunun İslam dinine uygun olup olmadığına dair şeyhülislam tarafından verilen belgedir. Yasakname: Padişahın bir konuda kuralların çiğnenmesini önlemek için verdiği ceza fermanıdır.

 Amanname: Özellikle gayrı Müslimlere verilen padişahın af fermanıdır.

 Adaletname: devlet memurlarına halka karşı nasıl davranmaları gerektiğine dair gönderilen fermanlardır.

 Zafername: Bir galibiyetin başka ülke hükümdarlarına duyurulması için padişahın gönderdiği yazıdır.

BOŞLUK DOLDURMA / DOĞRU YANLIŞ

 İlk Türklerde yazılı hukuk kuralları yoktu. Bunun yerine Töre adı verilen ve nesilden nesile aktarılan örf ve adetler vardı.

 Türk İslam devletlerinde hukuk, şeri hukuk ve örfi hukuk olmak üzere ikiye ayrılmıştır.

 Türk-İslam devletlerinde yargıca Kadı denmekteydi. Mahkemelerin en büyüğü olan ve üst mahkeme görevi üstlenen mahkemeye Divan-ı Mezalim adı verilirdi.

 Örfi mahkemeler; askeri, yönetim ve maliye ile ilgili konulara yani devlet işlerine bakardı. Bu mahkemelerin başında Emr-i Dad bulunurdu.

 Şeri Hukuk; İslam hukuku olup; Kuran Sünnet İcma kıyastan oluşurdu.

 II. Mahmut Döneminde Anadolu ve Rumeli ayanları ile Sened-i İttifak imzalandı. Böylece Osmanlı padişahlarının yetkileri ilk kez kısıtlandı.

 Tanzimat fermanı ile padişahın yargı yetkisi mahkemelere verildi. Tebaanın can ve mal güvenliği güvence altına alındı. Meşrutiyet döneminde Kanun-ı Esasi kabul edilerek Osmanlıda ilk kez anayasal düzene geçildi.

 Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir heyet tarafından İslam hukukuna bağlı kalınarak ilk Osmanlı medeni hukuku olan mecelle hazırlandı

ÜNİTE 4

TÜRKLERDE EKONOMİ

Belgede Ömer YALÇIN Tarih Öğretmeni Türk Kültür ve Medeniyet Tarihi (Tarih 11) (sayfa 36-40)