Osmanlı’dan Cumhuriyete Kadın Hareket

Uluslaşma sürecinde altı sıkça çizilen halk kavramı, ulus-devletin eril niteliği nedeniyle daha çok bir erkek kardeşliği olarak görülür. Berktay’a göre eğitilmiş kadınların ailenin ve ulusun daha iyi ve erdemli anneleri olacağı tezi, Osmanlıda en güçlü ifadelerini 19. yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın başlarında bulmuştur. Cumhuriyet’in kurucu ideolojisinde de bazı farklılıklarına rağmen benzer bir anlayış egemen olmuştur. Bu dönemde toplumdaki eğitim hamlesiyle feminizmin gelişimi arasında bir bağlantı olduğu açıktır (Berktay;2003:111). Fakat dünyanın tüm diğer bölgelerinde olduğu gibi Türkiye’deki kadın hareketi de önce kadının insan olduğunu ispat etme göreviyle yüz yüze bırakılmıştır.

Çakır’a göre Osmanlı’da kadın hareketinin gelişimi kadının bireysel haklarından çok toplumun genel çıkarları adına mobilize olmuştur.Aslında bu sadece Osmanlıya özgü bir durum değildir. Kadın tüm sosyal yapılarda toplumun ruhunu temsil ettiği için toplumdaki ilerleme kadar toplumsal çürüme ve gerilemede hemen kadınla özdeşleştirilir ve bu zihniyet ataerkil yapının en temel karakteristiklerinden birini oluşturur (Çakır,1994:34). Osmanlının dağılma sürecinin hızlanmasıyla birlikte yükselen Türk ulusçuluğu da bu nedenle bir Türk feminizmi yaratmıştır.

Cumhuriyetin kurucu ideolojisi ulusçulukla, Türk feminizmi daima ideolojik bir ortaklık içinde olmuştur.

Osmanlıda kadınların, erkek aydınlar tarafından harekete geçirilmesi daha çok kadınların eş ve annelik görevlerini daha iyi yapabilmesiyle temellendirilmişti. (Berktay,2003: 93). Fakat milli bilincin gelişimine paralel olarak milliyetçi öğeler, kadın mücadelesi söylemine artan oranda girmiştir. Osmanlıda kadınlar gazeteler dergiler kurmaya, hayır kuruluşları aracılığıyla giderek artan bir oranda kamusal alana katılmaya başlamıştır. Bu ilerici kadınların büyük bir kısmını ise askeri ve sivil bürokrasinin üst tabakadan kadınları oluşturmuştur.

Kemalist feminizmin kadın sorununa yaklaşımı da kadın insandır temelinde, kadınların kamusal alana daha çok katılması anlayışıyla şekillenmiştir. Kadınların kamusal alana katılması ise ancak eğitim yoluyla kadın emeğinin vasıflı hale gelmesiyle mümkündü. Kadının, onu edilgen ve esir kılan özel alanın sınırlarından çıkıp ekonomik alan yoluyla kamusal alana katılması bir anlamda kadının dişiliğinin de insanlık özelliği yanında silikleşmesini içerir. Bu nedenle Kemalist reformların yücelttiği kadın tipi, bir anlamda cinsiyetsizleştirilmiş ve saygınlığına yönelik abartılı vurgular yapılmış bir kadındır (Göle,2004:109). Geleneksel toplumsal düzende kadın bedeni ve cinselliği bir tehdit unsuru olarak değerlendirildiği için kamusal alanda kadının daha görünür hale gelmesi ancak dişiliğinin silikleştirilmesi bedeliyle gerçekleştirilmeye çalışılmıştır.

Bu dönemde kadınlar, bireysel idealleri ve isteklerinden çok yeni devletin kendilerine yükledikleri anlam ve değerlerle kendilerini tanımlamışlardır. Kemalizm’in medeniyet projesinin baş aktörleri olarak kadınlar mücadelenin onlara yüklediği görev ve sorumlulukların bilinciyle kadınlıklarını ve bireyselliklerini bastırıp yeni rejimin birer taşıyıcısı ve koruyucusu misyonunu sahiplenmişlerdir.

Cumhuriyetin ilanıyla birlikte yaşanan reformlar ve kadına sağlanan bazı haklar tek parti rejimi tarafından yürütülmüştü ve ‘verilen’ hakların uygulama alanı yoktu örneğin kadınlara seçme hakkının verildiği 1934 tarihinde henüz serbest seçim uygulaması söz konusu değildi. Kandiyoti’ye göre nesiller boyunca Türk kadınlarına Atatürk'ün kendilerine bağışladığı özgürlük ve eşitlik için minnettar olmaları gerektiği öğretildi.Kemalist kadın hareketi de yapılan değişikliklerinin içindeki cinsiyetçi uygulamaları değiştirmek için mücadele etmek yerine oluşturulan İslami

korku çevresinde verili statükoyu koruyup desteklemek çabasına girdi (Kandiyoti, 1993:135). Nesiller boyu Cumhuriyetin nimetlerine şükretme ve İslami tehdide karşı tetikte olma göreviyle kendini sorumlu hisseden kadınlar bu sorumluluğu savunma görevini gerekirse demokrasiden ödün vermekten de kaçınmayarak gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bu milliyetçi ve batıcı feminist anlayış Cumhuriyetin ilk yıllarında iktidar tarafından bilinçli olarak yapılandırılmıştır.

Genç Türkiye Cumhuriyeti seçkin, öncü kadınların eğitim sistemine ve kamusal hayata entegre olmasından büyük gurur duymuş onları, ilerici laikliğin sembolü olarak lanse etmiştir. Bu gelişmelerden yararlananlar kısıtlı bir kentsel eliti kapsasa da onlar için Kemalizm, bir nevi feminizm olmuştur. Kadınlara, devlet eliyle bazı hakların verilmesi, kadınların kendi hakları için mücadele etmesini anlamsız kılıyor gerekçesiyle 1934'den sonra bağımsız kadın kuruluşları, 'gönüllü olarak' dağıtılmasına neden olmuştur. Bu bağımsız örgütlenmelerin yerini Tekeli’nin ‘faaliyetlerinin merkezinde kadın mücadelesinin kazanımlarını genişletmeye değil, cumhuriyetin tek parti dönemindeki kazanımlarını muhafaza etmeye odaklanmış’ olarak tariflediği Kemalist kadın kuruluşları almıştır (Tekeli,1995:62). Bu kadın dernekleri kendilerini Kemalizm’in kazanımlarını dinin toplumsal hayattaki varlığını artırmasına karşı, korumaya adamıştır. Oysa Türkiye siyasi yaşamının da gösterdiği üzere İslamcı hareketlerin yükselişinde kadınların rolü büyük olmuştur.Birçok Türk akademisyen, kadınların çoğunluğunun yaşadığı bu gerçeği ilerici yasal düzenin ataerkil toplum ile çatışması olarak tanımlamıştır. Sorun, kırsal geri kalmışlık ile İslami kültür ve değerlerin direnişi olarak görülürken, Türkiye'deki kadınların haklarını elde ettiği fakat özgürleşmediği ifade edilmiştir.

Türkiye’de bağımsız bir kadın hareketinin gelişimi ancak 1980’lerle ortaya çıkabilmiş ve bu dönemle birlikte kadının bireyselliği ve cinselliği tartışmaya açılabilmiştir. Tüm bu süreç boyunca ve sonrasında kadın konusu daima siyasal kutuplaşmaların ve tartışmaların merkezinde yer almış ve özgül kimliklerinin tanımlanmasında kadınlar ancak 80’lerden sonra seslerini ve düşüncelerini duyurabilme olanağı yakalamıştır (Berktay,2001:130). Seksen sonrasında ise sol ve İslami hareketler kadını siyasal tartışmaların odağına taşımıştır.Özellikle İslamcı kadınlar, İslami hareketin yaşadıkları sosyal izolasyonu aşmalarına yönelik kazandırabilecekleriyle ilgilenmeye başlamışlardır. İslami hareketler içinde kadınlar

ve erkekler arasında ciddi anlayış farkları zamanla su üstüne çıkarken bu farklılıklar kendini tesettür konusunda da ortaya koymuştur. İslamcı erkekler, başörtüsünü kadınların ve ailenin namusunu korumak adına gerekli görürken, hayatta belirli amaçları olan dindar kadınlar ise, başörtüsüne, toplumsal hayata katılmaya ve özgürleşmeye imkân sağlayan bir anlam yüklüyordu.İslami kadınların eylemciliğinde yatan çelişki liberal feministlerce de incelenmiştir.Şirin Tekeli konuyu şu şekilde ele almıştır:"Feminist hareketin en beklenmedik etkisi İslami kadınlar üzerinde oldu. Batı dünyasının materyalist değerleri üzerine kurulu olduğu için feminizmi reddettiler fakat çoğu aslında feminist ruh ile üniversitelere girmek için mücadele ediyorlardı ve toplum içinde, başörtüsü ile sembolize olan kimliklerini kaybetmeden meslek sahibi eğitimli kadınlar olarak yer bulmaya çalışıyorlardı."(Tekeli,1995:62)

1980'lerle birlikte Türk feministler de daha temel sorular sormaya başladılar. 1980 darbesinden sonra Türkiye'deki üniversitelerde yaşanan tasfiye ve kısıtlamalara tepki olarak istifa eden akademisyenler yeni bir liberal feminist akımın sesi olmuştur. Bu konuda özellikle Tekeli'nin yazıları kadınların özgürleşmesi ile ilgili kalıplaşmış düşünceler ile kadınların siyasi alanda yoklukları arasındaki çelişkiye dikkat çekmiştir. Tekeli ve çalışma arkadaşları, sorunun sadece kırsal alandaki geri kalmışlıkta yatmadığını,yasal olarak sağlandığı iddia edilen eşit haklarında sadece sınırlı olarak sağlandığına işaret etmişlerdir18. Kadınlar, Cumhuriyet rejimi yeni bir yaşam vaat ettiği ve toplumsal yaşamda ciddi bir baskı altında oldukları için Kemalizm’le özdeşleşmişlerdir. Bu nedenle de getirilen yeniliklerin cinsiyetçi içeriklerini sorgulamamışlardır.

"Önemli haklar, yeni imkanlar kazandıkları ve baskı altında oldukları için annelerimiz feminizm yerine Kemalizm ile özdeşleştiler. Kocayı ailenin reisi olarak tanıyan Medeni Kanun'un ataerkil yapısı onlar tarafından hiçbir zaman sorgulanmadı." Seksenli yıllarla birlikte özellikle liberal feministler, ataerkil değerlerin kanun maddelerine yansıtılmış olmasına dikkat çektiler ve bu tür alanları sorgulamaya başladılar (Tekeli,1989:33).

İkinci dönem kadın hareketi olarak da adlandırılan bu dönem boyunca kadınlar özellikle hukuksal alandaki eşitsizlikler üzerinden mücadele yürüttü.1979 senesinde kabul edilen ve Türkiye tarafından 1985 senesinde imzalanan Kadına

18

Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) Türkiye'nin mevzuatındaki sorunlarına kamuoyunun ilgisini çekmiştir. Sözleşme, imzalayan ülkelerin yasalarında cinsiyet eşitliğinin yansımasını ve ayrımcılığın her şeklinin önlenmesini şart koşuyordu. Medeni Kanun'un birçok maddesinin bu ilkeleri çiğnemesi nedeniyle, Türkiye, Sözleşmenin bazı maddelerine çekince koymak zorunda kaldı ve böylelikle kadın ile erkeğe evlilikte, boşanmada, mal sahipliği ve çalışma konularında eşit hak ve sorumluluklar verilmediği itiraf edilmiş oldu.

1980ler boyunca kadın hakları eylemcileri, Medeni Kanun reformu için kampanyalar yürüttü ama bunlara siyasiler çoğu kez ilgisiz kaldı.Türkiye 1995 senesinde Pekin'de gerçekleştirilen Dünya Kadın Konferansına kadar CEDAW çekincelerini kaldırma taahhüdünde bulundu. Medeni Kanunda CEDAW ile çelişen maddelerin değiştirilmemiş olmasına rağmen Türkiye CEDAW’a çekincelerini Eylül 1999'da kaldırdı. Bu tarihten itibaren AB, düzenli ilerleme raporlarında Medeni Kanunu'nun CEDAW ile uyumlu olması gerektiğine dikkat çekerek yaşanan sürece katkı sağlamaya başlandı (CEDAW,2004:36).

Kadın kuruluşları, 1990lar boyunca kampanya tekniklerinde ustalaşarak Medeni Kanun'da gerekli değişimler için mücadele verdiler. Kadın Kurultayı adında özel bir mail grubu kurulurken, Türkiye'nin her yanından 126 kadın kuruluşu bu seferberliğe katılmış ve kadın grupları TBMM'de yoğun lobi çalışmaları sürdürmüştür. Nihayet, 22 Kasım 2001 tarihinde Türkiye'nin yeni Medeni Kanunu kabul edilirken, Medeni Kanun, hukuki açıdan ailede cinsiyetler arası dengeye önemli değişiklikler getirmiştir.Bu reformlarla Türkiye kadın-erkek eşitliği yolunda önemli bir adım atmış oldu.

Arat’ın da belirttiği gibi ‘farklı kadın gruplarının [İslamcı ve Kürt kadınları da dahil olmak üzere] siyasal katılımı, 1980’lerden bu yana ülkedeki demokratik yaşamın parametrelerini genişletmiştir. Kadınlar, kendi farklı siyasal gündemleriyle Türkiye’deki siyasal tartışmayı genişletirken, bir yandan da sivil haklar ve kadın hakları alanını genişletmiş ve alternatif bir demokrasi anlayışını geliştirmiş oldular’(Arat,1999:383). Avrupa merkezci, oryantalist bakış açısının çifte standartlı yaklaşımının ve onun yerel izdüşümü anlayışların tersine Türkiye’de ‘bölücü’ yada ‘şeriatçı’ tehlikelere karşı en temel güvence de demokrasiyi, inanç özgürlüğünü benimsemiş ama aynı zamanda farklılıkları küçümseme yada bir tehlike unsuru

olarak görmeden geliştirilecek duyarlılıktır. Kadın hareketi farklı siyasal kamplara yedeklenmeden kendi bağımsız duruşunu geliştirebildiğinde bu anlamda toplumun en duyarlı ve aktif kesimini oluşturma gücüne sahiptir.

Türkiye de kadının konumu modernleşme sürecinde önceki bölümlerimizde tartıştığımız nedenlerle daima ayrıcalıklı ve tartışmalı bir konuma sahip olmuştur. Rejimin kendine bağımlı bir kadın hareketi geliştirme çabalarına rağmen etnik, ırksal, kültürel ve ulusal farklılıkları ve önyargıları aşabilen bir kadın hareketinin gelişimi de mümkün olmuştur. Salt bu hareketin varlığı bile oryantalist varsayımları olumsuzlayan bir içeriğe sahiptir. Ayrıca altı ısrarla çizilmesi gereken şey ‘Kadın sorununun’ sadece Doğulu toplumlara özgü bir sorun olmadığını ve oryantalist bakışın Batıyı merkezleyen ve idealize eden mantığının bir sonucu olduğunun bilincinde olmaktır. Kadınların yaşadığı sorunlar farklı biçimler altında tüm toplumlarda varlığını devam ettirmektedir. Sorunun çözümü ise kadınların birbirlerine karşı önyargılı tutum ve tavırlarını bir kenara bırakıp diğerini farklılıklarıyla ötekileştirmeden bilmekle mümkün hale gelecektir.

BÖLÜM-3