Organize Sanayi Bölgesi’nin Kurulması ve Sanayi Yapısında Başlayan

1970’li yıllarda Manisa Sanayi hızlı bir gelişim süreci içine girmiştir. Ülke genelinde sanayileşmenin hızlandırılması çerçevesinde, sanayi kuruluşlarının planlı bir yerleşme düzeni içinde toplulaştırılması amacı ile organize sanayi bölgeleri, fiziki ve sanayi teşvik tedbirleri olarak uygulamaya konulmuştur (Yücel, 1986, s: 235). Bu çerçevede Manisa organize sanayi bölgesinin kurulması ile belli başlı sanayi kuruluşlarının Manisa’ya yönelmeleri ve Manisa’daki yerli sermayenin büyük ölçekli yatırımlara girişmeleri sanayinin yapısını değiştirmiştir. Alt sanayi dallarında eskiye göre artan çeşitlilik ile beraber, tüketim malı ile birlikte ara ve yatırım malları üreten sanayiye geçiş süreci de başlamıştır.

Manisa Organize Sanayi Bölgesi’nde 1973 yılında bir adet bisküvi, bir adet pres döküm valf, bir adet pamuk sanayi, bir adet hazır giyim, bir adet yem, bir adet ambalaj, bir adet çelik hasır olmak üzere 7 adet sanayi kuruluşu işletmeye açılmıştır. 1964 Sanayi anketine göre Manisa’da 10 kişiden çok işçi çalıştıran 2 kamu, 42 özel kesim işyeri vardı. Ege Bölgesi imalat sanayinin yapısını inceleyen Ege Bölgesi Sanayi Odası’na göre, 1972 yılında Ege Bölgesindeki 991 sanayi kuruluşundan 120’si (%12) Manisa’daydı (Karaköse, 2004, s:36). Büyük ölçekli kuruluşlar dokuma, gıda ve taşa toprağa dayalı sanayi dalında yoğunlaşmıştı. Çalışanların %90’ı da bu dallarda çalışmakta idi. Her beş çalışandan bir tanesi bayan idi. En çok bayan işçi dokuma dalında istihdam etmekteydi. Çalışanların %77’si niteliksiz işçi konumunda çalışmaktaydı. Manisa’daki 238 sanayi kuruluşundan 67’si merkez ilçede kurulmuştur. 1970’lerin sonunda ise kamu işyerlerinin sayısı 4’e özel kesim işyerlerinin sayısı 109’a ulaşmıştır. İmalat sanayinde çalışanların sayısı 7929’a çıkmıştır. 1960’ların başında işyeri açısından dokuma dalı birinci, gıda dalı ikinci sırada iken, 1970’lerin sonunda taşa toprağa dayalı sanayi birinci sıraya geçmiş, dokuma ve gıda ikinci ve üçüncü sıraya düşmüşlerdir.

1980’lerde, sanayini yapısındaki değişim sürdü. 1980 Sanayi ve İşyeri Sayımına göre, metal eşya-makine imalat sanayi 1928 işletme ile birinci sırayı alırken, dokuma dalı ikinci sırada geliyordu. Gıda sanayi dokumadan sonra gelen yerini, orman ürünleri işleme dalına bırakmıştı. 10'dan fazla kişinin çalıştığı büyük ölçekli işyeri sıralamasında ise taşa toprağa dayalı sanayi başta geliyor, bunu sırasıyla dokuma, gıda ve metal eşya dalları izliyordu.

Tablo 5.34 1980’de çalışan işçi sayısına göre işyerleri.

İşyeri sayısı 1 kişilik 2–9 kişilik

10 ve daha üstü kişilik

Gıda, İçki, Tütün Sanayi 549 125 342 82

Dokuma, Giyim Eşyası, Kürk Deri Sanayi 1547 847 613 87

Ağaç Ürünleri ve Mobilya Sanayi 791 265 514 12

Kâğıt ve Basım Sanayi 44 13 28 3

Kimya Sanayi 89 37 48 6

Taş ve Toprağa Dayalı Sanayi 313 0 148 128

Metal Ana Sanayi 2 708 0 2

Metal Eşya, Makine ve Taşıt Araç Sanayi 1928 30 1150 70

Diğer Sanayi Dalları 55 0 23 2

TOPLAM 5318 2060 2866 392

5.1.4.3 1980’lerde Sanayi’de Yaşanan Gelişmeler

1980’li yıllarda Manisa organize sanayi bölgesinde yapılan yatırımların, ihracata yönelik üretim tesisleri olması bu dönemde dış pazara yönelik sanayi üretiminde gözle görülür bir gelişme ortaya çıkarmıştır. Genelde İzmir’in kuruluş yeri olarak seçilmesi yığılma ekonomilerinin büyük ölçüde etkili olduğunu göstermektedir. Manisa’nın tercih edilmesinde de yine yığılma ekonomilerini (dışsal tasarruf) sağlayan organize sanayi bölgesinin ve İzmir’in metropolitan alanını tamamlayıcı bir rol üstlenmesinin etkili olduğu söylenebilir. Bu durum İzmir ve Manisa’nın birlikte Ege’nin metropolitan alanını oluşturması yüzünden, büyük ve orta boy işletmelerin bölge merkezinde toplanmasıyla açıklanabilir. Sonuç olarak 1970 sonrası ve 1990’lı yılların başına kadar olan dönem de, Ege Bölgesi’nin metropolü niteliğinde olan İzmir’e yakın mesafede bulunan Manisa, sanayi alanında konumunu güçlendirmiştir.

Dış pazara yönelik en önemli ihraç ürünleri arasında, işlenmiş tarım ürünleri (özellikle salça, konserve ve hazır yemek), elektronik aletler, tekstil, hazır giyim ürünleri dallarında büyük ilerlemeler kaydedilmiştir. Manisa İlindeki sanayi sektörleri 1988 yılında 237,1 milyar TL değerinde ürün ihraç etmişlerdir. Yapılan ihracatın sanayi kolları itibariyle dağılımı Tablo 5.35’de verilmiştir (Manisa Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü, 1985, s:16).

Tablo 5.35 İhracatın sanayi sektörleri itibariyle dağılımı (1988).

Sanayi Sektörü İhracat Değeri (TL)

Tekstil Sanayi 28.504.018.876 Gıda ve Yem Sanayi 37.376.996.578 Elektrik-Elektronik Sanayi 116.097.095.051 Makine ve İmalat Sanayi 19.505.849.972 Tarım Araç ve Gereçleri Sanayi 0

Kimya Sanayi 11.983.845.000

Deri ve Kundura Sanayi 87.478.265

Toprak Sanayi 107.516.720

Diğerleri 3.373.157.606

GENEL TOPLAM 217.135.958.068

Kaynak: Manisa Valiliği

1990’lı yılların başlarına kadar Manisa İmalat Sanayi’nin gelişimini gözlemlemek amacıyla, 1972–1991 yılları arasındaki, üretim, istihdam durumu, sabit sermaye

yatırımları Tablo 5.36’da verilmiştir. 1972–1991 yıllarını kapsayan dönemde, inişli çıkışlı bir grafik sergilemiş olsa dahi DİE’nin imalat sanayi anketleri kapsamındaki değişiklikler göz önünde bulundurulduğunda, Manisa imalat sanayi firma sayısı artışı dikkati çekmektedir (ESİAD, s: 29). Daha önceki yıllarda Ege Bölgesi’ndeki İller içerisinde, firma sayısı bakımından oldukça geri sıralarda bulunan Manisa, 1991 yılında İzmir’den sonra ikinci sırada yer almıştır.

Tablo 5.36 Manisa imalat sanayinde firma sayısı, üretim, istihdam ve sabit sermaye yatırımlarının yıllara göre gelişimi.

Yıllar Firma _{Sayısı Fiyatlarıyla (Milyar TL)} Üretim Değeri 1987 _{(Bin Kişi)} İstihdam _{(1987 Fiyatları Milyar TL)} Sabit Sermaye Yatırımları

1972 120 87,5 6 2,3 1973 153 117,9 7,3 5 1974 163 126,7 8 5,1 1975 161 157,9 8,2 8,8 1976 153 142,6 8,3 9,2 1977 124 149,2 8,5 4,7 1978 128 123,4 8 6,4 1979 148 116,9 8,7 3,4 1980 144 105,2 8,4 2 1981 149 173,5 10,5 3,9 1982 159 136,1 9,2 4,4 1983 94 169,3 9,2 9,2 1984 110 263,1 10,9 30,5 1985 108 345,7 12,5 30,9 1986 113 387,3 14,7 38,5 1987 114 431,5 15,4 23,4 1988 119 316,6 16,7 24 1989 120 458,6 15,6 21,2 1990 119 659,3 19,2 30,8 1991 111 610,3 16,3 23,2

Kaynak: EBSO, Yıllık Sanayi Raporu ve DİE İmalat Sanayi Yıllığı.

Tablo 5.36 incelendiğinde; Manisa’daki imalat sanayi firma ölçeğinin pek yüksek olmamasına karşın, üretim yapısının son yıllardaki artış trendini koruma eğiliminde olduğu söylenebilir. Sabit sermaye yatırımları sürekli dalgalanma göstermektedir. Bu dalgalanmalar İl’de yatırımcıların birçok değişkene bağlı olarak yatırım kararı aldıklarını ve bu kararların çok değişken olduğunu göstermektedir (Karaköse, 2004, s:40).

1990’lı yılların başlarına kadar ki dönem göz önüne alınarak işletme sayısı, üretim, istihdam ve sabit sermaye yatırımları birlikte değerlendirildiğinde, bazı

yıllarda dalgalanmalar görülmekle birlikte, Manisa İmalat Sanayi dikkate değer bir gelişme göstermiştir. Sonuç olarak 1970 sonrası ve 1990’lı yılların başına kadar olan dönemde, Ege Bölgesi’nin metropolü niteliğinde olan İzmir’e yakın mesafede bulunan Manisa, sanayi alanında konumunu güçlendirmiştir.

5.1.5 2000’li Yıllarda Sanayinin Genel Durumu

Türkiye’de 1990 yılında uygulamaya konulan Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı, makro hedefler açısından önemli gelişmeleri içermektedir. Bu plandaki başlıca hedefler, dengeli ve istikrarlı bir kalkınmayı gerçekleştirmek, sanayinin optimum kapasitede çalışmasını sağlamak, kamu kesiminin yatırımlarını kalkınmada öncelikli yerlere kaydırmak ve kamu yatırımlarında sağlık ve eğitime önem vermek, dış ticaret hacmini ve pazar alanlarının çeşitlendirilmesine özen göstermek, imalat sanayinde dışa dönük ve rekabet gücü yüksek olan bir yapıyı geliştirmek vb. ilkeleri benimsemiştir. Öte yandan, plan dönemini kapsayan yıllar içinde (1990–1994) yıllık ortalama büyüme hızları ise sanayide %8,4, tarımda %4,1, hizmetlerde %6,9 olarak belirlenmiştir (ESİAD, s:35).

Manisa’da 1971 yılında hizmete açılan organize sanayi bölgesi belli başlı sanayi kuruluşlarının İl’e yönelmelerine imkân sağlamıştır. 1980 yılından itibaren teşvik tedbirlerinin de etkisiyle, uyguladıkları teknoloji ve istihdam kapasiteleri bakımından dünya çapında nitelenebilen sanayi işletmelerinin Manisa organize sanayi bölgesinde üretim yapmaya başladıkları bir dönem başlamıştır.

Manisa Sanayisi Cumhuriyetin ilk yıllarında gıda, dokuma ve deri gibi sanayi dallarında yoğunlaşan tarımsal ağırlıklı sanayi yapısı 1970’li yıllarda değişmeye başlamıştır. 1980’li yıllardan sonra üretim çeşitliliği çoğalmış, 2000 yılına gelindiğinde uluslar arası piyasalara hitap eden, tarıma dayalı sanayi ürünleri yanında diğer sanayi ürünlerinin de üretimi İl’de önemli büyüklüğe ulaşmıştır. Organize Sanayi Bölgesinde Kurulu bulunan sanayi tesislerinde, özellikle elektrik, elektronik, makine ve oto yan sanayi dallarında dünya markası sanayi ürünleri üretilmektedir.

Manisa sanayisinin yerleşme merkezini, sektörel ve ölçek büyüklüğü bakımından yoğunlaşmasını ve etkinliğini, doğal yapıdan elde edilen hammadde kaynakları ve maddi yatırım ile sağlanan sanayi alt yapısı önemli ölçüde belirlemiştir. İl’de altyapı sorununun yaşanmaması, ulaşım kolaylığı olması, arsaların ucuz olması ve enerji sorununun olmaması, 2004 yılında İlin, Financial Times dergisinin düzenlediği proje yarışmasında 200 dünya kenti arasında “Yatırım yapılabilir en ideal kent” seçilmesini sağlamıştır.