2. NAZAR
2.3. Nazardan Korunma Yolları
Hem dinde hem de halk kültüründe geni" yayılma alını bulan nazar inancının yanında nazardan korunma yolları da önemli inanç ve uygulamalara konu olmu"tur. Nazardan korunmanın en etkili yolu, nazar de#me olasılı#ı bulunan ki"iyi “kem gözlerden” uzak tutmaktır. Bu yüzden nazara u#rama ihtimalinin en yüksek olması sebebiyle yeni do#mu" bebekler kırk gün boyunca nazar de#direcek ki"ilere gösterilmez. Bu sebepledir ki Türk masallarında, güzellikleri sebebiyle nazara
81 Buhari, Sahih, K. Tıp, 39 Aktaran: Kırca, s. 40
82 Müslim Sahih, K. Selam, 42 Aktaran: Kırca, s. 41 83 Ku"at, s. 35
84 Altan, Nazar ve Büyü, s. 28 85 Arık, s. 138
u#rayabilecekleri dü"ünülen "ehzade ve sultanların uzun yıllar gözlerden uzak tutuldu#undan bahsedilir.86
Sevilmeleri sebebiyle nazara u#rama ihtimali yüksek olan çocukları; yakınları, sürekli ok"ayıp ho" sözler söylemenin kötü sonuçlar do#uraca#ını dü"ünerek, çocuklara “çirkin, maskara” gibi kelimelerle hitap etmeyi tercih eder. Ayrıca bu çocuklara “ma"allah” demek, “tü, tü, tü” sesleriyle tükürme taklidi yapmak tavsiye edilir. Bu sözlerle kötü gözlerin etkisini kaçırmak amaçlanır. “Elem tere fi", kem gözlere "i"” gibi anlamı daha açık sözler de nazardan korunmaya yöneliktir.87
Nazar de#direnin negatif etkisinden kaçınmak her zaman mümkün olmayabilir. Böyle durumlarda nazara kar"ı zayıf oldu#u dü"ünülen ki"iler için nazardan korudu#una inanılan birtakım nesneler kullanır. Bu nesneler çe"itli maden, bitki, hayvan parçaları veya dini metinlerden yapılır.88
Nazardan korunmak için kullanılan nesneleri kullanılı" yerine göre üçe ayırmak mümkündür:
a. Dikkati kendisine çekip nazarın etkisini azaltmayı amaçlayan elbise dı"ına veya evin görünen yerlerine asılan abartılı nesneler.
b. Nazarı tersine çevirme gücü oldu#u kabul edilen ve elbise altında kullanılan bazı koruyucu tılsımlar.
c. Kutsal metinlerden alınmı" cümleler veya kabalisttik figür, rakam veya büyü formülleri içeren, kaplanarak boyunda ta"ınan veya evlere asılan yazılar.89 Nazardan korunamayıp nazar isabet etti#i dü"ünülen ki"ide yo#un bir "ekilde esneme, "iddetli ba" a#rısından ba"ını yukarı kaldıramama gibi belirtilerin görülece#ine inanılır.90 Bu durumdaki ki"ilere artık nazarlık takmak yerine kur"un veya mum dökme, tütsüleme, okutma gibi yöntemler uygulanır. Ülkemizde kullanılan ba"lıca nazarlık çe"itleri ve nazardan korunma yollarını "öyle sıralamak mümkündür:
86 “Nazar”, Ana Britannica, s. 443
87 “Nazar”, Türk Ansiklopedisi, s. 155 88 Ku"at, s. 55
89 Gürkan, s. 444
90 Ahmet Gökbel, “Anadolu’da Ya"ayan Halk !nanı"larından Çaput Ba#lama ve Nazar”, Cumhuriyet Üniversitesi
a. Boncuktan i"lenmi" kertenkele, çörekotu, hurma çekirde#i, göz boncu#u, yedi delikli boncuk, "ap, darı tanesi, delikli para gibi "eyleri omuza takmak b. Sarı kehribar, sarılık ta"ı, darda#an a#acı, küçük mavi boncuk gibi "eyleri
boyna asmak
c. Kartal iskeleti, okunmu" yumurta, süpürge çöpü, üzerlik otu, geyik boynuzu, at veya e"ek nalı, kendili#inden delikli ta" gibi nesneleri evin görünen bir bölgesine asmak
d. Salyangoz, balık, kertenkele, kendili#inden delikli ta", kurt a"ı#ı gibi nesneleri bebek be"i#ine takmak91
e. Kötü gözlü birini gördükten sonra çocu#u yıkamak f. Çocu#a kötü elbiseler giydirmek veya kirli gezdirmek
g. Çocu#un yüzüne veya kula#ının arkasına kazan karası çalmak h. Bebeklerin ba"ucuna Kur’an, balta, tabanca koymak
i. Çocu#u ziyarete götürmek veya hocaya okutmak92
j. Çocu#un yüzüne mavi bez örtmek veya mavi takkeli elbise dikmek
k. Çocuk dı"arı çıkarılırken koynuna ekmek dilimi koymak "eklinde tedbirler ve yöntemler uygulanır.93
Halk arasında nazardan do#an korkulardan kurtulmak ve ona kar"ı koyabilmek için en yaygın kullanılan yöntemleri "öyle sıralayabiliriz:
2.3.1. Nazarlık
Nazar de#mesini önledi#ine inanılan bir simge olarak kullanılan göz resmi, göz biçiminde boncuk ya da bu amaçla hazırlanan her türlü tılsımlı nesneye nazarlık denir. Göz biçiminde yapılmı" nesnelerin en eskilerinden biri M.Ö. VI. asırda siyah figür tekni#i ile yapılmı" “göz kupaları” adı verilen Eski Yunan içki kâseleridir.94
Nazarlık denilince akla gelen ilk nesnelerden biri nazar boncu#udur. “Boncuk” kelimesi IX. Asır ’da Ka"garlı Mahmut’un tespitine göre Do#u Türk a#zında “moncuk”
91 “Nazar”, Ana Britannica, ss. 443- 444
92 Anadol, s. 243
93 Altan Altano#lu, Dü#üncenin Enerjiye Dönü#ümü: Nazar-Göz de$mesi !nancı Etkileri ve Korunma Yolları, !stanbul: !nkılâp Kitabevi, 1999, s. 57
"eklinde kullanılmı"tır. Bu nesne insanın veya atların boynuna takılan ve kötü ruhlardan ya da kem gözlerden korunmak için kullanılan tılsımdır. Boncuk kelimesi çe"itli Türk lehçelerinde “boncuk, monçuk, monçak, moyınsak, mon"ak” "ekillerinde söylenen ve “boyun” ile ilgili olarak “boyna takılan, asılan nesne” demektir.95
Ta"ların do#ası gere#i, kutsallı#ı içinde barındıran kozmik de#erde oldu#u ve insanları nazardan koruyan birtakım güç ve kuvvetleri barındırdı#ı anlayı"ı eskiden beri mevcuttur.96 Bu nedenle de birçok kültürde ta"lara kutsallık atfedilir. Ta"ları ta"ıyan insanların bu kutsallık sayesinde, kuvvet, dayanıklılık ve varolu"sal güvenlik duygusu kazandıkları varsayılır.97
Koruyucu ta"ların en yaygın biçimi mavi boncuklardır. Mavi boncu#a ayrıca önem verilmesinin nedeni, mavi gözlülere seyrek rastlanması sebebiyle onların ola#anüstü gücü bulundu#una inanılmasıdır. Örne#in Türkistan Kazak kadınları mavi gözlülerden çocukları saklamak için yo#un çaba sarf eder. Eski Türkler sadece insanlara de#il atların boyunlarına da mavi boncuk takmı"lardır.98
Nazar boncu#unun etkili olabilmesi, kırılabilir camdan yapılmı" olmasıyla mümkün görülür. Kırılmayan madenden yapılan boncukların ise, etkisiz oldu#u görü"ü hâkimdir. Türkiye’de yaygın olarak kullanılan nazar boncukları, genellikle mavi camdan üzerinde göz figürü bulunan tesbih tanesi büyüklü#ünde nesnelerdir. Bunların be" parmak "eklinde veya bir ipli#e ya da tel parçasına dizilmi" olanları da kullanılmaktadır.99
Nazarın gözlerden çıkan enerjiden meydana geldi#i dü"üncesi ile gözden gelen tehlikeyi yok etmek için göz resimleri de nazarlık olarak kullanılır. !lkel toplumlarda göz ruhun merkezi kabul edilirken günümüzde göz beden dilinin yansıdı#ı bölge kabul edilir ve göz figürü nazardan korunmak için kullanılır.100
95 Anadol, s. 247
96 Özbek, s. 353
97 Mircea Eliade, Kutsal ve Dindı#ı, Mehmet Ali Kılıçbay (çev.), Ankara: Gece Yayınları, 1991, ss. 133-134 98 Anadol, s. 248
99 Ku"at, ss. 68- 69 100 Ku"at, s. 67
Yaygın nazarlık türlerinden biri de “Fatma ana eli” veya “Meryem ana eli” adı verilen, be" parma#ı açık el biçimindeki metal nesne veya resimdir. Be" parma#ı açık el figürü, Anadolu’da oldu#u kadar dünyanın çe"itli yerlerinde de yaygın bir nazarlık çe"ididir. Anadolu’nun çe"itli yerlerinde evlerin duvarlarına yapılan, a"ı boyası ile hazırlanmı" el figürü de nazardan korunmak içindir. Aynı türden resimlere tarih öncesi devirlerden kalma yapı kalıntılarında da rastlanmı"tır.101
!nsanlar, eski dönemlerden beri bitkilere bazı sembolik anlamlar yükleyerek onların ruhu oldu#una ve içlerinde kendilerini koruyan bir güç oldu#una inanmı"tır.102
Bu sebeple insanlar nazarlık olarak üzerlik otu, çörek otu, karanfil, biber, so#an kabu#u, sarımsak gibi bitkileri bazen üzerlerinde ta"ıyarak veya evlerine asarak bazen de bunları yakarak kullanmı"tır.103
Bitkiler dı"ında hayvanların da ruhsal güçleri oldu#unu dü"ünen insanlar, hayvan resimleri, hayvan parça ve kalıntılarına sembolik anlamlar yüklemi"tir. Dört ayaklı hayvanların, ku" ve balıkların organlarının majik bir güce sahip oldu#u dü"üncesi özellikle Arap kültüründe yaygındır. Geçmi" dönemlerden günümüze hayvan resim ve parçalarının nazarlık olarak kullanılması da bu sebepledir. Mesela, kurtların di"leri, büyükba" hayvanların kafatasları, hayvan boynuzları, deniz kabukluları, lades kemikleri ba"lıca nazarlıklardır. At nalları, hayvan parçası olmasa da kullanımı yaygın bir nazarlıktır.104
Sonuç olarak maddesi ne olursa olsun nazarlıkların, nazarın zarar verici etkisini alan bir ara madde olarak kullanıldı#ı söylenebilir.105 Ancak !slam dini bunların hepsine hurafe gözü ile bakar ve yasaklar.106
2.3.2. Kur!un Dökme
Eski dinlerde kutsal sayılan kur"un kutsallı#ı sebebiyle nazarın zararlı etkilerinden koruyucu özellikte kabul edilir.107 Halk arasında eski zamanlardan beri
101 “Nazarlık”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, s. 8565
102 Yümni Sezen, Antropolojiden Psikanalize Kurban ve Din, !stanbul: !z Yayıncılık, 2004, s. 149 103 Anadol, s. 251
104 Ku"at, s. 63 105 Gökbel, s. 183 106 Kırca, s. 43
lo#usalar, hastalar ve nazara gelenler için kur"un dökmek, "ifa verici ve hafifletici bir çözüm olarak kabul edilir. Lo#usalara ve çocuklara hasta olmadıkları halde, ziyaretçilerin nazar de#dirme ihtimali sebebiyle kur"un döktürmek uygulanan bir gelenektir. Bu ki"iler dı"ında gerekli durumlarda her ya"taki insana kur"un dökülebilir.108
Kur"un dökme i"lemi, yöntem olarak kolay görünse de herkesin yapabilece#i bir i" de#ildir; çünkü bu yöntem dökülen kur"undan anlam çıkartmayı da gerektirir. Bu manaları çıkartmak, ailesinden el almak suretiyle ocak olma özelli#i kazanmı" ki"ilerce mümkündür.109
Nazara u#radı#ı kabul edilen bir "ahıs varsa, bu ki"i için en yakın kur"un dökücü eve ça#rılır. Ocak ailelerden olan bu ki"i yanında bir kepçe veya tava bulundurur. Kur"unu bu kepçe veya tavaya koyarak eritir. Nazara u#rayan ki"inin ba"ına bir örtü örtülür. Hastanın ba" hizasına, bir ele#in içinde suyla dolmu" bir tas konur. Ayrıca ele#in bo" kısımlarında ayna, kömür, tuz ve so#an gibi bazı nesneler bulundurulur. Erimi" kur"un su dolu tasa dökülür. E#er tasa dökülen kur"unlar çok ses çıkarıp dı"arı fırlarsa hastaya çok büyük nazar de#di#i kabul edilir. Kur"un dökücü yo#unla"an kur"un parçalarını inceler ve bazı manalar çıkarır. Daha sonra bu parçaları tekrar erimeye bırakırken hastaya bazı dualar okur ve üfler. !kinci defa bu i"lem hasta yatırılarak gövdesi üzerinde devam ettirilir. Son safhada ise, kur"un tekrar eritilir ve hastanın ayakları üzerinde i"lem bitirilir. Hastanın nazara u#radı#ı kur"unun suya dökülürken çıkardı#ı seslerin yorumlanması ile anla"ılır.110
Kur"un dökme yöntemi esasen bir tedavi yolu olmayıp hastalıkların sebebini anlamakta kullanılır ve okutmak, tütsülemek gibi tedavi yöntemleri ile hastalara "ifa aranır.111
107 Ku"at, s. 70
108 Anadol, s. 254 109 Anadol, s. 255
110 Necdet Buluz, Sivas’ta Kur#un Dökme, Sivas Folkloru, Sivas, 1977, s. 9 111 Anadol, s. 257
2.3.3. Tütsülemek
Nazara kar"ı eski dönemlerden beri uygulanan en eski tedbirlerden biri de tütsüdür. Tütsü hem nazardan korunma amaçlı hem de nazara u#rayanları tedavi amaçlı kullanılır. Tütsülemede esas, nazara kar"ı gücü oldu#u kabul edilen bazı maddeleri yakıp dumanını koklamaktır. Tütsü için üzerlik otu, çörek otu, karanfil, kabe süpürgesi, günlük, tuz, biber, so#an, sarımsak, nazara u#ramı" kimseden gizlice alınan tüy veya saç gibi maddeler yakılır.112 Üzerlik ve çörek otu çe"itli hastalıkları tedavi etmeleri sebebiyle totem inancının güçlü oldu#u dönemlerde sihirli oldu#u dü"ünülen bitkilerdendir.113
Anadolu’da günümüzde yaygın olan inanca göre, bir evde birtakım i"ler yolunda gitmiyorsa; karı- kocanın arası bozuksa veya aile bireyleri arasında anla"mazlık, ileti"im kopuklu#u, geçimsizlik; ticaretle u#ra"anların kazancında ani azalma gibi durumlar varsa akla hemen nazar gelir ve bunları düzeltmek için tütsüleme en kolay çare olarak görülür.
Nazardan kurtulmak amacıyla bu bitkilerden biri yanan bir ate"in üzerine atılır ve nazardan etkilenen ki"i ate"ten çıkan dumanı soluyarak koklar. Buradaki yakılmanın esas amacı yıkıcı etkiye sebep olan gücün yakılıp yok edilmesidir.114 Tütsüleme i"lemi yapılırken a"a#ıdaki tekerlemelerden birini söylemek adettir:
“Ak göz, kara göz, mavi göz, ye"il göz, hangisi nazar etmi"se onların nazarın boz”
“Üzerlik sen havasın, kamu derde sen devasın, Allah seni yaratmı", cümle bela savasın” 115
“Elem tere fi", kem gözlere "i", üzerlik çatlasın, kem göz patlasın”116
112 Anadol, ss. 250- 251
113 Orhan Acıpayamlı, “Anadolu' da Nazarla !lgili Bazı Adet ve !nanmalar”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, Cilt. 20, Sayı. 1- 2, 1962, s. 30
114 Ku"at, s. 61 115 Anadol, s. 251
2.3.4. Okunmak ve Dua Okumak
Nazardan korunmak ve kurtulmak için di#er yöntemlere göre çok daha fazla kullanılan yöntem okunmak veya dua okumaktır. Okuma olayını gerçekle"tirecek ki"ilerde ocak ailenden olma özelli#i aranır. Dua edecek ki"i okumayı yaparken elini nazara u#ramı" ki"iye sürer ve “bu el benim de!il, Fatma anamızın elidir” der; böylece elindeki sihirli gücü hastaya aktardı#ı kabul edilir. Fatma anadan kasıt Hz. Muhammed’in kızı Hz. Fatıma’dır. Hz. Fatıma’nın adı anılarak edilen duanın daha etkili olması ve onun duası gibi kabul edilmesi amaçlanır. El sürerek yani dokunarak yapılan bu dua, okumanın ilk "eklidir. !kinci "ekil ise, hastanın çe"itli sebeplerden okuyanın yanına gelememesi durumunda uygulanır. Bu durumda okuma gıyaben yapılır veya bir kap içindeki suya ya da yiyece#e okuma yapılarak hastaya yedirilir, içirilir. 117
Hz. Muhammed kötülüklerden ve kötü kimselerin "errinden korunmak için sık sık bazı dualar okumu"tur. Bir hadisinde “Sizden biriniz gerek kendisinden gerek de
mallarından, gerek karde"inden yana ho"una gitmeyece!i bir "ey görürse onun bereketine dua etsin. Zira nazar haktır”118 demi"tir. Bu hadis !slam dininin okuma konusuna negatif yakla"madı#ını aksine te"vik etti#ini gösterir. Nazara kar"ı Kalem suresinin 51- 52. ayeti, Muavizeteyn adı verilen Felak ve Nas sureleri, Fatiha suresi, Ayet-el Kursi gibi ayet ve sureleri okumak tavsiye edilmi"tir.119
2.3.5. Muska Ta!ımak
Halk arasında nazardan korunmanın di#er bir yolu da muskadır. Hastalıkları sa#altma ya da görünür görünmez bütün dü"man ve kötülüklerden korunmak için kullanılan bir araç olan muska nazardan korunmak veya nazarı tedavi etmek maksadıyla ta"ınır.120 Muska için bir kâ#ıda kutsal kitaplardan alınan cümleler, peygamber sözleri, mistik güce sahip oldu#u dü"ünülen ki"ilerin duaları veya ne oldu#u tam olarak bilinmeyen "ifreler yazılır. Bu kâ#ıtlar genellikle üçgen biçiminde katlanır ve gümü",
117 Ku"at, s. 74
118 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/447 Aktaran: Altan, s. 92 119 Altan, s. 92; Altano#lu, ss. 146- 148
deri veya bez gibi koruyuculara sarılır. Muska boyuna asılarak ya da giysilerin içine görünmeyecek "ekilde saklanarak kullanılır.121
2.3.6. Di"er Yöntemler
Kendisine nazar de#di#i dü"ünülen insan, hayvan veya e"yayı nazarın etkisinden kurtarmak için uygulanan ba"ka yöntemlerde mevcuttur. Nazar de#mesi sonucu sancılandı#ı dü"ünülen insan veya hayvan için uygulanan bir yöntem de dü#üm çözmedir. Bu i"lem için çok ince olmayan bir ipi, genellikle ya"lı bir kadın dua okuyarak ilmek "eklinde iç içe üç defa dü#ümler. Sonra da yaptı#ı bu dü#ümleri çözer. Bu i"lem üç defa tekrarlanır.122
Nazara kar"ı sık kullanılan bir yöntem de tuz çevirmedir. Ocaklık özelli#ine sahip olan bir kadın, nazardan etkilendi#i dü"ünülen ki"iyi önüne oturtur. Eline biraz tuz alıp hastanın ba"ında çevirerek dualar okur. Elindeki tuzun bir kısmını hastanın alnına sürer; bir kısmını da ate"e atarak i"lemi bitirir.123
Bu uygulamalar dı"ında, nazara u#ramı" ki"inin yanında kömür söndürmek, tarlaları nazardan korumak için atın kafatasını tarlaya yerle"tirmek, 41 tane çörek otuna dua okuyup hastaya yedirmek,124 koruyucu nitelikte el hareketleri yapmak, nazarı de#di#ine inanılan ki"iye hediye vermek, o ki"iye ait saç, tırnak, giysi benzeri bir "eyi yakmak gibi birçok yöntem nazardan korunmak ve tedavi maksatlı kullanılır.125