Hiç "üphesiz ailenin ö#renim düzeyi çocu#un dü"ünce, inanç, davranı" ve tutumlarını büyük ölçüde etkiler. Ara"tırmamıza katılan gençlerin babalarının ö#renim durumu; büyüye inanç, zararlı büyüyü büyü ile çözme, büyüden korunmada Kur’an ayetlerine sı#ınma ve büyünün dini inanca zarar verip vermedi#ine ili"kin kanaatlerini
332 Aladar, s. 64
etkiler mi? Baba ö#renim durumu, nazar ve fala ili"kin inanç, tutum ve davranı"lar üzerinde etkili midir? gibi sorulara ara"tırma modeli çerçevesinde cevap bulmak amacıyla ANOVA analizi yapılmı" ve gruplar arasındaki farkı belirlemede Scheffe testinden yararlanılmı"tır.
Yapılan testlerin analiz sonuçlarına göre “büyü çözmek için büyü kullanma, büyüden korunmada Kur’an ayetlerine sı#ınma, büyünün dini inanca zarar verip vermemesi, nazara inanç, falın gelecekle ilgili beklentileri kar"ılaması” ve “baba ö#renim durumu” arasında istatistiki bakımdan anlamlı bir ili"ki saptanmamı"tır. !statistiki bakımdan anlamlı bulunan tek bulgu, baba e#itim düzeyi ve büyünün gerçekli#ine inanç arasındaki ili"kidir. Bu yüzden sadece bu konuya ili"kin tablo verilmi"tir.
Tablo-35: Deneklerin Baba E$itim Düzeyine göre Büyünün Gerçek Oldu$una ve Etkisi Bulundu$una Dair !nançları
Tablo-35’te görüldü#ü üzere baba e#itim düzeyi ile büyünün gerçek oldu#una ve etkisi bulundu#una inanç arasında p< 0,01 düzeyinde anlamlı bir ili"ki saptanmı"tır. Büyüye inanç açısından hangi gruplar arasında anlamlı fark oldu#unu anlamak için yapılan Scheffe testi sonuçlarına göre babası ilkokul, ortaokul, lise ve üniversite
SORU Baba E$itim Düzeyi N M SD F P
Büyünün gerçek oldu#u ve etkisi bulundu#u inancına katılıyor
musunuz? Okur-yazar de#il 9 1,44 ,88192 5,616 ,000 !lkokul mezunu 114 1,69* ,83218 Ortaokul mezunu 60 1,41* ,69603 Lise mezunu 58 1,63* ,76544 Üniversite mezunu 38 2,18* ,89610 Toplam 279 1,68 ,82804
mezunu olan gruplar arasında anlamlı farklar bulunmu"tur. Ortalamaları en yüksekten en dü"ü#e do#ru sıralamanın, babası üniversite mezunları (M=2,18), ilkokul mezunları (M=1,69), lise mezunları (M=1,63), ortaokul mezunları (M=1,41) "eklinde oldu#u görülür. Buna göre babası üniversite mezunu olan bireyler di#erlerine göre büyüye daha fazla inanmaktadır. Büyüye en az inananlar ise, babası ortaokul mezunu olanlardır. Bu bulgulara göre babanın e#itim düzeyinin artması veya azalması, deneklerin büyüye inanmalarını do#rusal biçimde olmasa da önemli ölçüde etkiler.
Nazar ve fala ili"kin tutumlarla baba e#itim düzeyi arasında anlamlı bir ili"kinin bulunmaması ise, e#itimli ailelerde yeti"sin veya yeti"mesin gençlerin nazar ve fal konusunda benzer tutumlarının oldu#unu gösterir. Bu durum gösteriyor ki, gençlerin bu konulardaki tutumları aile e#itim düzeylerinden ba#ımsız olu"turmaktadır. Bu da nazar ve fal konusunun daha çok gençlerin de muhatap oldu#u popüler kültürün bir ürünü olmasıyla ve gençlerin tutumlarının bu "ekilde geli"mesinde televizyon ve internetin etkisi bulunmasıyla açıklanabilir.
SONUÇ ve ÖNER!LER
Batıl inançlar çerçevesinde; büyü, nazar, fal vb. olguları konu edinen bu ara"tırmada, 14-18 ya" arasındaki gençlerin büyü, nazar ve fal gibi olgulara ili"kin tutumları ayrı ayrı incelenmi"tir. Ayrıca cinsiyet, dindarlık düzeyi, baba e#itim durumu gibi demografik özelliklerle büyü, nazar ve fala ili"kin tutumlar arasındaki ili"kiler irdelenmi"tir. Ara"tırmaya konu olan büyü, nazar ve fal olguları, Türkiye’de teorik ve emprik "ekilde pek çok ara"tırmada, gerek ayrı ayrı gerekse batıl inançlar çerçevesinde ele alınmı"tır. Bu ara"tırmada söz konusu olgulara ili"kin tutumlar, !stanbul’un Ba#cılar, Ba"ak"ehir, Bahçelievler, Ata"ehir, Üsküdar ve Ümraniye ilçelerinde ö#renim gören 279 lise ve dengi okul ö#rencisine uygulanan anketten elde edilen bulgular ı"ı#ında incelenmi"tir. Ara"tırmada temel olarak deneklerin; “Büyünün gerçekli#ine ve insanlar üzerindeki etkilerine yönelik inançları nasıldır? Büyü ile ilgili deneyimleri var mıdır? Büyüye ba"vurma nedenleri nelerdir? Büyünün dini inançla ili"kisine dair görü"leri nelerdir? Büyü ve sihir içerikli dizilere bakı"ı ve bunlardan etkilenme durumu nasıldır? Nazar olgusuna yönelik tutumu nedir? Nazardan korunmaya yönelik tedbirleri nelerdir? Büyü, sihir ve nazardan korunmaya yönelik aldı#ı tedbirler nelerdir? Fal ile ilgili dü"ünceleri, beklentileri ve kullandı#ı fal çe"itleri nelerdir?” ve “Demografik özelliklerle büyü, nazar, fal ile ilgili tutumun ili"kisi var mıdır?” soruları cevaplandırılmı"tır.
Ara"tırmada ilk olarak büyü ile ilgili tutumlar çerçevesinde, deneklerin; büyünün gerçekli#ine ve etkisine inançları, büyü ile ilgili deneyimleri, büyü yapma ve yaptırma amacına ili"kin görü"leri, büyünün etki gücünün kayna#ına ili"kin görü"leri, büyünün !slam’a uygun olup olmadı#ına dair görü"leri, büyü çözmek için büyü kullanmaya ili"kin tutumları, büyüden korunmada Kur’an ayetlerine sı#ınmaya ili"kin görü"leri, büyü ile u#ra"manın dinî inanca zarar verip vermedi#ine dair görü"leri, doktorların çaresiz kaldı#ı durumlarda büyüye ba"vurma ile ilgili tutumları tespit edilmi"tir. !kinci olarak büyü ve sihir içerikli filmlere ili"kin tutumlar ara"tırılmı"tır. Nazarla ilgili olarak deneklerin, nazarla ilgili tutumları, nazardan korunmada ba"vurulacak yöntemlerle ilgili ve !slam’ın nazara bakı"ı ile ilgili görü"leri incelenmi"tir. Ayrıca büyü ve nazardan korunma çerçevesinde deneklerin muska ile ilgili görü"leri tespit edilmi"tir. Fal ile ilgili olarak ise, deneklerin fal ile ilgili
dü"ünceleri, baktırdıkları fal çe"itleri ve falın gelecek ile ilgili beklentilerine cevap verip vermedi#ine dair görü"leri irdelenmi"tir. Daha sonra da cinsiyet, dindarlık düzeyi ve baba ö#renim durumunun söz konusu olgularla ili"kisi ve olgulara ili"kin tutumlarda fark olu"turup olu"turmadı#ı ele alınmı"tır.
Ara"tırma bulgularına göre, deneklerin % 55,2’si büyünün gerçek oldu#una ve insanlar üzerinde herhangi bir etkisi bulundu#una inanmazken; % 23,3’ü buna inanmaktadır. Bir ba"ka ifadeyle deneklerin yarısından fazlası büyünün varlı#ına ve etkisine inanmamaktadır. Bu durum, büyü ile ilgili “deneklerin büyünün var oldu!una
ve etkisi bulundu!una dair inancı yüksektir” hipotezini do#rulamamaktadır. Gençlerin
ço#unun büyüye inanmamasının sebebi, büyü denince akıllarına filmlerde gördükleri, sihirli de#nekle veya tılsımlı sözlerle yapılan ola#anüstü i"lerin gelmesi olabilir. Ayrıca % 89,2’lik bir oran ile deneklerin ço#unlu#unun büyü ile ilgili bir deneyimi olmadı#ı belirlenmi"tir. Gençlerin tamamının e#itime devam etmeleri sebebiyle, aldıkları bilimsel derslerin tesiri ile akıl ve mantı#a aykırı görünen i"lere olumsuz tutum sergilemi" oldukları dü"ünülebilir.
Katılımcıların % 72’si e"lerin arasını bozmayı veya düzeltmeyi, çocuk sahibi olmayı, cinlerin verdi#i rahatsızlıktan korunmayı ve hastalıkları tedavi etmeyi, büyü yapma veya yaptırmada amaç olarak görmü"tür. Bu gençlerin neredeyse tamamının büyü ile ilgili deneyiminin olmadı#ı unutulmamalıdır. Bu sebeple büyü yaptırma amaçlarına ili"kin verdikleri cevaplar, çevrelerinden edindikleri bilgilerdir.
Katılımcıların % 94,6’sına göre büyü yapmak !slam dinine uygun de#ildir. Böylece “büyünün #slam’a aykırı oldu!u e!ilimi yüksektir” hipotezi do#rulanmı"tır. Gençlerin tamamına yakını, gerek ailede, gerekse okul veya camide aldıkları dini e#itimin etkisi ile büyünün !slamî hükmünü bilmektedir. Bu durum dini e#itimlerinin amacına ula"mı" olması bakımından önemlidir. Gençlerin % 77,1’i, benzer biçimde büyünün dini inanca zararlı oldu#unu da belirtmi"tir.
Katılımcıların % 62’sinin zararlı büyüden kurtulmak için büyü yapmayı uygun görmedikleri belirlenmi"tir. Aslında kendisine büyü yapıldı#ını dü"ünen bir ki"inin bunu düzletmek için aklına ilk gelen çözümün, büyüyü büyü ile çözme, olması beklenir.
Görüldü#ü kadarıyla gençlerin büyü ile ilgili olumsuz tutumları çok keskindir ve büyü yapmanın tek çözüm oldu#u durumlarda bile tepkilerini tutarlı biçimde göstermi"lerdir.
Ara"tırmaya katılan deneklerin % 77,1’i Kur’an’ın büyüden korunmada etkili oldu#una inandı#ı tespit edilmi" böylece “deneklerin büyüden korunmada Kur’an
ayetlerinin etkisinin oldu!una dair inançları yüksektir” hipotezi do#rulanmı"tır.
Ara"tırmada büyü ile ilgili tutumlarda, di#erleri ile çeli"ir görünen tek bulgu budur. Zira Kur’an’ın büyüden koruyucu etkisi oldu#una inanmak için, büyünün varlı#ını ve etkisini de kabul etmek gerekir. Bu durum gençlerin Kur’an’a duydukları yüksek saygı ve Kur’an’ın her kötülükten koruyucu özellikte oldu#una inanmaları ile açıklanabilir. Belki de gençler bu soruya olumsuz yanıt vermenin Kur’an’a saygısızlık olabilece#ini dü"ünmü"tür.
Katılımcıların % 81,4’üne göre doktorların çaresiz kaldı#ı durumlarda dahi büyücülere ba"vurmak faydalı olmaz. Bu durumda “deneklere göre çaresizlik
psikolojisi, büyücülere ba"vurmada önemli bir etkendir” hipotezi do#rulanmamı"tır. En
çaresiz anlarda dahi gençlerin büyüye olumsuz tutum sergilemeleri tutumlarında ne kadar kararlı olduklarını bir kez daha göstermi"tir.
Katılımcıların % 54,2’si büyü ve sihir içerikli filmleri pek seyretmediklerini, % 81,4’ü de bu filmlerin davranı"larını etkilemedi#ini, % 51,6’sı sihir yapma imkânı olmasını dahi istemediklerini belirtmi"tir. Böylece “Sihir #çerikli yayınlar gençlerin
davranı"larını etkilememektedir” hipotezi do#rulanmı"tır. Önceki bulgularla çeli"ecek
biçimde katılımcıların, % 80’ni kötülü#ü yenmekte kullanmak, ölümsüz olmak, sıkıntılardan kurtulmak gibi sebeplerle sihir yapmak istediklerini belirtmi"tir. Gençler her ne kadar büyü ve sihir gibi olgulara inanmasa da bunların pratikte kullanılmasına sıcak bakmaktadır. !nsanın yaratılı"ındaki nefsi doyumsuzluk, her istenenin gerçekle"mesi arzusu, ebedi olma istedi#i, ölüm korkusu, hayattaki belirsizlikler, güçsüzlük ve çaresizlik, güvenlik ihtiyacı, hâkimiyet ve güç kazanma iste#i gibi sebepler çerçevesinde dü"ünülünce gençlerin sihir kullanmayı istemeleri ola#an kar"ılanır. Ayrıca teknolojinin ve ça#ın gere#i olarak insanların kendileriyle bile yarı" halinde olmaları, her i"i pratik biçimde halletmeye çalı"malarına sebep olmaktadır. Büyü yapabilme yetene#inin i"leri daha da kolayla"tıraca#ı kesindir. Budan ba"ka,
gençlerin pragmatik bir anlayı"la, ki"iye büyük faydalar sa#layabilecek büyü gibi yöntemleri kullanmak istedikleri dü"ünülebilir.
Bulgulara göre, katılımcıların % 71,3’ü nazara inanmaktadır. Bu sonuç
“denekler arasında nazara inanç yüksektir” hipotezini do#rulamaktadır. Ayrıca
katılımcıların % 59,5’i nazardan korunmanın en etkili yolunun belirli dualar ve ayetler okumak oldu#unu belirtmi"tir. Di#er katılımcılar nazardan korunmak için, hocalara ba"vurmayı, kur"un döktürmeyi ve nazar boncu#unu uygun bulmu"tur. Böylece
“nazardan korunma ile ilgili batıl inançlar mevcuttur” hipotezi do#rulanmı"tır. Bunun
dı"ında katılımcıların % 54,1’i !slam’ın nazarı kabul etti#ini bilmektedir. Bu bulgu, katılımcıların ço#unun nazar konusunda büyü de oldu#u gibi do#ru !slamî bilgiye sahip olduklarını gösterir. Dinî bilgisi yetersiz olan bireylerin bile neden bulma ihtiyacı, anlamlı bir dünya olu"turma iste#i, sorumlulu#u ba"ka güçlere yöneltme gibi psikolojik sebeplerle nazara inandıkları söylenebilir.
Katılımcıların % 59,9’u fala inanmadı#ını belirtmi"tir. Di#er katılımcıların bir kısmı fala inandı#ını, di#er bir kısmı ise, fala e#lence için baktırdı#ını söylemi"tir. Ayrıca katılımcıların % 52,3’ünün kahve, iskambil, tarot gibi fallara baktırdıkları tespit edilmi"tir. Görüldü#ü gibi fal inancı gençler arasında her ne kadar yaygın olmasa da fal baktıranların sayısı hiç de az de#ildir. Böylece “fal baktırmak genelde e!lence
maksatlıdır” hipotezi do#rulanmı"tır. Bu durum “Fala inanma, falsız da kalma”
sözünün kanıtı gibidir. !nsandaki sonsuz merak duygusu, gelece#i bilme iste#i, korku, kaygı ve stres gibi psikolojik sebeplerle inançlarına ters olsa da fal baktırdıkları söylenebilir.
Cinsiyet faktörünün büyü ile ili"kisi incelendi#inde, kızların büyünün gerçekli#ine ve etki gücüne inanma e#ilimlerinin erkeklere göre daha fazla oldu#u tespit edilmi"tir. Elde edilen bulgular “cinsiyet de!i"keni büyü ile ilgili tutum ve davranı"ları
etkiler” "eklindeki hipotezi desteklemektedir. Toplumun geneli dikkate alındı#ında
bayanların erkeklere göre, büyü, muska ve benzeri i"lere daha ilgili oldukları görülür. Büyücüler her ne kadar genellikle erkek olsa da onlara ba"vuranlar ço#unlukla bayandır. Büyü yapma veya yaptırmanın dini inanca zarar verip vermedi#i hususunda erkekler ile kızlar arasında kızlar lehine anlamlı bir fark gözlenmi"tir. Kızlar büyüye
olan ilgileri do#rultusunda büyünün dini hükmünü bildiklerinden inanca olan zararından da haberdardır, denebilir. Cinsiyet faktörünün büyü çerçevesindeki di#er konuları etkilemedi#i tespit edilmi"tir.
Cinsiyetin nazarla ili"kisi ile ilgili olarak, nazara inanma hususunda erkekler ile kızlar arasında kızlar lehine anlamlı bir fark bulunmu"tur. Böylece kızlarda nazara inancın daha yüksek oldu#u saptanmı"tır. Zira yeti"kin bayanlar, olumsuz olayları ço#unlukla nazara atfederler; ancak erkeklerde bu durum daha seyrek görülür. Görülüyor ki genç kızlar da büyükleri ile benzer tutum göstermektedir.
Büyüden korunmada Kur’an ayetlerine sı#ınma ile katılımcıların kendi ve aile dindarlık düzeyi arasında do#rusal bir ili"ki tespit edilmi"tir. Dindar ailelerde yeti"en ve kendini dindar olarak nitelendiren bireyler, ya"am tarzlarını da dini do#rultuda "ekillendirir. Bu durumun yansıması olarak, Kur’an’ın büyüden korumada etkili oldu#unun dü"ünülmesi beklenen bir sonuçtur. Bu bulgu dı"ında, dindarlık düzeyinin di#er hususlarda etkili olmadı#ı saptanmı"tır.
Baba e#itim düzeyi ile büyünün gerçek oldu#una ve etkisi bulundu#una inanç arasında anlamlı bir ili"ki saptanmı"tır. Büyüye en çok inanan gençler, babası üniversite mezunu olanlardır. Bunun dı"ında baba e#itim düzeyinin di#er hususları etkilemedi#i görülmü"tür.
Sonuç olarak, beklenenin aksine gençlerin büyük ço#unlu#unun büyüye inanmadı#ı, büyü ile ilgili deneyimlerinin çok az oldu#u, büyünün hem !slam’a aykırı oldu#u hem de dini inanca zarar verdi#ini bildikleri, sihir içerikli yayınları izleseler bile bunların davranı"larını etkilemedikleri, ancak bu yayınlardaki benzer sihirleri yapmak istedikleri, nazara inandıkları, nazarın dini hükmünü bildikleri, fala inanmadıkları, ancak çe"itli fallara baktırdıkları görülmü"tür. Ayrıca anket çalı"ması uygulanırken sosyo-kültürel açıdan farklı çevrelerden katılımcılar bulunmasına ra#men, ekonomik durum, aile e#itim düzeyi, dindarlık düzeyi ve sosyal çevre gibi unsurların tutumlar üzerinde beklenen de#i"iklikleri do#urmadı#ı saptanmı"tır. Özellikle ebeveyn meslekleri ve ekonomik düzeyin söz konusu olgulara ili"kin tutumlarda hiçbir etkisinin
bulunmadı#ı; olgularla anlamlı ili"kilerin ise, cinsiyet, dindarlık düzeyi ve baba ö#renim durumu ile oldu#u belirlenmi"tir.
Hiç "üphesiz, !stanbul’da ya"ayan 14-18 ya" arası gençlerle sınırlı tutulan bu ara"tırma tek ba"ına yeterli de#ildir. Her "eyden önce ara"tırmanın lise ö#rencileri üzerinde yapılması, 14-18 ya" arasında olup e#itime devam etmeyen gençlerle ilgili tutumların ölçülememesi sonucunu do#urmu"tur. Daha sa#lıklı bir ara"tırma için e#itime devam edemeyen gençlerle benzer ara"tırmaların yapılması yerinde olur. Ayrıca benzer ara"tırmaların ülke genelinde, farklı bölgelerde gerçekle"tirilmesi tutumların daha sa#lıklı ölçülmesi açısından daha yerinde olabilir. Bunun dı"ında yapılacak ara"tırmalarda, kullanılan anketin tutumları daha iyi ölçmesi açısından “batıl inanç ölçe#i” geli"tirilmesi ara"tırmaların kalitesini arttıracaktır.
KAYNAKÇA
Kitaplar
Akpınar, Turgut. Türk Tarihinde !slamiyet. !stanbul: !leti"im Yayınları, 1994. Altan, Bayram. Falcılık ve Kehanet. !stanbul: Çelik Yayıncılık, 1989.
--- Nazar ve Büyü. !stanbul: Veli Yayınları, 1985.
Altano#lu, Altan. Dü#üncenin Enerjiye Dönü#ümü: Nazar-Göz de$mesi !nancı
Etkileri ve Korunma Yolları. !stanbul: !nkılap Kitabevi, 1999.
Altınköprü, Tuncel. Genç Kız Psikolojisi ve Cinselli$i. !stanbul: Hayat Yayınları, 2000.
Aslantürk, Zeki. Ara#tırma Metot ve Teknikleri. !stanbul: MÜ!FV Yayınları, 1999. Asımgil, Sevim. !nsanlık Tarihinin Gizemli Dünyası- Büyü-Sihir-Fal. !stanbul: !pek
Yayınları, 1999.
Anadol, Cemal. Tarihten Günümüze Kadar Do$u ve Batı Kültürlerinde Halk
!nanı#ları. Ankara: Bilge Karınca Yayıncılık, 2006.
Arslan, Arif. Büyü, Fal ve Kehanet. !stanbul: Nesil Yayınları, 2002.
Arslan, Arif ve Hakan Yılmaz. Do$u ve Batı Kaynaklarına Göre Kehanet. !stanbul: Karizma Yayınları, 2000.
Arslan, Mustafa. Türk Popüler Dindarlı$ı. !stanbul: DEM Yayınları, 2004.
Bayram, Nureddin. !slam’a göre Cin, Sara, Sihir ve Büyü. Ankara: Kariyer Matbaacılık, 1997.
Bedir, Karani. Hurafelerin Ortaya Çıkı#ında Etkili Olan Faktörler. !stanbul: Ravza Yayınları, 2011.
Boyraz, $eref. Fal Kitabı: Melhemeler ve Türk Halk Kültürü. !stanbul: Kitabevi, 2006.
Brotav, Pertev Naili. 100 soruda Türk folkloru. !stanbul: Gerçek Yayınları, 1973. Buckland, Raymond. !#aretler Semboller ve Alametler. Derya Engin (çev.), !stanbul:
Kozmik Kitaplar, 2005.
Buluz, Necdet. Sivas’ta Kur#un Dökme. Sivas: Sivas Folkloru, 1977.
Burgkhardt, Tıtus. Astroloji ve Simya. Mehmet Temelli (çev.), !stanbul: Verka Yayınları, 1999.
Challage, Felicien. Dinler Tarihi. Semih Tiryakio#lu (çev.), !stanbul: Varlık Yayınevi, 1960.
Cücelo#lu, Do#an. !nsan ve Davranı#ı. !stanbul: Remzi Kitabevi, 1991. Çakar, Yusuf. Gizli !limler. !stanbul: Yedirenk Yayınları, 2005.
Çelik, Ali. !slam’ın Kabul veya Reddetti$i Halk !nançları. !stanbul: Beyan Yayınları, 1995.
Doksat, Recep. Tatbikatı ve Nazariyatı ile Hipnotizma. !stanbul: Kader Basımevi, 1962.
Duvarcı, Ay"e. Türkiye’de Falcılık Gelene$i ile Bu Konuda !ki Eser: “Risale-i
Falname li Ca’fer-i Sadık” ve “Tefe’ülname”. Ankara: Kültür Bakanlı#ı,
1993.
Eliade, Mircea. Kutsal ve Dindı#ı. Mehmet Ali Kılıçbay (çev) , Ankara: Gece Yayınları, 1991.
Elmalılı Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. !stanbul: Eser Kitabevi, 1979. Encausse, Gerard. !nisiyeler için Astroloji. Ercan Arısoy (çev.), !zmir: Ege Meta
Yayınları, 1999.
Ercan, Muhterem. Hipnoz ve Hipnoterapi. !stanbul: Seha Ne"riyat, 1993. Erdil, Kemalettin. Ya#ayan Hurafeler. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2005. Ersoylu, Halil. Fal, Falname ve Bir Çiçek Falı (Der Aksam-ı Ezhar). !stanbul:
Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1997.
Ertaylan, Hikmet. Falname. !stanbul: Sucuo#lu Matbaası, 1951.
Frazer, James George. Altındal: Dinin ve Folklorun Kökleri. C.1, Mehmet Do#an (çev.), !stanbul: Payel Yayınları,1991.
Forrest, Steven. !çinizdeki Gökyüzü, Barı" !lhan (çev.), !stanbul: !lhan Yayınevi, 1997. Gayretullah, Hızır Beg. Altaylar'da Kanlı Günler. !stanbul: Türkistan Kauçuk ve
Plastik Sanayi, 1977.
Gibson Walter ve Litzka R. Gibson. Fallar. Selman Gerçeksever ve Ayhan Tolaybenk (çev.), !stanbul: Ruh ve Madde Yayınları, !stanbul 1999.
Gündüz, Elvan. Tarih Boyunca Gerçekle#en ve Gerçekle#mesi Beklenen
Kehanetler ve Kâhinler. !zmir: Ege Meta Yayınları, 1997.
Güne", Hasan Cihan. Bid’at ve Hurafeler. !stanbul: Rehber Yayınları, 2006. Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. Ankara: D!BY, 1993.
!nan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. Ankara: Kültür Bakanlı#ı, 1976.
---. Hurafeler ve Men#eleri. Ankara: Diyanet !"leri Ba"kanlı#ı, 1962. !nceo#lu, Metin. Tutum Algı ve !leti#im. !stanbul: Beykenet Üniversitesi Yayınevi,
Ka"garlı Mahmut. Divan-ı Lügat-it- Türk. C.1, Besim Atalay (çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.
Kur, Frieder ve Annettevon Heinz. Gizli Bilimler Ansiklopedisi. Bülent Atatanır (çev.), !stanbul: Omega Yayınları, 2004.
Ku"at, Ali. Nazar Olgusu ve Psikolojik Yakla#ım. 2. Baskı, Kayseri: Laçin Yayınları, 2004.
Kur’an-ı Kerim. Bakara Suresi, 2/102.
Malinowski, Bronislaw. Büyü, Bilim ve Din. !stanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000. Mansel, Arif Müfit. Ege ve Yunan Tarihi. Ankara: TTK Basımevi, 1971.
Masino, Marcia. A’dan Z’ye Tarot Fal Kitabı. Hülya $ahin (çev.), !stanbul: Gün Yayıncılık, 1977.
Morris, Desmond. Koruyucu Tılsımlar. Mehmet Harmancı (çev.), !stanbul: !nkılâp Yayınları, 1999.
Müezzino#lu, Ali E"ref. Bilimsel Hipnoz. !stanbul: A#ao#lu Yayınları, 1983.
Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda !lkellerde Büyü, Sanat ve Efsane. !stanbul: Gerçek Yayınevi, 1971.
--- Sivas ve Çevresindeki Batıl !nançlar ve Büyüsel !#lemlerin
Etnolojik Tetkiki. Ankara: AÜDTCF Yayınları, 1966.
Özbek, Yusuf. !slam Açısından Sihir. !stanbul: !z Yayıncılık, 1994.
Öztürk, Ya"ar Nuri. !slam Nasıl Yozla#tırıldı?.2. Baskı, !stanbul: Yeni Boyut Yayıncılık, 2000.
Pargament, Kenneth. Tanrım Bana Yardım Et Din Psikolojisi Açısından Ba#a
Çıkmanın Teorik Çatısına Do$ru. Ahmet Albayrak (çev.), Isparta: Tabula
Rosa Yayınları, 2003.
Sayılı, Aydın. Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
Scognamillo, Gıovannı ve Arif Arslan. Do$u ve Batı Kaynaklarına göre Büyü. !stanbul: Karizma Yayınları, 1999.
Scognamillo, Gıovannı. Gelece$inizin Anahtarları. !stanbul: Koza Yayınları, Güncel Kitaplar Dizisi, 1975.
Sezen, Yümni. Antropolojiden Psikanalize Kurban ve Din. !stanbul: !z Yayıncılık,