Okullarda Sosyal Sermayenin Unsurları

Sosyal sermayenin unsurları hakkında araĢtırmacılar arasında tam bir fikir birlikteliği bulunmamaktadır. Bu çalıĢmada sosyal sermayenin okul örgütünü ilgilendiren unsurları olarak bağlantılılık, güven, normlar, sosyal ağlar, aidiyet ve katılım baĢlıkları irdelenecektir.

2.6.4.1.Bağlantılılık

Bağlantılılık, okul örgütündeki bireylerin (iĢ gören), kendi amaçlarıyla örgütün amaçlarını birleĢtirerek, ortak amaçlara yönelik faaliyetlerde bulunma olarak ifade edilebilir. Bu ifade ile örgütsel adanmıĢlık, örgütle özdeĢleĢme, örgüt kültürünü ve değerlerini içselleĢtirme. iĢbirliği yapma, gönüllü olma ve aktif katılım gibi sosyal sermaye unsurlarına gönderme yapılmaktadır (ġahin, 2011, s.67).

Okulda örgütsel bağlantılılık, okulun vizyon, misyon, amaç ve değerlerine inanma, bunları kabullenme; okul adına çaba göstermeye isteklilik, iĢ görenlerin karĢılıklı çekim gücü ve onları bir arada tutma gücünü temsil eder ve o okul örgütünde olmaktan gurur duymak olarak kendini gösterir (Töremen, 2002).

2.6.4.2.Güven

BeĢeri iliĢkilerin, etkileĢimlerin ve her düzeyde iĢbirliğinin en yoğun yaĢandığı ortamlardan biri örgütsel yaĢamdır. Ġlk bakıĢta her ne kadar kurallar, prosedürler ve

42

yetkiler örgütsel yasamı oluĢturan temel unsurlar olarak görülse de çoğu zaman sosyal iliĢkilerin oluĢturduğu dinamikler, özgün bir karmaĢıklıkla ve bazen örgüt mensuplarının da açıklayamadığı bir Ģekilde formel yapının etkililiğini, örgütsel performansı ve diğer sonuçları önemli ölçüde etkilemektedir. Bu açıdan aynı amaca yönelik ve benzer yapılanmalara sahip örgütsel oluĢumlardan kimilerinin diğerlerine oranla niçin daha kolay iĢbirliklerine giderek amaçlara daha kolay ulaĢtıkları ve daha etkili oldukları örgütsel yapılanmaların yapısal ve teknik özelliklerinden ziyade örgütün beĢeri nitelikleri ile ilgilidir. KuĢkusuz, bu beĢeri niteliğin düzeyini belirleyen iĢbirliği ve örgütsel etkililik üzerinde temel belirleyici olan unsur da örgütsel güvendir (Ekinci, 2008, s.55).

Günümüz dünyasında organizasyonların yapısı değiĢmektedir. Güç iliĢkileri bu yeni organizasyonlar için iĢe yaramamaktadır. Güven temelli iliĢkiler, tek geçerli seçenektir. Bu seçeneği etkin hale getirmek için örgütlerde güven unsurunun inĢa edilmesi gerekmektedir. Örgütlerde güveni tesis etmek için yöneticilere önemli iĢler düĢmektedir (ġimĢek, 2013, s.28). Örgütsel güven; çalıĢanları birbirlerinin ve yöneticinin yeterliklerine, örgütte adil, hoĢgörülü ve etik ilkelere bağlı kararlar alma ve uygulama sürecine olan inancı ifade eder. Bu anlamda örgütlerde güven iki yönlüdür. Birincisi kiĢinin, yöneticinin ve diğer çalıĢanların yaptıkları görevlerdeki yeterliklerine duyduğu güven; ikincisi de yöneticinin ve diğer çalıĢanların sözlerine dürüstlüğüne, adaletine, samimiyetine ve iyi niyetine duyduğu güvendir (Memduhoğlu ve Zengin, 2011, s.212).

Örgütlerin, çalıĢanlarını kurallara uyması için baskıcı yöntemlere yönelmesi, çalıĢanların mesleki açıdan bir iĢ doyumu yaĢayamadıkları, örgüte karĢı bir kayıtsızlık geliĢtirdikleri ortamların yaratılmasına neden olmaktadır. YaĢanmakta olan hızlı değiĢimin örgütleri değiĢmeye ve yenileĢmeye zorladığı günümüzde, örgütlerin bu meydan okuma ile baĢa çıkabilmeleri, çalıĢanların baskıya dayalı yöntemlerle bir arada tutulabildiği bir iliĢkiden çok güvene dayalı, çalıĢanların örgüte bağlılık duyduğu ve belli ölçülerde bir doyum sağlayabildikleri bir ortamı oluĢturabilme becerilerine bağlıdır. Diğer örgütlere nazaran insan iliĢkilerinin daha yoğun yaĢandığı eğitim örgütlerinin, değiĢimin getirmiĢ olduğu belirsizliklerle baĢa çıkabilmeleri, kendilerini yenileyebilmeleri güvene dayalı bir örgüt kültürünün varlığını zorunlu kılmaktadır (Çağlar, 2011, s.1828).

Okulda örgütsel güven, okuldaki iĢ görenlerin birbirlerine olan güvenlerinin yanı sıra, kendilerinin okulda emniyette olduklarını ve okul yöneticisi tarafından destekleniyor olduklarını hissetmelerini ifade etmektedir. Ancak, örgütsel güven, iĢ görenlerin kiĢisel

43

güvenleri toplamından ibaret değildir (Cohen ve Prusak, 2001’den aktaran ġahin 2011). Eğitim örgütleri olan okulların da etkili ve verimli olabilmesi, özelde okulun genelde eğitimin amaçlarının gerçekleĢtirilebilmesi, öğrencilerin etkili bir Ģekilde öğrenim görebilmeleri için, tüm okul paydaĢlarının iĢbirliği ve uyum içerisinde çalıĢmaları gerekmektedir. Bu durum daokul içi iliĢkilerin niteliği ile ilgilidir. Bu iliĢkilerin niteliğini belirleyen en önemli unsurlardan biri ise, bireyler arasında ya da okul içinde var olan güven ya da güvensizlik düzeyidir (Özer, DemirtaĢ, Üstüner ve Cömert, 2006, s.107). Okullarda güvenin bazı ölçütleri vardır. Güven ikliminin hakim olduğu okullarda çalıĢanlara duyarlılık, yöneticiye güven, sağlıklı iletiĢim ortamı, yeniliğe açıklık, yardımseverlik, dürüstlük, yeterlik, Ģeffaflık, doğruluk, tutarlılık ve sadakat üst düzeyde olur. Bu okullarda yöneticiler, kararların alınmasında çalıĢanları fikirlerini önemser, onların morallerini bozacak davanıĢlardan kaçınır, böylece onlara önemli olduklarını hissettirirler. Güvenin hakim olduğu okullarda çalıĢanlar arasında bir bağlılık oluĢur ve enerjiler performansa ve baĢarıya yansır. Okullarda oluĢturulacak güven iklimi, iliĢkilerin daha sağlıklı bir düzlemde gerçekleĢmesine, öğretmenlerin ve diğer çalıĢanların okula bağlılık göstermelerine, iĢbirliği ve dayanaıĢma içinde çalıĢmalarına, böylelikle bireysel ve kurumsal baĢarının artmasına olumlu katkı yapacaktır (Memduhoğlu ve Zengin, 2011, s.215).

2.6.4.3.Değerler ve Normlar

Okul örgütlerinde sosyal sermayenin bileĢenlerinden biri de, örgütsel norm ve değerlerdir. Bireylerin örgüt ya da topluluk içerisinde nasıl yaĢamaları, neleri yapıp neleri yapmamaları gerektiğini, norm ve değerler belirler. Norm ve değerler, okul örgütünde adeta düzen ve asayiĢi sağlayan enstrümanlardır. Değerler, örgütteki her bir çalıĢan için bir anlam ifade eden ve arzu edilen, tavır, tutum, anlayıĢ ve davranıĢlardır. Diğer bir anlatımla, bir örgütün sahip olduğu bilimsel, ekonomik, sosyal ve kültürel değerleri kapsayan, maddi ve manevi öğelerin bütünüdür. Normlara gelince, örgüt ya da topluluk içerisinde, yargılama ve değerlendirmenin kendisine göre yapıldığı ölçüt, uyulması gereken kural, önceden belirlenmiĢ kalıp olarak tanımlanabilir. Normlar, önceden üzerinde konsensüs sağlanmıĢ yazılı metinler olabileceği gibi, yazılı normlar gibi iĢlev gören, ancak yazılı metinler olmayabilirler. (ġahin, 2011, s.70).

Okullar, toplumda değerlerin üretken kılınmasında en önemli kurumlardır. Sağlam ve sağlıklı norm ve değerlerin gelecek kuĢaklara aktarılmasında kritik bir role sahip okullar,

44

aynı zamanda yönetim, çalıĢanlar ve okulla iliĢkili tüm unsurlar arasında etkili bir norm ve değer inĢa etme sorumluluğu da taĢımalıdır. Bu sorumluluk, okul liderlerinde öğrenmeye dayalı normlar geliĢtirerek değer odaklı bir okul yönetiminin ne denli önemli olduğuna dair bilinci geliĢtirmelidir. Sosyal sermaye liderliğinin dayandığı en önemli unsurlardan biri, bu çerçevede norm ve değerleri inĢa etme, örgütsel amaçlara ulaĢma ve örgüt çalıĢanlarının amaçlarına ulaĢmalarına dair çabaları bütünleĢtirmek olmalıdır. (Ekinci, 2008, s.71). Norm ve değerlerin okul örgütünün amaçlarına hizmet ediyor olmasının yanı sıra, çalıĢanlar tarafından da paylaĢılması gerekir. PaylaĢılmayan düĢünce, tavır, davranıĢ ve iĢbirliği, norm ve değerleri oluĢturmada anlamsız olmakla kalmayacak, okul örgütleri açısından da oldukça olumsuz bir nitelik oluĢacaktır. Ortak bir vizyon ve hedef ortaya koyamamak, bağlılık ve aidiyet bileĢenlerinin zayıflaması, bu durumun en önemli ve okul örgütüne maliyeti yüksek sonuçlardan bir kaçıdır. Bu durum da gösteriyor ki, norm ve değerlerin, okul çalıĢanları tarafından hem üretilmesi, hem paylaĢılması ve hem de örgütün amaçlarıyla örtüĢüyor olması gerekir. (ġahin, 2011, s.71).

2.6.4.4.Sosyal Ağlar

ĠletiĢim ağları, bir toplumdaki yatay ve dikey kesitte yer alan kiĢi ve örgütlerin ihtiyaç duydukları vakit birbirleri ile karĢılıklı iletiĢime geçebilmelerine imkan sağlayan; fiziki, yasal, örfi ve davranıĢ Ģekillerine bağlı imkan ve ortamlardan oluĢmaktadır. Burada yatay ve dikey kesitten kasıt; aynı sosyal düzlemdeki kiĢiler arası iliĢkiler, yatay iliĢki düzeyini, alt üst düzlemdeki kiĢi ve örgütler arası iliĢkiler de dikey kesite örnek iliĢkileri teĢkil etmektedir. Bunları; bireyler arası, kurumlar arası ve bireylerle kurumlar arası olmak üzere üç farklı düzlemde ele almak mümkündür (Karagül, 2012, s.96).

Ağlar, sosyal sermayenin oluĢumunda en temel ve en sağlam yapısal unsurlardır. Sosyal ağlara dayalı iliĢkisel yapılanmalar, sosyal sermayenin geliĢmesine olanak sağlar. Gruplarda veya gruplar arasında aktif ağ bağlantıları, özellikle eğitim kurumlarında daha da önem taĢır. (Ekinci, 2008, s.66). Eğitim örgütlerinde sosyal sermaye düzeyinin yükseltilmesi için sosyal ağlar hem okul çalıĢanlarının arasında yatay ve dikey ağlar yoluyla, hem de öğrenci ailelerinin birbirleri arasında ve okul çalıĢanlarıyla sosyal etkinlikler yoluyla geliĢtirilmelidir (Güngör, 2011, s.17).

Okul örgütleri insan yoğun örgütler olduğu için, iletiĢim ağları da diğer örgüt türlerinden daha yoğun olarak varlığını sürdürür. ĠletiĢim ağları olamadan ve etkin olarak iĢletilmeden okulda güven, norm ve değerler, bağlılık, aidiyet ve katılım unsurları, tam manasıyla

45

oluĢamaz. Bu nedenle iletiĢim ağları, okul çalıĢanlarının hedeflerini sürdürmelerine ve aynı zamanda okul toplumunu bir arada tutmaya yardımcı olan daha geniĢ iliĢkiler ve normlar kümesinin bir parçası olarak görülmelidir. (ġahin, 2011, s.72).

Ġnsan iliĢkilerinin önemli bir boyutu olan grup davranıĢı ve dinamiğinin, eğitim örgütlerinde bilinmesi ve amaçlar doğrultusunda yönlendirilmesi gerekmektedir. Okullarda çalıĢanlar (yönetici ve öğretmenler) ile okul toplumu (veliler, sivil toplum örgütleri, kamu kurumları) arasında kurulacak iletiĢim, bilgi akısı ve amaçlara dair her türlü paylaĢımın imkânı sosyal ağlarda saklıdır. Okullarda, okul içi ve okul dıĢı unsurları birbirine bağlayacak ağ düzeneklerinin iĢlevsel bir nitelik kazanması, etkili okul için hayati derecede önem taĢımaktadır. Bu açıdan nitelikli eğitim yöneticisinin görevi, insanın doğasında var olan gruplaĢmadan yararlanarak farklı grupların amaçlarıyla, okulun amaçlarını özdeĢleĢtirme ve gruplarla diğer sosyal yapı ve kurumlar arasında sağlıklı isleyen açık, yatay ağ düzeneklerini inĢa etmektir. Bu çaba, gruplar vasıtasıyla kurulacak sosyal ağlarla, sosyal sermayenin niteliğini belirleyecek önemli bir unsurdur. (Ekinci, 2008, s.68). Ġp cambazına benzetilen yöneticilerin gergin ipte yürürken güvenli ve esnek ağ düzenekleri arasındaki yarar-zarar dengesini sürekli olarak kurmaları gerektiği belirtilmektedir (Sargut, 2006, s.8).

2.6.4.5.Aidiyet

Bir aileye, bir gruba, bir topluluğa, bir örgüte ve giderek bir millete ait olma duygusu, bütün insanlar için bir ihtiyaçtır (ġimĢek, 2013, s.43). Örgütsel aidiyet duygusu özdeĢleĢmeyi, bağlanmayı, benimsemeyi, iĢbirliğini ve amaçların gerçekleĢmesi için yoğun çabayı ifade eder. AdanmıĢlık, güven ve anlayıĢ birliği bu aidiyet duygusunun somut göstergeleridir (ġahin, 2011, s.73). Ġnsanlar sürekli olarak yardıma hazır ve dürüst insanlardan oluĢan ve yöneticilerin adil ve eĢitlikçi bir yaklaĢım gösterdiği örgütlerde enerjilerini, yeteneklerini ve sadakatlerini o örgüte daha fazla adamaktadırlar (Töremen, 2002, s.564).

Ait olma duygusunun özellikle eğitim örgütlerinde daha da önemli olduğu düĢünülmektedir. Benim okulum ve iĢ arkadaĢlarım duygusu birey ile örgütün özdeĢleĢmesi sonucunu doğuracak ve okulun baĢarısı ile bireysel baĢarı arasında iliĢki kuran öğretmen ve okul yöneticileri kendilerinden beklenen performansın üzerinde, daha fazla çaba ve enerji harcayarak amaçlara ulaĢmada iĢbirliğini geliĢtirme ihtiyacı duyacaklardır (Ekinci, 2010, s.75). Okula bağlılık, okulun amaçlarına ve değerlerine

46

inanma, kabullenme, okul adına çaba göstermeye isteklilik, okul çalıĢanlarının birbiri arasındaki çekim gücünü ve onları bir arada tutma gücünü temsil eder ve o okulun çalıĢanı olmaktan gurur duyma olarak kendini gösterir (Töremen, 2002, s.565).

2.6.4.6.Katılım

Sosyal sermayenin önemli boyutlarından biri de sosyal süreçlere ve grup aktivitelerine etkin olarak katılma ve sosyalleĢmeye dair örgütsel yaĢamda tanınan imkanlardır. Sosyal sermayenin ölçümüne iliĢkin yapılan tüm çalıĢmalarda aktif katılım ve bu kapsamda sosyal sorumluluklara dayalı etkileĢim önemli bir yer tutmaktadır. Sosyal sermayenin belirleyici bir unsuru olarak, toplumda daha çok oy kullanmak, gönüllü teĢekküllere katılım, sosyal sorumluluk sahibi olmak gibi genel anlamda yurttaĢlık görevlerini kapsayan aktif katılım, örgütsel açıdan kndi sorumluluk alanı ile doğrudan ilgili olmasa da örgütsel süreçlere katılım, sosyal aktivitelerde etkin Ģekilde sorumluluk ve rol almayı ifade etmektedir (Ekinci, 2010, s.70).

Örgütsel katılım, diğer örgütlerde olduğu gibi, okul örgütlerinde de iĢ görenlerin örgütsel süreçlere, sosyal aktivitelere, iĢ ve eylemlere gönüllü ve etkin katılımını ifade etmektedir. (ġahin, 2011, s.73). Katılımın düĢük olduğu topluluklarda ve tabi ki okul örgütlerinde, etkili ve doğru kararların alınması mümkün olamayacağından, amaçlara ulaĢma derecesi düĢük olacaktır. Bu durum örgüt üyeleri arasında bölünmelere ve alt grupların oluĢmasına neden olabilecektir (ġahin, 2011, s.74).