Osmanlı Devleti’nin Tâbiiyet AnlayıĢı

Modern olarak tabir edilen seküler devletlerin kuruluĢuna kadar geçen süreç içerisinde, ülke yönetimleri üzerinde dinlerin veya dünya görüĢlerinin etkisi oldukça büyük olmuĢtur. Ġslam dininin de Osmanlı Devleti’nin yönetim anlayıĢı üzerinde ciddi etkileri bulunmaktadır. Osmanlı Devleti’nin idari yapılanmasında örfi geleneklerden daha çok Ġslam dininin etkileri görülmektedir. Dolayısıyla Tanzimat dönemine kadar gelinen süreçte, Osmanlı Devleti’nde vatandaĢlık anlayıĢının devletin sıkı sıkıya bağlı olduğu Ġslam hukukuna göre Ģekillendiği, Osmanlı devlet teĢkilatı üzerine yapılan çalıĢmalardan anlaĢılabilmektedir61

. Bununla birlikte Osmanlı Devleti’nin vatandaĢlık anlayıĢında, 1800’lerin baĢına kadar coğrafyaya dayalı yurttaĢlık anlayıĢı kabul görmüĢtür. Ülke içerisinde ikamet eden her fert, aksini iddia etmedikçe Osmanlı vatandaĢı olarak telakki edilmiĢtir. Bu anlayıĢ, Osmanlı ülkesinde, Fransız Devrimi gibi uluslararası anlayıĢlarda derin izler bırakan

60 _{Aynı eser, s. 16.}

beynelmilel hadiseler sonucunda zamanla geçerliliğini yitirmiĢ ve 1869 yılında yürürlüğe konulan Tâbiiyet-i Osmaniye Kanunnamesi ile yasal bir temele oturtulmaya çalıĢılmıĢtır62

.

Önceki dönemlerde değiĢken zamanlarda yabancı ülkelere tanınan kapitülasyonlar Osmanlı idaresini yalnız mali konularda değil, tâbiiyet hususunda ve kanunlar noktasında da bir takım değiĢiklikler yapmaya zorlamıĢtır. Osmanlı idaresini bu zorunluluğa iten en önemli etken ise, kapitülasyonların tanıdığı ekonomik ayrıcalıklardan faydalanmak isteyen Müslüman olmayan tebaanın, ülkedeki istikrarın bozulmaya yüz tuttuğu zamanlarda ekonomik açıdan himaye beklentisine girerek kapitülasyon tanınan devletlerin vatandaĢlığına geçmeye çalıĢmasıdır63

. Bir Osmanlı aydını olan Ziya PaĢa’nın, ticaret ehli olan ancak Müslüman olmayan unsurların, Osmanlı idaresiyle sorunlar yaĢadığında yabancıların faydalanlandıkları haklardan yararlanmak için ecnebi devletlerin uyruğuna girerek amaçlarına ulaĢtıkları üzerinde durduğu bilinmektedir64

. Devlet idarecileri, bu sorunu tespit ederek kapitülasyonların vermiĢ olduğu imtiyazlardan faydalanmak için Osmanlı himayesinden çıkarak yabancı devletlerin uyruğuna geçmeyi ve böylece devlete karĢı sorumluluklardan kaçmayı hedefleyen Müslüman olmayan tebaasına engel olmaya çalıĢmıĢ ve Kanunname’yi yayınlamıĢtır65

.

Hukuk literatürümüzde vatandaş, yurttaş ve tâbiiyet kelimeleri, tarihsel süreç içerisinde genel olarak aynı anlamda kullanılmıĢtır. Kanunname’de ise idare edilen yurttaĢlar için tebaa ve yurttaĢ olarak değerlendirilen kiĢilerin devletle olan somut iliĢkisinin anlamlandırılması için tâbiiyet kavramlarının kullanıldığı belirgin bir Ģekilde görülür66

. Osmanlı idaresinin vatandaĢlık noktasında oluĢabilecek hukuksuzlukları önlemek ve ülkenin siyasi, sosyal ve idari birliğini sağlamak için Kanunname’yi hazırladığı düĢünülmektedir. Dolayısıyla köken olarak bakıldığında Kanunname’yi düzenlerken Osmanlı idarecilerinin Prusya VatandaĢlık

62 _{Göğer, a.g.e., s. 11.}

63 _{Vahit Doğan, Türk Vatandaşlık Hukuku, Nobel Yay., Ankara 1999, s. 21.} 64

Ġlhami Serbestoğlu, “Zorunlu Bir ModernleĢme Örneği Olarak Osmanlı Tabiiyet Kanunu”, AÜ

Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 29, s. 200. 65 _{Mumyakmaz, a.g.e., s. 53.}

Kanunu’ndan etkilenerek kolaylıkla terk edilemeyen dini anlayıĢı bir kenara bıraktıkları ve Avrupa devletlerince vatandaĢlığın ana hatlarının oluĢturulması için düzenlenen mevzuatlarda geçen ana prensiplere bağlı kalmaya gayret ettiklerini savunan araĢtırmacılar bulunmaktadır67

.

Kanunname toplam dokuz maddeden oluĢmaktadır ve ilk dört maddesi, kimlerin Osmanlı vatandaĢı olarak kabul edilebileceği ile ilgili devletin bakıĢ açısının anlaĢılabilmesi için oldukça önemlidir. Ġlk maddede, yukarıda değinildiği gibi toprak esasına dayanan vatandaĢlık anlayıĢının zamanla soya dayandırılmaya çalıĢıldığı anlaĢılmaktadır. Ġkinci, üçüncü ve dördüncü maddelerle de, ebeveyni baĢka bir ülke vatandaĢı dahi olsa Osmanlı ülkesinde doğan bir Ģahsın toprak esasına dayanan bir anlayıĢla hangi Ģartlarda vatandaĢlık kazanabileceğinin izah edilmeye çalıĢıldığı görülmektedir. Aynı maddelerden ayrıca, Osmanlı idaresinin ülkede yaĢayan gerek Müslüman gerek gayrimüslim unsurlara vatandaĢlık statüsü tanımak için bir takım imkânlar sunarak içeriği esnek tuttuğu da anlaĢılamaktadır.

Kanunname’nin beĢinci ve altıncı maddeleri, vatandaĢlığın kaybına iliĢkin esaslar içermektedir. BeĢinci maddede, devletin izni olmadan baĢka bir ülke vatandaĢlığına girmenin önüne geçilmek istendiği açıkça görülmektedir. Aynı maddede ayrıca, her ne Ģartla olursa olsun Osmanlı vatandaĢlığından çıkmayı düĢünerek baĢka bir devlet vatandaĢlığına girmeyi planlayan Ģahısların yine devletin izni olmadan bu değiĢikliği yapamayacağı ve Ģayet devlet tarafından izin verilmiĢse bunun tasdikli bir belge ile hukuki bir nitelik taĢıyabileceği öngörülmüĢtür. Dolayısıyla padiĢahın irade-i seniyyesi olmadan meydana gelen vatandaĢlıktan çıkma iĢlemi, hukusuz olarak nitelendirilmiĢtir. Bu Ģekilde devletin izni olmadan meydana gelen çıkmalar, hukuk literatürümüzde genel olarak vatandaĢlığın kaybı baĢlığı altında değerlendirilmektedir. Kanunname’nin altıncı maddesine de vatandaĢlığın hangi Ģartlarda kaybedileceğine iliĢkin esaslar konulduğu görülmektedir. Maddede, vatandaĢlığın kaybında genel olarak iki gruptan bahsedilmiĢtir. Bu gruplardan biri,

 _{Prusya VatandaĢlık Kanunu 1842 yılında yayınlanmıĢtır. Konu hakkında daha geniĢ bilgi için bkz.} Soner Tauscher, “Alman VatandaĢlık Rejimi ve Almanya’da Yabancı Hakları”, Analiz Dergisi, SETA Yay., S. 165, (Eylül 2016), s. 10-11.

devlet izni olmadan yabancı devlet tâbiiyetine giren Ģahıslardır. VatandaĢlıktan çıkma iĢleminde devlet izninin alınması gerekliliği bu maddede de ısrarla vurgulanmıĢtır. Diğer grup ise, Osmanlı tâbiiyetinde iken askerlik hizmetini yabancı bir devlet için yapan Ģahıslardır. Dokuzuncu maddeyle de, Osmanlı ülkesinde bulunan her bir Ģahsın Osmanlı tebaası olarak kabul edildiği ve Ģahıs Ģayet baĢka bir devlet vatandaĢlığında ise o ülkenin tâbiiyetini ispat etmesi gerektiği belirtilmiĢtir.

VatandaĢlık anlayıĢının hukuki zemine oturmasına fayda sağlayan bu Kanunname’den baĢka, devletin tâbiiyet mevzuuna Kanun-ı Esasi’de de yer verdiği görülmektedir. Kanun-ı Esasi’nin sekiz ilâ yirmi altıncı maddelerinde Osmanlı vatandaĢlığının biraz daha ayrıntılı bir Ģekilde açıklandığı ve ülkede yaĢayan tebaanın devlete karĢı olan sorumluluklarının daha detaylı bir biçimde ele alındığı görülmektedir. Nitekim sekizinci maddede vatandaĢlığın ölçüsü herhangi bir ırka ve dine dayandırılmadan daha genel bir içerikle izah edilmeye çalıĢılmıĢtır68

.

Kanun-ı Esasi’nin ilanından hemen sonra, yukarıda ana hatlarıyla değinilen kanuni düzenlemeler yanında MeĢrutiyet’in ilanıyla iktidara ortak olarak devlet idaresinde hâkim güç konumuna gelen Ġttihat ve Terakki yönetiminin, yurttaĢlık anlayıĢına eğitim müfredatı içerisinde de ciddiyetle yer verdiği bilinmektedir. Bunun sonucu olarak da, yeni dönemin insan profilini oluĢturabilmek amacıyla eĢitlik (müsavat) ekseninde ülkedeki tüm üyelerin yalnız idareye karĢı sorumluluk sahibi olmalarına imkân verecek bir yapı kurmayı planladıkları ve “Malumat-ı Medeniye” dersini ilköğretim müfredatına yerleĢtirdikleri görülür. II. MeĢrutiyet Dönemi’nde vatandaĢlık bilgisinin izah edilebilmesi için baĢka kaynakların kaleme alındığı bilinse de, 1909 yılında Müstecabizade Ġsmet tarafından yazılan Rehber-i Ġttihad isimli eser, ilköğretim müfredatı içerisine yerleĢtirilen Malumat-ı Medeniye dersinin ana kaynağı olarak tercih edilmiĢtir. Kitabın içeriğinde bulunan vatan ve vatanseverlik gibi siyasal, insaniyet hürriyet ve müsavat gibi sosyal, Millet Meclisi veya Mebuslar Meclisi gibi idari içerikli temel kavramların ilk kez çocukların da kavrayabileceği bir

68

Kanun-ı Esasinin sekizinci maddesi, “Devlet-i Osmaniye tâbiiyetinde bulunan efradın cümlesine

herhangi din ve mezhepten olursa olsun bilâ istisna Osmanlı tabir olunur ve Osmanlı sıfatı, kanunen muayyen olan ahvale göre istihsal ve izae edilir” Ģeklindedir. Metnin tamamı için bkz. ġeref

dille bu kitapta açıklanması dolayısıyla, konu üzerinde çalıĢan araĢtırtmacıların çoğunun Rehber-i Ġttihad kitabını Osmanlı Devleti’nde yurttaĢlık alanında yayınlanan ilk kaynak olarak tanımlamasına sebep olmuĢtur69

.

Uzun süredir ihanet içerisinde olan azınlıkların memleket dâhilindeki zararlı faaliyetleri ve devamında Balkan SavaĢlarında alınan yenilgilerle birlikte Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenlerinin, Osmanlıcılık fikrinden vazgeçmeye baĢladıkları görülür. Bu sürecin sonrasında da, merkezi bir ulus devlet oluĢturmayı hedefleyerek, yurttaĢlık kavramının içini Türklük değerleriyle oluĢturulan kültürel bir kimlik ile doldurmaya çalıĢtıkları bilinmektedir. Cemiyetin bu bağlamda, ulusun daha ön planda olduğu bir devlet meydana getirmek amacıyla idari, ideolojik, ekonomik ve siyasi alanları kapsayan ciddi planlar hazırladığı ve Türk olmayan unsurların ülkeden tasfiyesi sürecini baĢlattığı görülmektedir70_{. Ġktisadi yönden güçlenerek azınlık} faaliyetlerine maddi destek sağlayan Rumlar ile 1. Dünya SavaĢı sırasında bozgunculuk çıkaran Ermenilerin Anadolu’dan gönderilmesi için yapılan faaliyetler bu kapsamda değerlendirilebilir.

Devletin dağılma dönemine genel olarak bakıldığında, Osmanlı idaresinin vatandaĢlığa yaklaĢımı ile yurttaĢın vatandaĢlığa bakıĢı arasında kökensel farklılıklar göze çarpmaktadır. Devlet çıkardığı kanunlarla tâbiiyetin ana hatlarını belirlerken, halkın devlete olan bağlılığı çok uluslu yapıdan dolayı dönem dönem farklılıklar göstermektedir. Müslüman olan ve olmayan birçok aydının ve grubun Osmanlıcılık siyasetinden imparatorluğun sonuna kadar vazgeçemediklerini bilinmektedir. Bununla ilgili olarak da, örneğin Arnavut aydınların çoğunun, bağımsız Arnavutluk’un kurulduğu 1912 yılına kadar ve hatta ondan sonra bile Osmanlı’dan kopma amacı gütmediğini, Osmanlı Ermenilerini temsil eden çeĢitli görüĢlerden

69 _{Ancak bu kitabın Osmanlı ülkesinin tamamında okutulup okutulmadığına ve ne kadar süre}

kullanıldığına iliĢkin net bir bilginin bulunmadığı ayrıca belirtilmektedir. Kitabın içeriği ve kitapla ilgili daha geniĢ bilgi için bkz. Doğan Duman & Erhan Tuna, “II. MeĢrutiyet Dönemi Ġlk VatandaĢlık Kitaplarından Biri Olan “Rehber-i Ġttihad”ın Ġçerik Analizi”, Turkish StudiesInternational Periodical

For The languages Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Fall 2012, s. 1633. 70 _{Ezgi Güzel Polat, “Osmanlıdan Günümüze VatandaĢlık AnlayıĢı”, Ankara Barosu Dergisi, S. 3,}

siyasi partilerin, Osmanlı Devleti’ne ve meĢruti rejime bağlılıklarını birçok defa dile getirdikleride savunulmaktadır71

.

YurttaĢlık kavramının Osmanlı Devleti tarafından hukuki zemine oturtulabilmesi için düzenlenen Osmanlı Tâbiiyet Kanunnamesi’nin gerek ilk TBMM Dönemi’nde gerek Cumhuriyetin ilanından sonra yayınlanan ilk Türk VatandaĢlığı Kanunu’nda da etkileri görülmektedir. Bununla birlikte yurttaĢlık kavramı üzerine Ġttihat ve Terakki tarafından benimsenen Türkçülük merkezli bakıĢ açısının yine Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran lider kadro tarafından kabul gördüğü yeni devletin uygulamalarından anlaĢılabilir.

1.5.I. TBMM Dönemi’nden Ġlk VatandaĢlık Kanununun Yayınlanmasına