5.1.2 Manisa Sanayinin Gelişme Düzeyi
2000’li yılların ülke ekonomilerinde uluslar arası mukayeseli üstünlük doğal kaynakların bolluğundan ziyade, sahip olunan teknoloji seviyesine bağlı hale gelmiştir. Manisa İmalat Sanayi Sektörlerinin Manisa içindeki ağırlığı da bu sürece bağlı olarak dönüşüm ve değişim göstermiştir.
Manisa, Cumhuriyetin kurulduğu ilk yıllarda tarıma dayalı sanayi ürünleri üretimi alanında çevresinin ihtiyaçlarını karşılayan küçük bir sanayi merkezi durumundadır. Bu yıllarda sanayi gıda, dokuma ve deri alanlarında yoğunlaşmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarındaki sanayi işletmelerinin en belirli özelliği tarım ürünlerini hammadde veya bir aşamalı işleme tabi tutan işletmeler olmasıdır. 1923–1971 yılları arasındaki yarım asırlık dönemde 10 veya daha fazla işçi çalıştıran sanayi işyerleri sayısı 22’den 76’ya ulaşabilmiştir.
1970’li yıllarda tarım kesiminde elde edilen birikimlerin sanayi yatırımına yönelmesi ve Manisa organize sanayi bölgesinin hizmete açılması Manisa’da sanayileşmenin olağanüstü bir ivme kazanmasını sağlamıştır. Bu sanayileşme hamlesi ile 1980 yılında büyük çoğunluğu 10 ve buna yakın sayıda işçi çalıştıran işyerlerinden oluşan 392 sanayi işyerinin Manisa’da faaliyet gösterdiği seviyeye ulaşılmıştır.
Sanayi işyerleri sayısında 1980 yılından sonra inişli çıkışlı bir grafik oluşmuştur. Dünya sanayiinin yapısında meydana gelen hammadde ve emeğe dayalı üretimden teknoloji yoğun üretime dönüşüm ile Türkiye ekonomisindeki konjonktürel dalgalanmalar Manisa imalat sanayi işletmelerinin yapısını da değişime zorlamıştır.
1980 yılından sonra faaliyette bulunan işletmelerin ölçeklerinde önemli büyümeler gerçekleşmiştir. 1980 yılında 392 sanayi işyerindeki 7.929 işgücü istihdamı, 1997 yılında işyeri sayısının 211’e düşmesine karşılık 20.289 istihdam
kapasitesine ulaşmıştır. 2000’li yıllara gelinirken dünya sanayi yapısındaki değişim, sanayi ürünleri talebindeki dalgalanmalar ve Türkiye ekonomisinin içyapısından kaynaklanan nedenlerle, Manisa imalat sanayi işletmelerinde kapasite daralmaları gözlenmiştir. 1989 yılında 10 ve daha fazla işçi çalıştıran 187 imalat sanayi işyerinde 19.421 kişi çalışırken, 1994 yılında 227’ye ulaşan işyerinde çalışan kişi sayısı 18.229’a düşmüştür. İmalat sanayi yatırımlarının ileri teknoloji kullanan alanlara yönelmesi ve işletmelerin değişen piyasa talebini karşılayabilme çabaları, Manisa imalat sanayi işyerleri sayısında 1997 yılından itibaren istikrarlı kabul edilebilecek bir sayısal artış eğilimi ortaya çıkarmıştır.
Manisa’nın hammadde ve doğal kaynak potansiyeli, sanayi sektörlerinin yoğunlaşmasında temel belirleyici olmuştur. Ancak organize sanayi bölgesi gibi sanayi altyapılarının oluşmaya başlaması ile imalat sanayi sektörlerindeki yoğunlaşma belirli ölçüde değişme göstermiştir.
Ülkemiz sanayi ve sanayi ürünleri ihracatında en önemli payı olan gıda ve tekstil sektörü Manisa sanayiinde de büyük yere sahiptir. Cumhuriyetin kuruluş yıllarında sanayinin tamamına yakın bir bölümünü oluşturan gıda ve tekstil sektörü 1980’li yıllara kadar üstünlüğünü sürdürmüştür. 1980 yılında ildeki 392 sanayi işyerinden, 82’si gıda ve 87’si tekstil sektöründe yoğunlaşmıştır.
Manisa’da gıda sanayi sektörü işletme sayısı 1989 yılında 30’a düşmüş, sektörde 2.248 kişi istihdam edilmiştir. Gıda sanayiinde gelişmiş batı ülkeleri, bu yıllarda geleneksel teknolojilere ağırlık vererek doğal nitelikleri bozulmamış, en az düzeyde yapay katkı maddesi içeren ve doğrudan perakende ticarete sunulabilecek üstün nitelikli ürünlere yönelmişlerdir. Manisa’da bulunan gıda sanayi işletmelerinin bu yönde gelişme eğilimi ve yeni kurulan işletmelerin nispeten bu özellikleri taşımaları sonucu gıda sanayiindeki işletme sayısı 2000 yılında 52’ye yükselmiş ve 4.876 kişi ile 1989 yılına göre istihdam %100’ün üzerinde artış göstermiştir. Diğer yandan ilde sanayide yaratılan katma değerin, 1989 yılında %17,4’ünü karşılayan gıda sektörünün payı 1994’de %35,1, 1997’de %31, 2000’de %23.08, 2001’de %38 olarak gerçekleşmiştir. 2003 yılına gelindiğinde ise 2000 yılına göre işyerleri
sayısındaki %12’lik artışa rağmen istihdam edilen kişi sayısı 5.920’ye çıkmış ve %21 artmıştır.
1980’li yılların sonlarında tekstil makine teknolojisinde kaydedilen önemli gelişmeler, verimliliği büyük ölçüde arttırarak dünya üretim kapasitesinin yükselmesine neden olmuş, ancak talep aynı oranda artmamıştır. Ülkemizde de geçerli olan bu şartlar makine tekstil sanayiini de etkilemiştir. Teknolojilerini yenileyebilen ve değişen talebi karşılayan tekstil sektörü işletmeleri üretimlerine devam etmiştir. 1980 yılında 87 işletmenin faaliyet gösterdiği tekstil sektörü işletme sayısı 1989 yılında 36’ya düşmüştür. 1989 yılında 36 tekstil, giyim ve deri sektörü işletmesinde 4.461 kişi istihdam edilmiştir.
Küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşan tekstil ve giyim sanayiinin değişen talebe cevap verebilme yeteneğini istenilen düzeyde geliştirememesi ve katma değeri yüksek moda ağırlıklı mallara yönelmenin sağlanamaması sonucu, tekstil sektörü işyeri sayısı istikrarsızlık göstermiştir. 1989’da 36 olan işletme sayısı, 1994’te 41’e çıkmış, 1997’de 37’ye düşmüş, 2000 yılında 45, 2003 yılında 51 işletmeye yükselmiştir. Sektörlerin etkenliğini gösteren en önemli unsur olan katma değer bakımından da tekstil sektöründe istikrarsızlıklar yaşanmaya başlamış, 1989 yılından itibaren azalış ve artışlar gözlenmiştir. 1989 yılında Manisa imalat sanayiinde yaratılan katma değerin %11,6’sı tekstil sektöründe oluşurken, bu oran 1994’te %5,9’a düşmüş, 1997’de %11,4 oranına yükselmiş, 2000 yılında ise %4.90’a düşmüştür.
Doğal kaynakların İl sanayiinin yoğunlaşmasını en belirgin şekilde etkilediği taş ve toprağa dayalı sanayi sektörü; Cumhuriyetin kuruluşundan 1980’li yıllara kadar tarıma dayalı sanayi sektörleri olan gıda ve tekstil sektörü ile beraber Manisa’da en büyük paya sahip sektörlerden birisi durumundadır. 1980 yılında 128 işletme ile imalat sanayii işletmelerinin %32,7’sini taş ve toprağa dayalı işletmeler oluşturmuştur. Bu yıllarda ihracata yönelik üretimin artması sonucu, taş ve toprağa dayalı sanayi sektörünün 2000’li yıllara kadar işletme sayısı ve istihdam bakımından İl sanayii içindeki ağırlığı devam etmekle beraber, son yıllarda inşaat sektöründe
meydana gelen talep daralması sektörü olumsuz etkilemiştir. 1989 yılında İl sanayiinde yaratılan katma değerin %14,5’ini sağlayan taş ve toprağa dayalı sanayi sektöründeki payı 1994’de %6,2’ye, 1997’de %5,8’e 2000’de %4.25’e gerilemiştir.
Metal eşya, makine ve teçhizat sanayii 1950-1980’li yıllar arasında İlin tarımsal ağırlıklı yapısının etkisiyle daha çok tarım alet ve makineleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Tarım sektörü piyasa talebinin klasik tarım alet ve makineleri alanında doyma noktasına ulaşması sonucu, 1980 yılında 70 olan metal eşya, makine ve teçhizat sanayi 1989’da 30’a düşmüştür. Ancak Manisa organize sanayi bölgesinde teknoloji yoğun üretime yönelik metal eşya ve makine teçhizat yatırımlarının yoğunlaşması ile sektör 1989 yılında, İlin en etkin sanayi dalı olmuş, bu üstünlüğünü istikrarlı bir şekilde devam ettirmiştir. 2000 yılında 10 ve daha fazla işçi içeren 53 işletmede çalışan 9.330 kişi ile İl sanayi istihdamının %38,7’sini karşılamaktadır. Özellikle elektrik, elektronik, makine ve oto yan sanayi dallarında yoğunlaşan sektör; Manisa imalat sanayiinde yaratılan katma değerin 1989 yılında %39, 1994 yılında %34,8 ve 1997 yılında %38’ini sağlamıştır.
5.2.2 Manisa İmalat Sanayinin Türkiye İmalat Sanayi İçindeki Yeri
Manisa imalat sanayi sektörlerine ait verilerin de ortaya koyduğu gibi, en etkin sanayi sektörleri metal eşya ve makine teçhizat sanayi ile gıda sanayi sektörleridir. Manisa Organize Sanayi Bölgesinde teknoloji yoğun yatırımların artması ve ihracata yönelik gıda ürünleri üretiminde 1990’lı yıllarda başlayan canlanmanın etkisiyle Manisa imalat sanayinin Türkiye içindeki yerini güçlendirdiği söylenebilir. Öyle ki 1971 yılında Türkiye imalat sanayi katma değerinin %0.32’sini oluşturan Manisa, 1994’te %2.18, 1997 ‘de %1.76, 2000’de %2.046, 2001’de %2.42 oranında pay sahibi olmuştur.
Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından yapılan tespitler doğrultusunda, Manisa ve Türkiye Sanayi karşılıklı değerlendirilerek Manisa sanayinin gelişme düzeyi incelenmeye çalışılmıştır.
Manisa imalat sanayi, Türkiye imalat sanayi toplam içinde çalışanlar ortalama sayısının 1994’de %1.95’ini, 1997’de %1.78’ini, 2000’de %2.00’ını, yılda çalışılan işçi saat toplamının 1994’de %2.03’ünü 1997’de %1.81’ini 2000’de %2.13’ünü, yılsonunda kurulu toplam çevirici güç kapasitesinin 1994’de %1.87’sini 1997’de %1.30’unu, 2000’de %1.40’ını, sabit sermayeye yıl içinde yapılan gayri safi ilavelerin 1994’de %1.52’sini 1997’de %2.15’ini, 2000’de %3.03’ünü, imalat sanayi girdisinin 1994’de %1.52’sini 1997 ‘de %2.15’ini 2000’de %2.66’sını, imalat sanayi çıktısının 1994’de %1.79’unu 1997’de %2.00’sini, 2000’de %2.44’ünü, imalat sanayinde yaratılan katma değerin 1994’de %2.18’ini 1997’de %1.76’sını 2000’de %2.046’sını oluşturmuştur.
2001 yılında ise; Manisa imalat sanayi; Türkiye toplamı içinde yıllık çalışanlar ortalamasının %2.08’ini, yılda çalışan işçi saat toplamının %2.02’sini, yılsonunda kurulu olan toplam çevirici güç kapasitesinin %1.58’ini, sabit sermayeye yıl içinde yapılan gayri safi ilavelerin %4.74 ünü, imalat sanayi girdisinin %2.70’ini, imalat sanayi çıktısının %2.60’ını, imalat sanayinde yaratılan katma değerin %2.42’sini oluşturmaktadır. Gıda ürünleri ve içecek imalatı katma değeri, İl’de imalat sanayinde yaratılan katma değerin %38’ini, radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları imalatı %23.19’unu, makine ve teçhizat imalatı %9.21’ini, metal eşya sanayi %10.43’ünü oluşturmaktadır.