T.C.
MARMARA ÜN!VERS!TES!
SOSYAL B!L!MLER ENST!TÜSÜ FELSEFE VE D!N D!L!MLER!
ANAB!L!M DALI
D!N PS!KOLOJ!S! B!L!M DALI
14-18 YA" ARASI GENÇLERDE BÜYÜ, S!H!R, NAZAR vb. TUTUMLAR
Yüksek Lisans Tezi
CEYDA BURÇ!N AYDIN
!stanbul, 2012
T.C.
MARMARA ÜN!VERS!TES!
SOSYAL B!L!MLER ENST!TÜSÜ FELSEFE VE D!N B!L!MLER!
ANAB!L!M DALI
D!N PS!KOLOJ!S! B!L!M DALI
14-18 YA" ARASI GENÇLERDE BÜYÜ, S!H!R, NAZAR vb. TUTUMLAR
Yüksek Lisans Tezi
CEYDA BURÇ!N AYDIN Danı#man: DOÇ. DR. AL! AYTEN
!stanbul, 2012
GENEL B!LG!LER
!sim ve Soyadı : Ceyda Burçin Aydın Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri
Bilim Dalı : Din Psikolojisi
Tez Danı"manı : Doç. Dr. Ali Ayten
Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans- Temmuz 2012
Anahtar Kelimeler : Büyü, Sihir, Nazar, Fal, Sihir !çerikli Film, Hurafe
ÖZET
14-18 YA" ARASI GENÇLERDE BÜYÜ, S!H!R, NAZAR vb.
TUTUMLAR
Ara"tırmada insan ki"ili#inin olu"ması açısından önemli bir dönemde olan 14- 18 ya" arasındaki gençlerin büyü, sihir, nazar vb. ile ilgili tutumları din psikolojisi açısından incelenmeye çalı"ılmı"tır. Ara"tırma toplam dört bölümden olu"maktadır.
Giri" bölümünde ara"tırmanın konusu, amacı, problemleri, hipotezleri, önemi, ön kabul ve sınırlılıklarından bahsedilmi"tir. Ara"tırmanın ikinci bölümünde, tezin temelini olu"turan kavramsal ve kurumsal çerçeve üzerinde durularak büyü, nazar, fal gibi olgular ile bunların psiko-sosyal yönü tartı"ılmı"tır. Üçüncü bölüm, ara"tırmanın modeli, evren ve örneklemi, katılımcıların nitelikleri, veri toplama araçlarının anlatıldı#ı yöntem bölümünden olu"maktadır. Dördüncü bölümde ise, !stanbul’un çe"itli ilçelerinde ö#renim gören 279 lise ö#rencisine uygulanan anket çalı"masının bulguları ve yorumları yer almaktadır.
GENERAL KNOWLEDGE Name and Surname : Ceyda Burçin AYDIN
Field : Philosophy and Religion Sciences
Programme : Psychology of Religion
Supervisor : Associate Professor Ali Ayten Degree Awarded and Date : Master – July, 2012
Keywords : Magic, Witchcraft, Evil Eye, Divination, Magic-Content Movie, Superstition
ABSTRACT
THE ATT!TUDES OF 14-18 YEAR OLD YOUTH ON MAG!C, EV!L- EYE ETC.
In this research, we studied the attitudes of teenagers; in terms of psychology of religion for magic, sorcery, evil eye etc. between ages 14-18, which is an important period for formation of human personality. This research is composed of 4 parts. In the introduction chapter, we talked about the subject, purpose, problems, hypothesis, importance, assumptions and restrictions of the research. In the second section of the research, the conceptual and institutional framework which formed the foundation of this thesis was considered and concepts such as magic, evil eye and fortune telling and their psycho-social aspects were discussed. In the third section, the model of the research, the universe and the samplings, the qualifications of the participants and the data collection methods were explained. Finally the fourth section contains the study findings and comments of the surveys applied to the students of 279 high schools at
!stanbul's variety of towns.
ÖNSÖZ
Gençlik insan hayatının sonraki dönemlerini etkileyen önemli bir dönüm noktasıdır. Çocukluk döneminden sonra ki"ilik geli"iminin yo#un olarak ya"andı#ı bu dönem, tutum ve davranı"lar açısından da önemlidir. Genç birey için artık çocukluk geride kalmı"tır; ancak yeti"kin toplumda belli bir noktaya ula"mak için birtakım ki"ilik özelliklerini kazanmak da gereklidir. Ki"ilik geli"iminin tamamlamasında ba"ta aile ile arkada"lar olmak üzere ya"anan toplum, okunan okul ve kitle ileti"im araçları gibi faktörler gençleri çe"itli "ekillerde etkiler. Soyut dü"ünme yetene#inin doruk noktasına ula"masıyla ya"adı#ı toplumun de#er yargıları, inançları, gelenek ve göreneklerini sorgulamaya ba"layan gençler, zamanla bunların bazılarını kabullenirken bazılarını reddeder ve bunlarla ilgili tutum geli"tirir.
Toplumun inanç ve geleneklerinde çok eski devirlerden beri var olan büyü, sihir, nazar vb. olguları fark eden gençler bunlara ili"kin tutum ve davranı" olu"turur.
Giri" dahil dört bölümden olu"an bu ara"tırmada 14-18 ya" arası gençlerin büyü, sihir, nazar vb. olgulara ili"kin tutumları yapılan alan ara"tırması çerçevesinde incelenmi"tir. Ayrıca deneklerin demografik özellikleriyle bu olgular arasındaki ili"kiler tespit edilmi"tir.
Bu çalı"manın gerçekle"mesinde maddi ve manevi hiçbir deste#ini esirgemeyen danı"man hocam Doç. Dr. Ali Ayten’e, e"im !lhami Özdemir’e ve te"vikleri ile beni yüreklendiren anne ve babama te"ekkürü bir borç bilirim.
Ceyda Burçin Aydın Temmuz, 2012
!Ç!NDEK!LER
Sayfa No.
!
ÖZET ... I! ABSTRACT ... II! ÖNSÖZ ... III!
!Ç!NDEK!LER ... IV! TABLOLAR L!STES! ... VIII!
$EK!L L!STES! ... X! KISALTMALAR ... XI!
B!R!NC! BÖLÜM G!R!"
1. ARA$TIRMANIN KONUSU ... 2!
2. ARA$TIRMANIN AMACI ve PROBLEMLER ... 4!
3. ARA$TIRMANIN H!POTEZLER! ... 5!
4. ARA$TIRMANIN ÖNEM! ... 5!
5. ARA$TIRMANIN ÖNKABULLER! VE SINIRLILIKLARI ... 7!
5. 1. Ön kabuller ... 7!
5. 2. Sınırlılıklar ... 7!
!K!NC! BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1. BÜYÜ ... 9!
1.1. Büyünün Anlamı ... 9!
1.2. Büyünün Tarihi ... 11!
1.3. !lahi Dinlerde Büyü ... 14!
1.4. Büyü Çe"itleri ... 17!
1.4.1. Ak ve Kara Büyü ... 18!
1.4.2. Aktif ve Pasif Büyü ... 19!
1.4.3. Temas ve Taklit Büyüsü ... 20!
2. NAZAR ... 21!
2.1. Nazarın Anlamı ... 21!
2.2. Çe"itli Kültürlerde Nazar ... 22!
2.3. Nazardan Korunma Yolları ... 25!
2.3.1. Nazarlık ... 27!
2.3.2. Kur"un Dökme ... 29!
2.3.3. Tütsülemek ... 31!
2.3.4. Okunmak ve Dua Okumak ... 32!
2.3.5. Muska Ta"ımak ... 32!
2.3.6. Di#er Yöntemler ... 33!
3. FAL ... 33!
3.1. Falın Anlamı ... 33!
3.2. Falın Tarihi ... 35!
3.3. Fal Çe"itleri ... 41!
4. KONU !LE !LG!L! D!%ER KAVRAMLAR ... 44!
4.1. Batıl !nanç ve Davranı" ... 44!
4.2.Hurafe ... 45!
4.3. Sihir ... 46!
4.4. Tılsım ... 47!
4.5. Efsun ... 48!
4.6. Kehanet ve Kâhin ... 48!
4.7. Hipnoz ve Hipnotizma ... 49!
4.8. Muska ... 50!
4.9. Gayb ... 51!
4.10. Astroloji ve Burçlar ... 52!
4.11. Medyum ... 53!
5. BÜYÜ, NAZAR ve FALIN PS!KO-SOSYAL YÖNÜ ... 53!
5.1.Korku, Kaygı ve Stres ... 55!
5.2. Neden Bulma !htiyacı ... 56!
5.3. Güvenlik !htiyacı ... 57!
5.4. Gelece#i Bilme Arzusu ... 58!
5.5. Güçsüzlük ve Çaresizlik ... 59!
5.6. Güç !stemi ... 59!
5.7. E"yanın Mahiyetini ve Do#a Kanunlarını Bilmemek ... 59!
5.8. Bireysel Merakların Tatmini ... 60!
5.9. Kutsalla"tırmanın Yön De#i"tirmesi ... 60!
5.10. Anlamlı Bir Dünya Olu"turma !ste#i ... 61!
5.11. Sorumlulu#u Ba"ka Güçlere Yöneltme ... 61!
5.12. Belirsizlik Duygusu ... 62!
5.13. Güdülenmenin Fizyolojik Yapıya Etkisi ... 62!
5.14. Pratik ve Pragmatik Anlayı" ... 63!
5.15. Kültürel Faktörlerin !nançlara Etkisi ... 64!
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YÖNTEM 1. ARA$TIRMANIN MODEL! ... 67!
2. EVREN VE ÖRNEKLEM ... 69!
3. ARA$TIRMAYA KATILANLAR VE N!TEL!KLER! ... 69!
4. VER! TOPLAMA ARAÇLARI ... 75!
5. VER!LER!N TOPLANMASI VE !STAT!ST!KSEL ANAL!Z! ... 76!
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR ve YORUMLAR 1. BÜYÜ !LE !LG!L! TUTUMLAR ... 79!
1.1. Büyünün Gerçekli#ine ve Etkisine !nanç ... 79!
1.2. Deneklerin Büyü ile !lgili Deneyimi ... 81!
1.3. Büyü Yapma ve Yaptırma Amacına !li"kin Görü"ler ... 82!
1.4. Büyünün Etki Gücünün Kayna#ına !li"kin Görü"ler ... 83!
1.5. Büyünün !slam’a Uygun Olup Olmadı#ına Dair Görü"ler ... 83!
1.6. Büyü Çözmek için Büyü Kullanılmasına !li"kin Tutumlar ... 85!
1.7. Büyüden Korunmak için Kur’an Ayetlerine Sı#ınmaya !li"kin Görü"ler ... 85!
1.8. Büyü ile U#ra"manın Dini !nanca Zarar Verip Vermedi#ine Dair Görü"ler ... 86!
1.9. Doktorların Çaresiz Kaldı#ı Durumlarda Büyüye Ba"vurma ile !lgili Tutumlar 87! 2. BÜYÜ ve S!H!R !ÇER!KL! F!LMLER !LE !LG!L! TUTUMLAR ... 88!
3. NAZARLA !LG!L! TUTUMLAR ... 94!
3.1. Nazar !nancı ile !lgili Tutumlar ... 94!
3.2. Nazardan Korunmada Ba"vurulacak Yöntemler ile !lgili Görü"ler ... 95!
3.3. !slam’ın Nazara Bakı"ı ile !lgili Görü"ler ... 96!
4. MUSKA ile !LG!L! GÖRÜ$LER ... 97!
5. FAL ile !LG!L! TUTUMLAR ... 98!
5.1. Fal ile !lgili Dü"ünceler ... 98!
5.2. Baktırılan Fal Çe"itleri ... 99!
5.3. Falın Gelecekle !lgili Beklentilere Cevap Verip Vermedi#ine Dair Görü"ler .. 100!
6. C!NS!YETE GÖRE BÜYÜ, NAZAR ve FALA !L!$K!N TUTUMLAR ... 101!
6.1. Büyü ile !lgili Tutumlarda Cinsiyete Ba#lı Farklar ... 101!
6.2. Nazar ile !lgili Tutumlarda Cinsiyete Ba#lı Farklar ... 103!
6.3. Fal ile !lgili Tutumlarda Cinsiyete Ba#lı Farklar ... 104!
7. D!NDARLIK DÜZEY!NE GÖRE BÜYÜ, NAZAR ve FALA KAR$I TUTUMLAR ... 105!
8. BABA Ö%REN!M DÜZEY!NE GÖRE BÜYÜ, NAZAR ve FALA !L!$K!N TUTUMLAR ... 107!
SONUÇ ve ÖNER!LER ... 110!
KAYNAKÇA ... 116!
EKLER ... 129!
TABLOLAR L!STES!
Sayfa No.
Tablo-1: Deneklerin Cinsiyetlerine Göre Da#ılımı……… 70
Tablo-2: Deneklerin Ya"larına Göre Da#ılımı………... 70
Tablo-3: Deneklerin Anne Ö#renim Durumlarına Göre Da#ılımı…………... 71
Tablo-4: Deneklerin Baba Ö#renim Durumuna Göre Da#ılımı………... 71
Tablo-5: Deneklerin Baba Mesleklerine Göre Da#ılımı ……… 72
Tablo-6: Deneklerin Anne Mesleklerine Göre Da#ılımı……….... 72
Tablo 7: Deneklerin Aile Aylık Gelirlerine Göre Da#ılımı………... 73
Tablo-8: Deneklerin Aile Dindarlık Düzeyine Göre Da#ılımı………... 73
Tablo-9: Deneklerin Kendi Dindarlık Düzeyine Göre Da#ılımı……….... 73
Tablo-10: Deneklerin Dini Bilgilerini Ö#rendi#i Kayna#a Göre Da#ılımı…... 74
Tablo-11: Deneklerin Büyünün Gerçekli#ine ve Etkisine !nançları………..… 80
Tablo-12: Deneklerin Büyü ile !lgili Deneyimleri………... 81
Tablo-13: Deneklerin Büyü Yapma Amacına !li"kin Görü"leri………. 82
Tablo-14: Deneklerin Büyünün Etki Gücünün Kayna#ına Dair Görü"leri…… 83
Tablo-15: Büyünün !slam’a Uygun Olup Olmadı#ına Dair Görü"ler………… 84
Tablo-16: Büyünün Büyü ile Çözülmesine Dair Tutumlar……… 85
Tablo-17: Büyüden Korunmak için Kur’an Ayetlerine Sı#ınma Tutumları….. 86
Tablo-18: Büyü Yapmanın veya Yaptırmanın Dini !nanca Zarar Verip Vermedi#ine Dair Görü"ler………... 87
Tablo-19: Doktorların Çaresiz Kaldı#ı Durumlarda Büyücülere Ba"vurmanın
Faydalı Olup Olmadı#ına Dair Görü"ler ……… 88
Tablo-20: Deneklerin !çeri#inde Sihir ve Büyü Olan Filmleri Seyretme Sıklıkları ……….……….…. 89
Tablo-21: !çeri#inde Sihir ve Büyü Olan Filmlerin Davranı"ları Etkileme Durumuna göre Da#ılım……….… 90
Tablo-22: Filmlerde Yapılan Sihir ve Büyüyü Deneklerin !mkânı Olsa Yapmayı !steme Durumuna Göre Da#ılım………. 91
Tablo-23: Deneklerin Sihir ve Büyüyü Yapma !mkânı Olsa Bunu Neden Yapmak !stedi#ine Göre Da#ılım……….………. 92
Tablo-24: Deneklerin Nazar !nancı ile !lgili Tutumlarının Da#ılım…………... 94
Tablo-25: Deneklerin Nazardan Korunmak için Kullanılacak Yöntemlerle ile !lgili Dü"üncelerinin Da#ılımı………..….. 95
Tablo-26: Deneklerin !slam’ın Nazar Görü"ü ile !lgili Dü"üncelerinin Da#ılımı ………. 96
Tablo-27: Deneklerin Muska ile !lgili Görü"lerinin Da#ılımı ……….. 97
Tablo-28: Deneklerin Fal ile !lgili Dü"üncelerine göre Da#ılımı……….. 98
Tablo-29: Baktırılan Fal Türlerine göre Da#ılım………... 99
Tablo-30: Deneklerin Falın Gelecekle !lgili Beklentilerine Cevap Vermesine Göre Da#ılımı ……….……….. 100
Tablo-31: Deneklerin Cinsiyetlerinin Büyü ile !lgili Tutumlarına Etkisi……… 102
Tablo-32: Deneklerin Cinsiyetlerinin Nazar ile !lgili Tutumlarına Etkisi .…. 104
Tablo-33: Deneklerin Cinsiyetlerinin Falın Gelecekle !lgili Beklentilerine Cevabı Konusuna Etkisi ………. 105
Tablo-34: Dindarlık Düzeyleri ile Büyüden Korunmada Kur’an ayetlerine Sı#ınma Arasındaki !li"ki ……….……….…. 106
Tablo-35: Deneklerin Baba E#itim Düzeyine göre Büyünün Gerçek Oldu#una ve Etkisi Bulundu#una Dair !nançları ……… 108
"EK!L L!STES!
Sayfa No.
$ekil 1: Ara"tırma Modeli………. 68
KISALTMALAR
ANOVA : Analyses of Variance
A.Ü.D.T.C.F : Ankara Üniversitesi Dil, Tarih, Co#rafya Fakültesi
Bkz. : Bakınız
c. : Cilt
Çev. : Çeviren
DEM : De#erler E#itimi Merkezi
D!A : Türkiye Diyanet Vakfı !slam Ansiklopedisi D!BY : Diyanet !"leri Ba"kanlı#ı Yayınları
DTCF : Dil Tarih Co#rafya Fakültesi
Hz. : Hazreti
!FAV : !lahiyat Fakültesi Vakfı
MEB : Milli E#itim Bakanlı#ı
MÜ!FV : Marmara Üniversitesi !lahiyat Fakültesi Vakfı
s. : Sayfa
S. : Sayı
SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı
ts. : Tarihsiz
vb. : ve benzeri
Yay. : Yayınları, Yayınevi
yy. : Yüzyıl
B!R!NC! BÖLÜM G!R!"
G!R!"
!nsan, do#umundan ba"layarak ölümüne kadar farklı geli"im dönemlerimden geçer. Bu dönemlerde birbirine benzemeyen fizyolojik ve psikolojik bazı özellikler gösterir. !nsan ya"amının bu evrelerini; çocukluk, gençlik- ergenlik, yeti"kinlik ve ya"lılık "eklinde ayırmak mümkündür. Bu evrenlerin içinde gençlik dönemi hem psikoloji hem din psikolojisi açısından önemlidir. Hayata birçok yönden hazırlanma, fırtına ve bunalım devresi olarak tanımlanan ergenlik dönemi; biyolojik, psikolojik, zihinsel ve sosyal açıdan olgunla"manın ya"andı#ı, bireyi gelecek ya"antısına hazırlayan çocukluktan gençli#e geçi" devresidir.1
Ergenlik döneminin ilk yıllarında soyut dü"ünme kabiliyeti kazanan genç2 içinde ya"adı#ı çevrenin sorunlarını, dini ve metafizik konuları dü"ünmeye ba"lar.3 Ayrıca gençler bu dönemde birçok faktörün etkisiyle, bir durum, olay ya da olgu kar"ısında ortaya konulması beklenen olası davranı" biçimi olarak tanımlanan tutumlar geli"tirir.4
Gençlerin tutum geli"tirdi#i konuların en önemlilerinden biri, dini veya geleneksel inançlarla ilgili tutumlardır. Geleneksel inançlar çerçevesinde de#erlendirilen batıl inanı" biçimleri ile ilgili tutumlar da bu dönemde "ekillenir. Bu ara"tırmada ya"amının birçok açıdan en önemli döneminde olan 14-18 ya" arasındaki gençlerin büyü, sihir, nazar gibi olgulara ili"kin tutumları ara"tırılmı"tır.
1. ARA"TIRMANIN KONUSU
Bilimsel bir ara"tırma yapılırken, ara"tırmacının cevap araması gereken öncelikli problem “neyi ara"tıraca#ım?” sorusudur. Bu soruya verilen cevap sayesinde
1 Aysel Ek"i, Çocuk, Genç, Ana-Babalar, Ankara Bilgi Yayınları, 1990, s. 101; Tuncel Altınköprü, Genç Kız Psikolojisi ve Cinselli$i, !stanbul: Hayat Yayınları, 2000, s. 51
2 Haluk Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, 10. Baskı, !stanbul: Remzi Kitabevi, 1994, s. 282
3 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, Ankara: D!BY, 1993, s. 268
4 Metin !nceo#lu, Tutum Algı ve !leti#im, !stanbul: Beykent Üniversitesi Yayınevi, 2010, s. 7
ara"tırmanın konusu ve çerçevesi belirlenir.5“!nsanın ruhî yasayı" ve davranı"ları içerisinde dinî nitelik ta"ıyan her belirtiyi inceleme konusu yapan” 6 din psikolojisinin ara"tırma alanına giren bu çalı"manın temel konusu, 14-18 ya" arası gençlerin büyü, sihir, nazar vb. konularla ilgili tutumlarıdır.
Ara"tırmanın konusunu olu"turan büyü, sihir, nazar, fal vb. olguların tarihi insanlık tarihinin en eski dönemlerine kadar uzanır ve geçmi"te oldu#u gibi günümüzde de çe"itli toplumlarda birer inanç ö#esi olarak varlıklarını sürdürürler. Büyü, nazar ve fala olan inançlar, ki"ilerde birtakım tutumların olu"masına sebep olur. Bu olgular ki"ilerin inancını ilgilendirmesi ve dinlerin duyarsız kalmadı#ı konular olması ayrıca ki"ilerde birtakım tutumları ortaya çıkararak psikolojik yönlerinin bulunmasıyla din psikolojisinin ara"tırma konuları arasına girer. 14-18 ya" arası gençlerin söz konusu olgulara ili"kin tutumlarının ölçüldü#ü bu ara"tırmada uygulanan anket çalı"ması ile a"a#ıdaki sorulara cevap aranacaktır:
Katılımcıların,
1. Büyünün gerçekli#ine ve insanlar üzerindeki etkilerine yönelik tutumları nasıldır?
2. Büyü ile ilgili deneyimleri var mıdır?
3. Büyüye ba"vurma nedenleri nelerdir?
4. Büyünün dini inançla ili"kisine dair görü"leri nelerdir?
5. Büyü ve sihir içerikli dizilere bakı"ı ve bunlardan etkilenme durumu nasıldır?
6. Nazar olgusuna yönelik tutumu nedir?
7. Nazardan korunmaya yönelik aldı#ı tedbirler nelerdir?
8. Büyü, sihir ve nazardan korunmaya yönelik aldı#ı tedbirler nelerdir?
9. Fal ile ilgili dü"ünceleri, beklentileri ve kullandı#ı fal çe"itleri nelerdir?
10. Genel olarak hurafelere yakla"ımı nasıldır?
5 Zeki Aslantürk, Ara#tırma Metot ve Teknikleri, !stanbul: MÜ!FV Yayınları, 1999, s. 39
6 Hökelekli, ss. 6-7
2. ARA"TIRMANIN AMACI ve PROBLEMLER
Bu ara"tırmanın temel amacı, 14-18 ya" arası gençlerin büyü, nazar, fal vb.
olgulara ili"kin tutumlarının tespitidir. Ayrıca gençlerin cinsiyet, ya", sosyal çevre vb.
demografik özellikleriyle, büyü, nazar ve fal gibi olgulara yönelik tutumları arasındaki ili"kinin incelenmesi de amaçlanmaktadır. Bu amacı gerçekle"tirmek için !stanbul’un çe"itli ilçelerindeki farklı nitelikte lise ve dengi okullar seçilerek ö#rencilere anket uygulanacaktır. Böylece bu gençlerin büyü, nazar, fal vb. ile ilgili tutumlarının nitelikleri ve davranı"sal etkileri, bu tutumları olu"turan etkenler, bu tutumların cinsiyet, ekonomik seviye, aile yapısı, dindarlık durumu gibi sosyo-kültürel konularla ili"kisi incelenmeye çalı"ılacaktır.
Ara"tırmanın temel problemi, “14-18 ya" arası gençlerin büyü, nazar ve fal hakkındaki tutum ve davranı"ları nasıldır?” ve “gençlerin demografik özellikleriyle büyü, sihir, nazar, fal ile ilgili tutumların ili"kisi var mıdır?” sorularıdır. Bu probleme cevap aramak için yapılan alan ara"tırmasının ı"ı#ında bu gençlerin genel olarak büyü, nazar ve fala ili"kin tutumları tasvir edilecek ve dindarlık, sosyo-ekonomik durum, cinsiyet, ailenin e#itim durumu gibi de#i"kenlere göre söz konusu tutumlarındaki de#i"imler açıklanacaktır.
Ara"tırmanın amacı ve temel problemi do#rultusunda a"a#ıdaki hususlar ara"tırılacaktır:
1. Cinsiyete göre büyü, nazar ve fal vb. olgulara ili"kin tutumun belirlenmesi.
2. Ailenin e#itim durumuna göre söz konusu olgulara ili"kin tutum belirlenmesi.
3. Dindarlık e#ilimine göre söz konusu olgulara ili"kin tutumun belirlenmesi.
4. Büyüye inanma ve kullanma arasındaki ili"kinin belirlenmesi.
5. Fal ile ilgili tutumun belirlenmesi.
6. Ba"vurulan fal çe"itlerinin belirlenmesi.
7. Büyüye ba"vurma nedenlerinin belirlenmesi.
8. Büyü, sihir ve nazardan korunmak için ba"vurulan yöntemlerin belirlenmesi.
9. Büyü içerikli yayınların gençlerin tutum ve davranı"larına etkilerinin ara"tırılması.
10. Sorunlar kar"ısında büyüye ba"vurma durumunun belirlenmesi.
11. Nazardan korunma yöntemleri ile büyü arasındaki ili"kinin kurulması.
3. ARA"TIRMANIN H!POTEZLER!
14-18 Ya" arası gençlerdeki büyü, nazar ve fal ile ilgili tutumların ölçülece#i ara"tırmada çe"itli de#i"kenlerle tutumlar arasındaki ili"kilerin incelenmesi çerçevesinde a"a#ıdaki hipotezler ortaya konmu"tur:
A. Büyü ile !lgili Hipotezler
1. Deneklerin büyünün var oldu#una ve etkisi bulundu#una dair inancı yüksektir.
2. Deneklerin büyünün !slam’a aykırı oldu#unu dü"ünmeye dair e#ilimleri yüksektir.
3. Deneklerin büyüden korunmada Kur’an ayetlerinin etkisinin oldu#una dair inançları yüksektir.
4. Deneklere göre çaresizlik psikolojisi, büyücülere ba"vurmada önemli bir etkendir.
5. Sihir içerikli yayınlar gençlerin davranı"larını etkilememektedir.
6. Cinsiyet de#i"keni büyü ile ilgili tutum ve davranı"ları etkiler.
B. Nazarla !lgili Hipotezler
1. Denekler arasında nazara inanç yüksektir.
2. Nazardan korunma ile ilgili batıl inançlar mevcuttur.
C. Fal ile !lgili Hipotezler
1. Fal ile ilgilenme bayanlarda erkeklere göre fazladır.
2. Fal baktırmak genelde e#lence maksatlıdır.
4. ARA"TIRMANIN ÖNEM!
!nsanlı#ın en eski devirlerinden beri ilgi ve merak konusu olan büyü, nazar ve fal olguları günümüzde de birer inanç konusu olmaları sebebiyle ara"tırmalara konu olmaya de#erdir. Farklı inançlar farklı tutumları do#urur ve tutumlar da davranı"ların
olu"masında önemli bir faktördür. Ara"tırmanın konusu olan büyü, nazar, fal gibi olgular da ki"ilerde farklı tutumların do#masına sebep olur ve bu olgular nitelikleri bakımından istismara açıktır. Bu sebeple de konu ile ilgili yeterince bilimsel ara"tırma yapmak istismarların önüne geçecektir.
Ara"tırmaya konu olan olgularla ilgili hem din ilimleri alanında hem de di#er bilimsel disiplinlerde ara"tırmalar yapılmı" olmasına ra#men bu ara"tırmalar nicelik bakımında sınırlı kalmı"tır. Bu konudaki nitelikli ara"tırmaların sayısının artması insanları bilinçlendirmek açısından önem arz etmektedir.
Konu ile ilgili yapılan ara"tırmaların bazıları bu olguların sadece birini problem edinirken bazıları da bu olguları hurafe ve batıl inançlar ba"lı#ı altında ara"tırmalarına dâhil etmi"lerdir. Ayrıca bazı ara"tırmalar konunun sadece literatür kısmı ile ilgilenmi"tir. Bu ara"tırma ise, büyü, nazar, fal vb. olguları özel olarak konu alması ile alanında bir ilktir ve konuya ili"kin literatür taramasının yanında alan ara"tırmasına da yer vermesi sebebiyle di#er ara"tırmalardan ayrılır.
Ara"tırmanın !stanbul’da yapılması !stanbul’un kozmopolit yapısı sayesinde örneklem grubunun niteli#inin çe"itlenip artmasına katkı sa#lar. Bu sayede ara"tırma di#er ara"tırmalara göre, farklı nitelik kazanır.
Ara"tırmanın benzerlerinden ayrılması ve ilk olmasının bir di#er sebebi de örneklemin ya" aralı#ıdır. Alan ara"tırmasına yer veren di#er çalı"malarda örneklem grubu genellikle belli bir bölgede tüm ya" gruplarını içine alacak tesadüfi örneklemlerdir. Bizim ara"tırmamız 14-18 ya" arası gençlerle sınırlı tutulması yönü ile de di#er çalı"malardan ayrılır. Unutulmamalıdır ki gençler bir toplumu olu"turan en dinamik kesimdir ve o toplumun gelece#idir. 14-18 ya" bir bireyin ki"ili#inin olu"masında önemli bir dönemdir. Bu dönem ki"ili#in olu"masının yanında, tutumların olu"masında ayrıca bir de#ere sahiptir. Birey gerek hayata gerekse dine, hatta hurafe içeren her unsura kar"ı tutumlarının temelini bu dönemde atar. Bu durum ara"tırmanın önemini bir kat daha arttırmaktadır.
5. ARA"TIRMANIN ÖNKABULLER! VE SINIRLILIKLARI 5. 1. Ön kabuller
Ara"tırmanın ön kabullerini "öyle sıralamak mümkündür:
a. Ara"tırmanın örneklemini olu"turan 279 katılımcının kendilerinden istenilen bilgileri içtenlikle ve do#ru olarak cevapladı#ı varsayılmaktadır.
b. Örneklemin evreni temsil etti#i varsayılmaktadır.
c. Ara"tırmada kullanılan soru formunun istenilen özellikleri ölçtü#ü varsayılmaktadır.
5. 2. Sınırlılıklar
Bu ara"tırma 279 denek grubundan olu"an bir örneklem grubu ile sınırlıdır.
Ara"tırma Aralık 2011 ve Nisan 2012 tarihleri arasında yapılmı" kesitsel bir ara"tırmadır. Zamanla katılımcıların inanç, dü"ünce ve tutumlarının de#i"ebilece#i dikkate alındı#ında bulgular zamanla sınırlıdır.
Ara"tırma sadece !stanbul’da yapıldı#ından bu il ile sınırlıdır.
Ara"tırmanın örneklem grubu 14-18 ya" arası gençler oldu#u için sadece bu ya" grubu ile sınırlıdır.
Ara"tırma, kullanılan ölçme aracı, yöntem ve tekniklerle sınırlıdır.
!K!NC! BÖLÜM
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
1. BÜYÜ
!nsanlık tarihinin en eski dönemlerinden beri bilinen ve uygulanan bir faaliyet olan büyü, günümüzde de insanların ilgilendi#i bir konudur. Bu bölümde “Büyünün Anlamı”, “Büyünün Tarihi”, “!lahi Dinlerde Büyü” ve “Büyü Çe"itleri” konuları yer alacaktır.
1.1. Büyünün Anlamı
Büyü, do#a kanunlarına muhalif sonuçlar elde etme gayesinde olanların ba"vurdukları gizli i"lem ve fiillerin genel adıdır.7 Türkçe’de oldukça eski olan büyü kelimesine, Uygur ve Göktürk anıtlarında rastlanmak mümkündür. Büyü, Uygur Türkçesi’nde, hâkim, tabiatüstü güç, bilgili, hikmetli gibi anlamlara gelir.8 Eski Türk dilinde “bu#i, bugü” "eklinde kullanılan büyü kelimesi sihirbaz ve din adamı manasında kullanılmaktayken daha sonra akıllı anlamına gelen “bilge” kelimesi ile e" anlamlı olarak kullanılmı"tır.9
Büyü; !ngilizce’de, “magi-magic”, Fransızca’da,“magie”, Almanca’da,
“magie” kelimeleri ile ifade edilir.10 Bu kelimelerin aslı, Yunanca’daki “magos”
kelimesidir. Eski Farsça’da büyü kelimesi “magu” ile kar"ılanır ve Eski !ran’da büyü i"leriyle ilgilenen Med kabilesindeki rahipler sınıfına da “magu"” denilirdi. Magu"
kelimesi !slam kaynaklarına “Mecus, Mecusi” "eklinde geçmi"tir. Arapça’da ise, büyü kelimesi sihir ile kar"ılık bulmu"tur. 11
Ki"iyi istenilen "eyleri yapmaya iten gizli kuvvetlerle, tabiata aykırı haller meydana getiren acayip i"leri yapan ki"ilere “büyücü” denir.12 Geçmi"te büyücülere;
“"aman”, “kam”, “sihirbaz”, “hekim” gibi isimler verilmi"tir.13!lkel dönemlerde insanlar, avcılıkla u#ra"manın yanı sıra kendileri için sır olan birçok olay kar"ısında kendilerini güvende hissedebilmek için büyücülükle u#ra"mı"lardır. Büyücüler,
7 Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, “Büyü”, C.1, Ankara: TTK Yayınları, 1998, s. 369
8 Cemal Anadol, Tarihten Günümüze Kadar Do$u ve Batı Kültürlerinde Halk !nanı#ları, Ankara: Bilge Karınca Yayıncılık, 2006, s. 11
9 Ka"garlı Mahmut, Divan-ı Lügat-ıt- Türk, Besim Atalay (çev.), Ankara: TTK Yayınları, 1998, s. 428
10 Pars Tu#lacı, “Büyü”, Okyanus Ansiklopedik Sözlük, C.1, 3. Baskı, Ankara: Cem Yayıncılık, 1979, s. 101
11 Hikmet Tanyu, “Büyü”, D!A, C.6, !stanbul: TDV Yayınları, 1998, s. 501
12 Anadol, s. 11
13 Sevim Asımgil, Büyü, Sihir, Fal, Yıldızname, Kehanet, Nazar, !stanbul: !pek Yayın Da#ıtım, 1999, s. 24
hâkimiyet gayesiyle tabiat olaylarına ve do#aüstü varlıklara yönelerek birtakım büyüler yapmı"lardır. Daha sonraları insanları etkileyen ve etraflarına toplayan büyücüler, büyü ritüellerini toplu törenlere dönü"türmü"lerdir.14
!lkel insan için bir dü"mandan farksız olan yıldırım, "im"ek, fırtına gibi do#a olayları esrarlı ve anla"ılmaz "eyler olmu"tur. Tabiat kar"ısında endi"eye dü"en insan, bir süre sonra tabiatı canlı bir varlık kabul etmi" ve tabiatla uzla"ma yollarını aramaya çalı"mı"tır. Bu çabanın neticesinde ortaya büyücülük faaliyetleri çıkmı"tır.15Büyü ba"langıçta insanları ve klanlarını korumaya yönelik bir yolken, giderek ba"kalarına zarar verme yöntemine dönü"mü"tür.
Günümüzde de varlı#ını sürdüren büyücülük, herhangi bir çıkar u#runa ba"kalarına zarar vermeye yönelik me"ru olmayan yollar ve gizli kuvvetler yardımıyla yapılan, gerçe#e uymayan; gözba#cılık, düzenbazlık, oyunculuk gibi i"lere denir.
Özellikle Hz. Musa’dan önce büyücülük, itibar gören bir meslek olmu"tur.16 Büyücülü#ün en güçlü silahının büyüleme, etkileme veya telkin oldu#u bilinir.17
Büyüde do#aüstü güçlerden yararlanma gayesi öne çıkar.18 Do#aüstü güçlerin yardımı ile gerçekle"tirilen büyünün, yapılmasının muhtelif nedenleri vardır. Bu nedenlere örnek olarak; bir insanı öldürmek veya hasta etmek, iki ki"iyi birbirinden nefret ettirmek ve ayırmak, kadın veya erke#i kendine ba#lamak, kadınların hamileli#ini önlemek veya cenini dü"ürmek, bir kimsenin hayvanlarını öldürmek, bir yeri harap etmek, çocuk sahibi olmak, evlenmek, bol ürün elde etmek, mal ço#altmak vs. gibi durumlar verilebilir. Verilen örneklerden de anla"ılaca#ı üzere, genel olarak büyü yapma nedenlerini "öyle sıralamak mümkündür:
a. !nsanların arasında ayrılık çıkarmak
b. !nsanın bazı güç ve kabiliyetlerini kullanmasını engellemek c. Sevmedi#i, nefret etti#i ki"ilerin zarar görmesini sa#lamak
14 Anadol, s. 15
15 Anadol, s. 16
16 “Büyü”, "amil !slam Ansiklopedisi, C.1, !stanbul: $amil Yayıncılık, 1990, s. 260
17 Gıovannı Scognamillo ve Arif Arslan, Do$u ve Batı Kaynaklarına göre Büyü, !stanbul: Karizma Yayınları, 1999, s. 19
18 Asımgil, ss. 32- 33
d. Kötü amaçla yapılan büyüyü bozmak veya etkisiz hale getirmek19
Ruhlar, cinler, "eytanlar, canlı veya ölmü" bazı hayvanlar, cisimler, "ekiller ve bazı isimler büyü yapmak veya büyü bozmak amacıyla araç olarak kullanılır.20 Kilitlenen bir kilidi açmak, kazı#ı çıkartmak, tılsımı gömülü oldu#u yerden bulmak, yumurta ha"layarak evlenen çiftlere yedirmek; pancar, kâ#ıt parçaları, zeytin çekirde#i, leylek pisli#i, vücuttan koparılmı" kıllar, i#de çekirde#i vb. "eyleri yakmak gibi yöntemlerle ise, büyünün etkisinin giderilece#ine inanılır.21
1.2. Büyünün Tarihi
Büyü ilkel dönemlerden modern ça#lara kadar insano#lunun gündemini sürekli me"gul etmi"tir. Büyü, ilk olarak, canlı veya cansız bazı e"yalara tabiatüstü güç yüklemek ve bu gücü çıkarlar do#rultusunda kullanmak "eklindeki bir inançtan do#mu"tur.22 !lkel dönemlerden kalma bazı i"aretler, ilkellerin büyü ile iç içe bir hayat ya"adı#ını göstermi"tir. Özellikle ma#ara insanlarından kalma duvar resimleri büyünün Paleolitik dönemde bile örneklerinin bulundu#unun açık kanıtıdır. Her tarafı tehlikelerle dolu ilkel insan, kendini koruyabilmek için silahlardan ve kabile büyücülerinden medet ummu"tur. Büyücülerden yardım umma, ilkel dönemlerden günümüze kadar varlı#ını korumu"tur.23
19. asrın sonlarına do#ru ara"tırmalar yapan birçok antropolog ve dinler tarihi ara"tırmacısına göre dinin kayna#ı, animizm, natüralizm veya totemizmdir. Bu iddiaya göre din, evrim yoluyla muhtelif safhalardan geçerek son halini yani monoteist biçimini almı"tır. Evrimci dü"ünceye göre büyü ve din arasında do#rudan bir ili"ki vardır ve ikisinde de tabiatüstü bir güce inanmak söz konusudur. Bu yakla"ımda büyüyü ilk ça#ların ve ilkel insanların sahip oldukları dinin bir parçası olarak görme söz konusudur. Bunun daha da ötesinde ilkel dinlerin kayna#ını büyücülü#ün te"kil etti#i kabul edilir. Evrimci anlayı"a göre monoteist din, büyücülü#ün ibadet boyutunu
19 Abidin Zeynel Tamba#, Cin- Sihir- Büyü, !stanbul: Alio#lu Yayıncılık, 2004, s. 36
20 Tanyu, s. 501
21 Tamba#, s. 67
22Cevdet Kılıç, “Sistematik Felsefi Dü"ünce Öncesi Mitoloji, Büyü ve Dinler’ de Varlık Dü"üncesi”, Fırat Üniversitesi !lahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt. 13, Sayı. 1, s. 42
23 Scognamillo ve Arslan, s. 34
olu"turdu#u ilkel dinlerin geli"mi" "eklidir. Monoteist dinler ise, bu dü"üncenin aksine büyü faaliyetlerinin aslında ba"langıçta var olan monoteist din ritüellerinin dejenerasyona u#ramı" "ekilleri oldu#unu kabul eder.24
Büyücülü#ün ba"langıç zamanını saptamak zor olsa da ba"langıç yerinin Orta Do#u oldu#u kabul edilir. Özellikle de Mısır ve Sümer uygarlıkları büyüye ve yıldızbilime inanç sistemlerinde yer vermi"tir. Sümerlerde büyücü-sihirbaz aynı zamanda bütün i"lerini tanrısal yardımla yapan ba"rahip kabul edilmi"tir. Öte yandan Mısır’da büyücülük, resmi ve aynı zamanda dini bir u#ra" olmu"tur. Öyle ki, Firavun en yüce sihirbaz kabul edilmi"tir.25 Eski Mısır’dan günümüze ula"an kalıntılardaki sözlerin ço#u, kötü büyücüleri ve cadıları kovma amacı ta"ır. Ayrıca bu kalıntılarda tanrılara, ate"e, tuza ve suya söylenen, ölü ruhlarla ili"ki kurmaya yönelik bazı tılsımlı sözlere de rastlanır.26
Asur büyücülü#ü Orta Do#u’daki büyü faaliyetlerinin ba"langıcı kabul edilmi"tir. Büyüsel i"lemlerde cinleri ve ruhları ilk olarak Asurlular kullanmı"tır.
Asurlular, insanların etrafını çevreleyen kötü ruhlara çe"itli isimler verilmi"tir; kem gözlü “Sedu”, insanlı#ın dü"manı “Uttukku”, tecavüzcü “Ahhazu”, vampir “Ekkimmu”
bunlardan bazılarıdır. Asurlu büyücüler en az bu kötü ruhlar kadar güçlü kabul edilmi"
ve isterlerse insanları hasta etme, sakat bırakma hatta öldürme gücüne sahip oldukları dü"ünülmü"tür. Asur’da tılsımlar ve dü#ümler büyüden korunmak için kullanılan en önemli araçlar olmu"tur. Dü#üm ile insanları ba#lamak ya da çözmek mümkün kabul edilmi"tir. Dü#üm aynı zamanda rahatsızlıkları gidermek için de kullanılmı"tır. Asur’da büyü çözmek için kullanılan bir di#er yöntemde su ile yıkayıp dua okumak "eklinde uygulanan arındırma yöntemiydi.27
Orta Do#u’da dinsel geleneklerden biri olan kurbanlar; sihir, büyü ve astroloji malzemesi olmu"tur. Kurban olarak sunulan canlı varlıkların sunum öncesinde, sunum
24 Ca#fer Karada", “Büyü ve Din -!slamî Nokta-i Nazardan Bir De#erlendirme”, Usûl: !slâm Ara#tırmaları, Cilt. 1, Sayı. 1, 2004, s. 113
25 Scognamillo ve Arslan, s. 35
26 “Büyü”, Ana Britannica: Genel Kültür Ansiklopedisi, C.5, !stanbul: Ana Yayıncılık, 1987, s. 216
27 Scognamillo ve Arslan, ss. 42-45
esnasında ve sonrasındaki halleri veya organ ile kemikleri incelenip yorumlanarak bunlardan gelece#e yönelik çe"itli anlamlar çıkarılmı"tır.28
Babil’de ya"ayan Gıldaniler, yıldızların hareketlerini tespit edip burçları belirlemeyi ilk olarak gerçekle"tirmi" kavimdir. Gıldaniler, büyücülerin suretleri ve tabiatı de#i"tirebilecek güce sahip oldu#unu kabul etmi"tir. Büyücülerin istedikleri takdirde bir insanı bir hayvana dönü"türebilece#ine, havada uçarak uzun mesafeler alabilece#ine inanılmı"tır.29
Putperest ve çok tanrılı inanca sahip Antik Yunan ve Roma’da Orta Do#u etkisiyle büyücülük geni" bir yayılma alanı bulmu"tur. Gizli büyücü örgütleri ve büyüsel törenlerle Yunanistan’ın “Tesalya” bölgesi büyücülerin merkezi olmu"tur.
Yunanlar’ın büyüden daha çabuk etkilenmesine ra#men katı kuralcı yapıda olan Roma, M.Ö. 451 yılında bir yasa ile büyücülük faaliyetlerini kesinlikle yasaklamı"tır. Bu katı yasa#a ra#men bir süre sonra büyücülük özellikle soylular ve alt sınıflar arasında yayılmı"tır. Yunan büyücülü#ünde cinleri ve kötü ruhları ça#ırarak büyü yapmak yaygınla"mı"tır. Roma büyücülü#ünün ba"lıca u#ra" alanı ise, kehanete yönelik faaliyetler olmu"tur.30 Ba"larda büyüye "iddetle kar"ı çıkan Roma imparatorları zamanla sık sık büyücülere ba"vurur hale gelmi"tir.31
Eski Çin’de, Konfüçyüsçülük hareketi büyüye kar"ı çıkmı" ancak Taoist ve Budist rahipler bu i"i sürdürmü"tür. Çin’de büyü insanı güçlendirmeyi ve ruhları etki altına almayı hedeflemi"tir. Eski Japonlar’ da ise, çe"itli büyü uygulamaları olsa da
$into ayinlerinde büyüsel uygulamalara rastlanmamı"tır. Ancak bazı Japon zahitler, büyücülük, gizli ilimler ve cincilikle u#ra"mı"tır. Japonlar arasında Budizm yayılmaya ba"ladıktan sonra büyüsel uygulamalar geli"tirilmi"tir.32
Hindistan’da eski tıp uygulamaları büyü yöntemlerinden pek de farklı olmamı"tır. Hinduizm’in ana kayna#ı Vedalar’da büyü ile büyü olmayanı ayırt etmek zordur. Büyü ile dinin içiçeli#i Eski !ran’da di#er bütün bölgelerden daha fazla
28 $inasi Gündüz, “Eski Harran’da Sihir ve Büyü Ritüeli Olarak Kurban”, Milel ve Nihal: !nanç, Kültür ve Mitoloji Ara#tırmaları Dergisi, Cilt. 2, Sayı. 1, 2004, s. 6
29 !smail Hakkı Zeyrek, Fizik Ötesi ve !nsan, !stanbul: Türdav Yayınları, 1999, s. 77
30 Scognamillo ve Arslan, ss. 47-49
31 Yusuf Çakar, Gizli !limler, !stanbul: Yedirenk Yayınları, 2005, s. 68
32 Tanyu, s. 503
olmu"tur. Zerdü"t, dinini yaymanın yanında ba"ta büyü olmak üzere batıl inançlarla yo#un mücadelede bulunmu"tur. Bütün bunlara ra#men bir süre sonra Zerdü"t ö#retilerle, halkın sürdürdü#ü büyüsel i"lemler bir araya gelerek Mecusilik olarak bilinen dinî sentezi olu"turmu"tur. Zerdü"t dininin melekleri kabul edilen ate", sı#ır ve yer cinlerine kurban ayini, daha sonraki devirlerde bir çe"it büyü ayinine dönü"mü"tür.
Hastalıklardan korunmak için de büyü yapmak Eski !ran’da yaygın bir faaliyet olmu"tur.33
Eski Türklerde büyü, kehanet ve falcılık faaliyetleri fazlasıyla yaygınla"mı"tır.
Kam ($aman) adı verilen din adamları aynı zamanda tabiplik ve üfürükçülük yapmı"tır.
Kam, yaratılı"tan hayali geni", mistik özelliklere sahip ve tabiattaki özel sırlara vakıf kabul edilmi"tir.34 Kam, kehanetlerde bulunan, efsunlu sözler söyleyen, gerekti#inde büyü yapan, kötü ruhları uzak tutan, gaipten haber veren, hastalıkları tedavi eden, nazarlıklar hazırlayan ki"i olarak itibar görmü"tür .Orta Asya’daki Türk kavimlerinde dudaklardaki uçuk, kötü ruhlardan bilinmi" ve gidermek için çe"itli efsunlar yapılmı"tır.
Bunun dı"ında havayı etkilemek için bazı efsunlar uygulanmı"tır. Atları korumak için bazı nazarlık ve muskalar kullanılmı"tır. Kur"un dökme gelene#i de Eski Türklere dayanır. X. Asırdan itibaren !slam’ı kabul eden Türkler !slam’ın "iddetle yasaklamasına ra#men büyü faaliyetlerine devam etmi"tir.35
1.3. !lahi Dinlerde Büyü
Yahudilik’te büyü konusu Kutsal metinlerde geni" yer tutar. Kural olarak Yahudilik büyücülü#e kar"ıdır. Tevrat büyücülü#e çok açık yasaklar getirir. Büyünün etkisine inanmak Tanrı iradesinin be"eri maksatlarla kullanılması anlamına gelece#inden Tek tanrı inancına ters kabul edilir.36 Yahudilik’te büyü ile ilgili Tevrat’ta ilginç bilgiler yer alır:
“Bu, efendimin ondan içti!i ve hem de onunla fala baktı!ı kâse de!il midir?37
33 Tanyu, s. 503
34 Abdülkadir !nan, Eski Türk Dini Tarihi, Ankara: Kültür Bakanlı#ı Yayınları, 1976, ss. 54-55
35 Tanyu, ss. 503-504
36 Tanyu, s. 505
37 Tevrat, Tekvin, 44- 5
“ Ve Eli"a ona dedi: bir yay ile ok al. Ve kendisine bir yay ile oklar aldı. Ve
#srael kralına dedi: Elini yayın üzerine koy ve elini koydu. Ve Eli"a ellerini kralın üzerine koydu ve dedi: "ark tarafından pencereyi aç ve açtı. Ve Eli"a: Oku at dedi ve attı. Ve dedi Rabb’in kurtarı" oku, Suriye’ye kar"ı kurtulu" oku, çünkü Suriyelileri bitirinceye kadar onları afekte vuracaksın… Ve dedi: okları al ve aldı. Ve #srail kralına dedi: yere vur ve üç kere vurup durdu. Ve Allah’ın adamı ona kar"ı öfkelenip dedi: Be" veya altı kere vurmalıydın; o zaman Suriye’yi bitirinceye kadar onu vurmu" olurdun; fakat "imdi Suriye’yi üç kere vuracaksın.”38
“ Ve size fısıldayan ve mırıldayan cincilere ve bakıcılara danı"ın, derlerse, bir kavim kendi Allah’ına danı"maz mı? Ya"ayanlar için ölülere mi danı"ılır, deyin.”39
“Aldı!ın ö!ütlerin çoklu!undan yoruldun: Müneccimler yıldızlara bakanlar, ayba"larında ne olaca!ını bildirenler, "imdi kalksınlar da ba"ına gelecek "eylerden seni kurtarsınlar.” 40
Yahudilik’te büyü ile ilgili kesin yasaklamalar olmasına ra#men Yahudiler, hastaları iyile"tirmek, fal bakmak, sihirli de#nekler kullanmak gibi eylemlerle büyüsel faaliyetlerde bulunur.41
Yahudilik’ten sonra Hıristiyanlık’ta da büyü ile ilgili yasaklama devam etmi"tir. Ancak Yeni Ahit’te bu konuya ili"kin ayrılan yer, Eski Ahit’e göre çok daha azdır. Büyü faaliyetleri, Hıristiyan olmayanların yürüttü#ü i"ler oldu#u kabul edilmi"tir.
Hıristiyan dünyası büyücülerden çok cadılardan endi"e duymu"tur. Ancak Yeni Ahit’te belirgin bir "ekilde cadılara temas edilmez. Kilise büyüye yasakçı yakla"ırken, büyü gelene#i "ehir dı"ı bölgelerde yaygınla"mı"tır. 1320’de papalık çıkardı#ı bir fermanla büyücülük ve cadılı#ı dinsizlik olarak nitelendirmi"tir. Daha sonra 1484’te Papa 8.
!nnocent tarafından cadılık zındıklık olarak ilan edilmi" ve 200 yıl boyunca Avrupa’nın çe"itli yerlerinde pek çok masum insanın da aralarında bulundu#u on binlerce ki"i öldürülmü"tür.42
!slam dininin kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim’de büyü kelimesinin Arapça kar"ılı#ı olan “sihir” kelimesi kullanılır. Kur’an’da, birçok peygamberin büyücülükle
38 Tevrat, Krallar 2- 13, 15-19
39 Tevrat, !"aya, 8- 19
40 Tevrat, !"aya, 47- 13
41 Scognamillo ve Arslan, s. 42
42 Tanyu, ss. 505-506
itham edildi#i ve bunu yapanların inkârcı oldu#u bilgisi yer alır. Ayrıca cahiliye Araplarından kalma cincilik ve yıldızların etkisine dair inançlar reddedilir.43
Kur’an, büyünün 3 farklı çe"idi üzerinde durur. Bunlardan ilki, Hz. Musa döneminde daha çok illüzyon "eklinde uygulanan “Mısırlıların sihridir”. Firavun, Hz.
Musa’nın bir illüzyonist oldu#u iddiasıyla çevresindeki güçlü sihirbazları toplayarak Hz. Musa’yı alt etmeye çalı"mı"; ancak O, sihirbazları etkisiz hale getirmi"tir. Kur’an, birçok ayetinde Hz Musa’nın bir sihirbaz olmadı#ını belirtir.
Kur’an’daki bir di#er büyü çe"idi ise, “Babilliler’in sihridir”. Bu çe"it sihirden bahseden ayet meali "öyledir:
“Ve onlar, Süleyman'ın mülkü (nübüvveti) hakkında "eytanların anlattıklarına uydular. Süleyman inkâr etmedi; ancak "eytanlar inkâr etti. Onlar, insanlara sihri ve Babil'deki iki mele!e Harut'a ve Marut'a indirileni ö!retiyorlardı. Oysa o ikisi: 'Biz, yalnızca bir fitneyiz (sizin için bir sınavız veya ayartıcıyız), sakın inkâr etme' demedikçe hiç kimseye (bir "ey) ö!retmezlerdi. Fakat onlardan erkekle karısının arasını açan "eyi ö!reniyorlardı. Oysa onunla Allah'ın izni olmadıkça hiç kimseye zarar veremezlerdi. Buna ra!men kendilerine zarar verecek ve yarar sa!lamayacak "eyi ö!reniyorlardı. Ant olsun, bunu satın alanın, ahiretten hiç bir payı olmadı!ını bildiler; kendi nefislerini kar"ılı!ında sattıkları "ey ne kötü; bir bilselerdi”44
Bu ayet Hz. Süleyman’ın hükümdarlı#ının sihre dayandı#ını söyleyen Yahudileri ele"tirir ve Allah’ın izni olmadıkça bu güçleri kullanarak kimsenin kimseye zarar veremeyece#ini belirtir. Ayrıca ba"ka ayetlerden anla"ıldı#ı kadarıyla bu teknikleri kullanmak küfre girmeye sebep sayılır. Üçüncü ve son sihir türü ise, efsunculuk olarak bilinen “dü#ümlere üflemek suretiyle icra edilen sihir” "eklidir. Felâk suresinde bu durumdan Allah’a sı#ınılması önerilir. Ayet ve hadislerden büyünün özellikle bazı
"ekillerinin ola#anüstü bilgi ve güç iddiasına dayanması sebebiyle tevhide aykırı bir inanç oldu#u anla"ılır. Bazı çe"it büyüler ise, hile ve aldatmaca gibi ahlaki olmayan
43 Adil Bebek, “Ana Kaynaklara Göre Sihir”, Kur’an Mesajı: !lmi Ara#tırmalar Dergisi, Cilt. 1, Sayı. 9, 1998, s. 62
44 Kur’an-ı Kerim, Bakara Suresi, 2/102
davranı"lardan ibarettir. Ayrıca büyü hadislerde yedi büyük günahtan biri olarak zikredilir.45
Büyüsel faaliyetler din ve bilimin kar"ı çıkmalarına ra#men günümüzde de varlı#ını sürdürür. Özellikle 1980’li yıllarda Avrupa ve Amerika’da mezarlıkların açılması, ceset ve kemiklerin çalınması, ibadete kapalı mekânlarda siyah mumlar e"li#inde yapılan ayinler, kara kedi ve horozların kesilmesi, büyücü örgüt ve kurulu"ların sayısının artması bunun açık kanıtıdır. Günümüzde falcı ve medyumlar televizyon programlarıyla kendilerini ve kitaplarını rahatlıkla tanıtarak büyücülük faaliyetlerini ça#da" bir "ekilde gerçekle"tirir.46 Ayrıca sihir konusu, gerek yerli gerekse yabancı filmlerde i"lenerek, geni" izleyici kitlerine ula"maktadır.
1.4. Büyü Çe#itleri
Büyü, elde edilmek istenen sonuç do#rultusunda, temelinde yatan dü"üncelere, psikolojik durumlara ve büyüsel i"lemlerin içeri#ine göre çe"itlere ayrılır. Büyü uygulamasının niteli#ine göre, aktif veya pasif; i"leyi" prensibine göre, taklit ve temas;
yönelinen amaca göre, ak veya kara "eklinde isimlendirilir. Ayrıca büyüyü uygulanı"
alanına göre; uzakla"tırıcı uygulamalar, hücum uygulamaları, istekle ilgili uygulamalar
"eklinde sınıflandırmak da mümkündür. Uzakla"tırıcı uygulamalar; hastalıklardan korunma, mal-mülkün kötülükten korunması gibi amaçlarla yapılır. !nsan sa#lı#ına, malına zarar verme gayesiyle yapılan büyüler ise, hücum uygulamalarıdır. Do#a olaylarını insanın lehine çevirme, maddi servete kavu"ma, do#aüstü güçler elde etme amaçlarıyla yapılan büyüler ise, istekle ilgili büyüler sınıfına girer.47
Bazı !slam âlimleri büyüyü "u "eklide sınıflandırır;
a. Kur’an’da A’raf suresi 116. Ayette bahsi geçen ve aldatma yoluyla yapılan büyüler.
b. Rukyeler ve dü#ümlere üflemek yoluyla yapılanlar.
c. Arapça kelimelerin yazılı"ına aykırı olarak yazılıp tılsımlama ile yapılanlar.
d. Gezegen ve yıldızlar aracılı#ıyla yapılanlar.
45 !lyas Çelebi, “Sihir”, D!A, C. 28, Ankara: TDV Yayınları, 2003, s.171
46 Scognamillo ve Arslan, s.75
47 Sedat Veyis Örnek, 100 Soruda !lkellerde Büyü-Sanat-Efsane, !stanbul: Gerçek Yayıncılık, 1971, s. 141
e. $eytanların istihdamı ile yapılanlar.48
Bunlar dı"ında büyünün tasnifi konusunda birçok ayrım mevcuttur. Biz büyü çe"itlerini; aktif- pasif, ak-kara, temas- taklit biçiminde ele alaca#ız.
1.4.1. Ak ve Kara Büyü
Büyü uygulamalarının pozitifi olarak bilinen ve birey yahut toplumun iyili#ine yönelmeyi amaçlayan büyüye ak büyü denir. Ak büyü genellikle hastalık, yaralanma gibi insancıl felaketler ve sel, kuraklık, fırtına gibi do#al felaketlerle mücadele; malı, mülkü, hayvanları, çocukları ve lo#usa kadınları kötü ruhlardan ve zararlı dı" etkilerden korumak için yapılır. Ak büyüde genellikle kutsal metinlerden, dinin kutsal saydı#ı
"eylerden yararlanılır. Bu büyü türünü uygulayanlar din adamlarıdır. Ak büyü ile yararlı güçlerden yararlanma söz konusudur.49 Özellikle cin çarpması ve iyile"tirilemeyen hastalıklarda bu güçlere ba"vurulur.50
Ayrıca birini kendine ba#lamak, sevgiliyle ba#ı güçlendirmek, aylardır görmedi#i kimsenin hemen gelmesini sa#lamak, gözü dı"arıda erkekleri karısına ba#lamak, bo"anmayı engellemek gibi amaçlarla da ak büyüye ba"vurulur.51 Bunların dı"ında el çabuklu#u ve hilekârlık ile yapılan hokkabazlık, kalplere çe"itli yöntemlerle tesir etmek demek olan telkin, irade gücünü zayıflatarak ki"iyi dı" etkiye açık duruma getirme anlamındaki hipnoz da ak büyü sınıfında de#erlendirilebilir.52
Ak büyünün aksine bir insana kötülük yapmak zarar vermek maksadındaki büyüye kara büyü denir. Ak büyü ile u#ra"anların kutsal metinleri olumlu yönde kullanması gibi kara büyü ile u#ra"anlar bu metinleri, yasak olmasına ra#men, amaçlarına ula"abilmek için kötü yönde kullanır.53 !nsanın sa#lı#ına, malına- mülküne, evine, hayvanlarına zarar vermek kara büyüde esastır. Birbirini sevenleri veya evlileri birbirinden so#utup ayırmak; cinsel gücü, konu"ma yetene#ini, uykuyu “ba#lamak”
48 Yusuf Özbek, !slam Açısından Sihir, !stanbul: !z Yayıncılık, 1994, ss. 47-48
49 Örnek, 100 soruda !lkeller, s. 145
50 Nurettin Bayram, !slam’a Göre Cin, Sara, Sihir ve Büyü, Ankara: Kariyer Matbaacılık, 1997, s. 244
51 Büyünün Tarihi, 2009, www.bilinmeyenler.org, (29.Kasım.2011)
52 Anadol, s. 35
53 Tanyu, s. 502
yoluyla bozmak; dü"manı hasta etmek sakatlamak öldürmek gibi eylemler kara büyüden sayılır.54
Yıldızlara bakarak gelecekten haber vermek anlamındaki müneccimlik;
tabiatüstü oldu#una inanılan bir güçle bilmek, gaipten haber vermek anlamındaki falcılık; $ia mezhebinin ilahi bir lütuf olarak kabul ettikleri cifircilik de kara büyünün bir türevidir.55
1.4.2. Aktif ve Pasif Büyü
Kuvvetli bir parapsikolojik özelli#e sahip oldu#unu telkin eden ve tabiat olaylarını güçlü iradesi ile denetimi altına aldı#ını iddia eden ki"inin çe"itli dua–beddua, özel bazı sözler ve tekerlemelerle yaptı#ı büyü aktif büyüdür. Örne#in Avustralya Watjabukları arasında kendisine ya#murcu denen büyücü, kendi saçından kesti#i bir tutamı suya batırır ve bu suyu a#zıyla emerek batı yönünde püskürtür. Bu yolla ya#mur ya#dırmaya çalı"ır.56 Fırtınayı uzakla"tırmak veya dindirmek için Afrika’daki Zulu kabilesi mensuplarının kızgın kömür üzerine su dökerek gerçekle"tirdikleri uygulama da aktif büyü örne#idir.57
Pasif büyü ise, dı" faktörlerin zararlarından kaçınmak, bunlara kar"ı savunma yapmak maksadıyla yapılan büyüdür. Bu çe"it büyüde esas yöntem büyüsel güçle yüklü oldu#una inanılan u#ursuz nesne, yer veya insanlardan kaçınmaktır. Mesela hamile kadınların kimi yiyecekleri yememeleri; lohusaların zararlı etkilere kar"ı yanlarında kutsal yazı, bıçak, i#ne, makas, nazarlık vb. bulundurmaları pasif büyüye örnektir. Pasif büyüde özellikle muskalar önemli rol oynar.58 Bazı ara"tırmacılar kadın veya erkeklerin süs maksadıyla kullandı#ı her neviden e"yanın, ilk olarak pasif büyü aracı olan muska benzeri "eyler oldu#unu, daha sonra bunların birer süs e"yası haline geldi#ini iddia eder.59
54 Örnek, 100 Soruda !lkeller, s. 145
55 Ahmet Baydar, Kuran Açısından Korku ve Büyü, !stanbul: Beyan Yayınları, 1999, ss. 71-74
56 James George Frazer, Altındal: Dinin ve Folklorun Kökleri, Mehmet Do#an (çev.), !stanbul: Payel Yayınları,1991, s. 14
57 Tanyu, s. 502
58 Örnek, 100 Soruda !lkeller, s. 146
59 Fellicien Challage, Dinler Tarihi, Semih Tiryakio#lu (çev.), !stanbul: Varlık Yayınları, 1960, s. 28
1.4.3. Temas ve Taklit Büyüsü
Parçanın bütüne ait oldu#u prensibiyle bir insan veya o insana ait herhangi bir
"eyin sempatik ili"kisine dayanan büyü çe"idine temas büyüsü denir. Toplumda en yaygın olan büyü çe"ididir. Bir vakit birbirine ba#lı olan "eylerin birbirlerinden ayrılsalar bile aralarındaki ba#ın ve etkinin kopmaması beklenir. Ayrılan küçük parça ne olursa olsun büyük parçayı etkilemeye devam edecektir. Bu dü"ünceye göre örne#in herhangi bir insandan kopan saç, tırnak, di" veya o insana ait kıyafet ile insanı olumsuz büyüsel etki altına almak mümkündür. Örne#in Polinezyalılar, bu dü"ünceden hareketle, bir insanın ölümünü istediklerinde o "ahsa ait bir kıyafet parçasını mezara gömerek onun ölümünü bekler.60
Kontajiyöz veya analoji de denilen taklit büyüsünde, benzer benzeri yaratır ilkesinden hareket edilir. Hemen hemen bütün toplumlarda rastlanan taklit büyüsü adından da anla"ılaca#ı gibi taklide dayanır. Bu büyünün amacı taklit yolu ile istenilen sonucu meydana getirmek, benzer i"lemlerle istenilen "eyi ya da olayı öne almaktır.
Böylece o olayın yakın gelecekte gerçekle"mesi amaçlanır. Benzerlik meydana getirmek için göze görünür dı" benzerlikler, tutum ya da davranı" benzerlikleri ya da dü"üncenin ça#rı"ım zincirlerinden çıkan büyüsel özellikler kullanılır.61
Taklit büyüsünde en çok görülen teknikler yakma, kesme ve parçalamadır.
Malzeme olarak zarar verilmek istenen ki"inin resmi veya a#aç, çamur, balmumun vb.
maddelerden yapılan figürü kullanılır. Örne#in, Peru yerlileri ho"lanmadıkları ki"inin, ya# ve tahıl karı"ımından yapılmı" resmini o ki"inin geçece#i yolda yakar; böylece ruhunu yaktıklarını dü"ünür. Taklit büyüsünün bir ba"ka uygulama alanı da avcılıktır.
Avlanacak hayvanın yaralanmı" veya yakalanmı" resmini yapan avcılar bu sayede hayvanı büyülemeyi amaçlar. Avcılıkla geçimini sa#layan toplulukların ma#aralara çizdi#i birtakım figürler, büyüsel amaçların güdüldü#ünü gösterir.62
60 Sedat Veyis Örnek, Batıl !nançlar ve Büyüsel !#lemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Co#rafya Fakültesi, 1966, s. 37
61 Örnek, 100 Soruda !lkeller, s. 142
62 Örnek, 100 Soruda !lkeller, ss. 142-143
2. NAZAR
2.1. Nazarın Anlamı
Arapça asıllı olan nazar kelimesi; göz, bakma, bakı", fikir, dü"ünme, mülahaza, niyet, dikkat, iltifat, teveccüh gibi anlamlara gelir.63 Nazar kelimesi Türkçe’de “gelme, u#rama, de#me, etme” yardımcı fiillerinden biri ile kullanılır. Nazara gelme, nazar etme, nazar de#mesi, nazara u#rama deyimleri; bakmak, isteyerek ve imrenerek bakmak, göz atmak, negatif bakı" anlamlarındadır. Nazar halk arasında “kötü göz, kem göz, kıskançlıkla bir "eye bakmak” anlamlarında kullanır. Yunanca’da “mastima”, Arapça’da “isabet-i ayn”, Fransızca’da “mauvaisoeil”, Almanca’da “böser blick”,
!ngilizce’de ise, “evileye” "eklinde ifade edilir.64
Türkçe’de nazar, kimi insanların bakı"larındaki zararlı güç nedeniyle, insanlara, hayvanlara veya nesnelere bakarak, canlının üzerinde hastalık, sakatlık, ölüm;
nesne üzerinde kırılma, bozulma gibi olumsuz "eyler meydana gelmesidir.65
Çekindi#i veya utandı#ı bir ki"i kendisine baktı#ında, insan kızarır veya çok korktu#u birini görünce sararır. Bu olaylar ruhların birbiri üzerindeki etkisinden kaynaklanır. Bunlara benzer "ekilde, gözün ruhlar üzerindeki etkisi ile nazarın meydana geldi#i dü"ünülür.66
Nazarla zarar verme gücüne sahip ki"ilerin, bir insana bakmasıyla mutlu bir ailenin düzeninin bozulaca#ı, iki dostun arasının açılaca#ı, bir çocu#un hastalanıp ölece#i kabul edilir. Özellikle de mavi gözlerde nazar gücünün yüksek oldu#u varsayılır. Hatta bu inanca dayanarak mavi gözlülerin kötü niyetli, kıskanç, ba"kalarına zarar vermekten ho"lanan ki"iler oldu#u kabul edilir. Zaten kıskançlık duygusunun nazara yol açtı#ı yaygın bir dü"üncedir. Kıskançlık duygusunun tersi olan yakınlık ve sevgi gibi duyguların da nazara yol açabilece#i kabul edilir. Sevgi ve yakınlık sebebiyle olu"an nazarın ise, en çok da çocukları etkileyece#ine ve buna da anne, babanın bile sebep olabilece#ine inanılır. Nazardan etkilenmeye en açık ki"ilerin çocuklar ve
63 “Nazar”, "amil !slam Ansiklopedisi, C. 5, !stanbul: $amil Yayınevi, 1992, s. 59
64 Ali Ku"at, Nazar Olgusu ve Psikolojik Yakla#ım, 2. Baskı, Kayseri: Lâçin Yayınları, 2004, s. 23
65 Pertev Naili Brotav, 100 soruda Türk folkloru, !stanbul: Gerçek Yayınları, 1973, s. 126
66 M. Selim Arık, “Hurafe ve Batıl !nançlar Üzerine Bazı Dü"ünceler”, Diyanet !lmi Dergi, Cilt. 52, Sayı. 2, 2006, s. 137
güzellik veya hünerleriyle ün kazanmı" ki"iler oldu#u kanaati yaygındır. Buna göre, nazardan çocuklar güçsüzlükleri sebebiyle etkilenirken; güzeller, hünerliler ve mutlu insanlar da kıskanç bakı"lara daha çok maruz kalır. !nsanlar dı"ında, durup dururken hastalanan veya ölen hayvanların “nazara geldi#i” kabul edilir. Toprak ürünlerinin aniden bozulması nazara ba#lanır; çünkü sadece insanlar de#il, hayvan ve mal- mülk gibi nesnelerin de nazardan etkilenece#i kabul edilir.67
Nazara sebep olan kötü bakı" iki ana biçime ayrılır. Bunlardan biri, ifadesi
"iddetli, tesirli, di#eri ise, belirsiz bakı"tır. Biri kötü duygu ve istekleri nakleden bir araç, öteki ise, gözün sahibi olan insanda orijinal tehlikeli bir enerji kayna#ından kendi iste#i dı"ında çıkan u#ursuz bir bakı"tır. Kötü bir bakı"a sözün e"lik etmesi ise, daha tehlikeli bulunur. !nsanların en fenasının dili tatlı, kalbi kararmı" olanlar oldu#una inanılır. $aka yollu, kinayeli veya methedici sözler birer “kem bakı"” e"li#inde daha öldürücü sonuçlar do#urur.68
Nazar kavramının parapsikolojideki adı, psikokinezidir. Psikokineziye ili"kin olarak Eski Sovyetlerde, hassas bir ki"iyi yere devirmek dâhil olmak üzere, bakı"ların önemli etkilerine dair çe"itli deneyler yapılmı"tır. Vladimir Durov isimli Rus ara"tırmacı insan ve hayvanların bakı"larından ı"ınlar çıktı#ı inancı ile en vah"i hayvanların dahi yo#unla"ma sayesinde ehlile"tirildi#ini mü"ahede etmi"tir. Durov konsantre olmu" ki"inin bakı"ıyla, bir kobayın dona kalmasını sa#lamı", bu ki"inin bakı"ını de#i"tirmesi ile de kobay kendine gelmi"tir. Bu olaylar meydana gelirken yapılan ölçümlerde gözlerden yüksek bir enerji çıktı#ı tespit edilmi"tir. Buna benzer psikokinezi ara"tırmaları günümüzde de sürdürülmektedir.69
2.2. Çe#itli Kültürlerde Nazar
Çe"itli arkeolojik, etnografik ve antropolojik ara"tırmalar, nazar olgusunun sadece Türklere ve Ortado#u’daki Müslümanlara ait bir inanç olmadı#ını, dünyanın birçok yerinde bu olguya rastlanabilece#ini ortaya koymu"tur. Eski Mısır, Babil, Mezopotamya, Yunan ve Roma’dan günümüzdeki toplumlara kadar neredeyse bütün
67 “Nazar”, Türk Ansiklopedisi, C. 25, Ankara: Milli E#itim Bakanlı#ı Yayınları, 1977, s. 155
68 Edward Westermarck, Nazar De$mesi !nancı, Nazmi Ço"kunlar (çev.), Ankara: Yeni Matbaa, 1961, s. 9
69 Celal Kırca, “Din ve Bilim Açısından Nazar”, Diyanet !lmi Dergi, Cilt. 22, Sayı. 1, 1986, s. 44
