Nazı/İşvesi

Klasik Türk şiirinde sevgilinin, tegafül hâli, nazı, işvesi, vefasız ve acımasız oluşu sakide de görülür. Mecliste sevgili konumunda olan kişi saki olduğundan klasik Türk şiiri geleneğinin sevgili tipini saki yansıtmaktadır. Saki, nazik, işveli ve cilvelidir, âşıklarına yaptığı cefa, naz ve tegafülle onların bağrında birçok yara açmıştır.

Gel böyle tegâfül itme zinhâr

Terk eyleme cevrü zinhâr (Nûrî, TB. 24)

“Gel, böyle görmezlikten gelme asla, cevri asla terk etme.”

82

Sevgili âşığa ne kadar sıkıntı çektirse, eziyet etse âşık yine de bu durumdan şikâyet etmez. Sevgilinin, âşığını görmezden gelmesi, ona karşı takındığı tavır ve işveler âşığı memnun eder. Hatta bu cevr ü cefasının kesilmesi âşıktan yüz çevirmek olarak anlaşıldığından âşık bunu asla istemez. Saki-namelerde de görülen bu tegafül hâli meclis ehlinin de aslında şikâyetçi olduğu; ancak kesilmesini de istemediği bir durumdur.

Ey sâkî-i şîve-kâr-ı tannâz

Ser-mest-i harâb-ı bâde-i nâz (Riyâzî, M. 258)

“Herkesle alay eden, işveli saki, naz şarabının harap etmesinin sarhoşuyum.”

“Sakinin bu kendinde olmayış hâli, adetâ ayakları yerden kesilmiş gibi yükseklerden uçar gibi davranışı “naz” ile ifade edilmiş ve bu naz da şarap gibi, insanı sarhoş edici bir nesne ile karşılanmıştır. Naz etkisi en fazla sevgilinin gözlerinde hissedilen bir şaraptır. Naz bazen sevgilinin içerek kendinden geçip âşığın kanını döktüğü, bazen de muhatabına gözlerinin kadehi ile içirip onu perişan ettiği bir şaraptır” (Doğan:

89).

Sâkî midir ol nigâr-ı tannâz

Yâ ma’ni-i lafz-ı ‘işve vü nâz (Riyâzî, M. 612)

“Herkesle eğlenip alay eden güzel yüzlü sevgili saki midir yoksa naz ve işve sözünün manası mıdır.”

İdüp tâvûs-veş bin dürlü ‘işve

Döke bezm-i şarâba reng-i neşve (Aynî, M. 1182)

“Tavus kuşu gibi bin türlü işve edip şarap meclisine neşe rengi döker.”

Gerden kırarak geldi bu şeb bezme o meh-rû

Reşkiyle şikest oldı yazık gabgab-ı mînâ (Abdî, TB. 20)

“O ay yüzlü, meclise bu gece gerdan kırarak geldi, billur gerdan (kadeh) kıskançlığından kırıldı.”

Ey sâkî yeter bu nâz-ı ‘işve

İtdikse de biz niyâz-ı ‘işve (Nûrî, TB. 49)

“Biz işve duasında/talebinde bulunduysak da ey saki bize bu işve nazı artık yeter.”

83

Sâkî getür şarâbı odur dil-nüvâzımız

Nâz eyleme amân kabûl it niyâzımız (Zîver Paşa, TB. 21)

“Saki o gönül okşayan şarabı getir, sakın naz eyleme duamızı/isteğimizi kabul et.”

Geh ‘işve-i sâkiyân-ı devrân

Olurdı ferah-fezâ-yı rindân (B.İzzet, M. 213)

“Devrin sakisinin işvesi rintlerin ferahlığını/sevincini artırırdı.”

Ey gonce-i ser-girân-ı ‘işve

Vey gül-bün-i bûstân-ı ‘işve (Kâşif, TB. 1 )

“Ey işvenin ağır başlı goncası ve ey işve bahçesinin gül köşkü.”

Ey sâkî-i câm-ı neş’e-pîrâ

Vey şems-i semâ-yı hûbî-edâ (Hüznî, M. 38)

“Ey neşe veren kadehin sakisi ve ey güzel işveli gökyüzünün güneşi.”

Naz ve işve sözcüklerinin manası sakide toplanmıştır, saki bin türlü işve ve cilvesiyle meclise neşe saçandır, o meclise gelince onun işvesinin tesiriyle billur kadehler kırılır, rintlerin keyifleri artar.

3.1.3. Sakinin Meclisteki İşlevi 3.1.3.1. Şarap/Kadeh Sunması

Meclise keyif ve neşe veren sakinin asıl görevi kadeh sunmaktır. Saki ile kadeh özdeşleşmiş, saki denildiğinde elinde kadeh olan birinin şarap sunması akıllara gelmiştir. Meclistekiler her daim ondan şarap istemişlerdir, “Saki bana bir kadeh sun, bu güzel kekliğe kadehle su ver. Ey saki meclisin bayram yeridir, bize de bir kadeh sun merhaba de. Saki bize öyle bir kadeh ver ki bu kadeh bize sonsuz bir zevk tattırsın. Saf şarabı bize bol bol vermeye başla, böylece bize gerçekten hitap etmiş olursun” (Atâî M.942-820,S.Feyzî M.89, Es’ad M.54) diyerek şairler farklı benzetme ve seslenmelerle sakiden kadeh istemişlerdir. Meclis halkasının hemen her şeyinden sorumlu olan sakinin öncelikli görevi kadeh sunmaktır. Mecliste kadeh devrederken saki sanki herkese ruh bahşeder, can verir. O sefa veren kadeh kırılmamalı, saki hiç durmadan devamlı kadehi devretmelidir. Mecliste kadehler birbiri üstüne gelmemeli, devr usulüyle gelmelidir.

84

Sabah vakti olduğunda saki daha acele etmeli, tıpkı güneş gibi kadehler devretmelidir.

Mecliste kadeh devrederken meclis ehlinin de tıpkı kadeh gibi ağzı sulanmalıdır (S.Feyzî M.138-362, Revânî M.516, Hâletî M.22, Nuri TB.19).

Aşağıdaki “sun, getir, vir, gezdir” gibi örneklerde görüleceği gibi sakinin şarap sunma eylemini şairler farklı fiillerle dile getirmişlerdir. Bu fillerin hemen hepsinin emir kipiyle söylenmiş olması dikkat çekicidir. Bu durumun, sosyal hayat içinde şarap isteyenlerin sakiye seslenme üslubuyla benzerlik gösterdiği kanaatindeyiz. Aynı zamanda bu örneklerde şairlerin kendilerini şarap sunan saki konumunda değil, sakinin elinden şarap içen kişiler olarak konumlandırdıkları görülmektedir.

Benim destime sun ki sultân olam

Güher-bend-i mühr-i Süleymân olam (Ş. M. Allâme, M. 50)

“Benim elime sun ki sultan olayım, Süleyman’ın mührünün nasihat incisi olayım.”

Mühr-i Süleyman, cennetten Rıdvan’ın bir hediyesi olarak büyük meleklerin ona sundukları Süleyman peygamberin yüzüğüdür. Bu yüzüğün üstünde Allah’ın en büyük ismi olan ism-i Âzam’ın yazılı olduğu, peygamberin bununla bütün yaratıklara hükmettiği söylenir (Yıldırım, 2008: 647). Güç ve iktidarın sembolü olarak bu mühürden bahsedilmiştir, şair burada sakiden kendini sultan edecek, mühre benzettiği kadehi ister. Bu kadehi içen kişi tıpkı Süleyman gibi söz sahibi olacaktır, güç ve otoriteye kavuşacaktır.

Her kâse ki sen anı sunarsın

Zehr olsa da içmemek yamandır (Nûrî, TB. 22)

“Her kâse ki sen onu sunarsın, zehir olsa da içmemek kötüdür.”

Bir mey sunuşı var ki o sâkî-i şarâbın

İşte anı bin duhter ü bânûya değişmem (Abdî, TB. 26)

“O şarap sakisinin bir mey sunuşu var ki işte onu bin kıza ve geline değişmem.”

Sun bâde pey-â-pey bize ey sâkî-i devrân

‘Aşk ile yanup nûş ide hep tâlib-i ‘irfân (Hâmî, TC. 1)

“Ey devrin sakisi bize azar azar şarap sun; aşk ile yanıp irfan talep edenler hep içsin.”

85

Sâkî bize sun mey ola neşvesi bâkî

Kim oldı cihân bezmi vü bezm ehli mükedder (Bağdatlı Zihnî, TC. 10)

“Saki, cihan meclisi ve meclistekiler kederlidir, bize neşesi sonsuz olan bir şarap sun.”

Getür sâkiyâ sâgar u bâdeyi

Ayaklandur ammâ bu üftâdeyi (S.Feyzî, M. 88)

“Ey saki, kadeh ve şarabı getir, bu düşkün, biçareyi ayaklandır.”

Burada ayak sözcüğü tevriyeli kullanılmış, ayaklandır sözcüğü ile şarap vererek düşkün olanı ayağa kaldır, ona güç ver ya da o düşkünün eline kadeh ver, kadehlendir anlamı kastedilmiş olabilir.

Getür sâkîyâ sâgar-ı ‘işreti

Hebâ itme gafletle bir sâ’ati (Atâî, M. 758)

“Ey saki, içki kadehini getir, dikkatsizlikle bir saati ziyan etme.”

Mecliste şarabın sunulma hızını da saki belirler. Şarabın dağıtılma işleminden sorumlu olan sakinin şarabı geç dağıtması meclistekilerin istemediği bir durumdur.

Çünkü zaman çok hızlı geçmektedir. Meclistekiler bu güzel ve kıymetli zamanın bir anını bile ziyan etmek istemezler, her dakikasını dolu dolu geçirmeyi isterler. Bülbüller işret için sela verirler artık işret vakti gelir ve fırsatı kaçırmamak gerekir. Bu nedenle sakiden acele etmesi ve bu işret vaktini kaçırmaması gerektiği şairler tarafından sürekli hatırlatılır. Eğer işret vaktini kaçırırlarsa bu vakti kaza etmek gerekir, bunun için sakiden hemen bir iki kadeh istenir (Atâî M.1409, Riyâzî M.500-512, Fevzî-i Kefevî TC.52).

Getür sâkiyâ bezme bir tolı câm

Yine çarha girsün o bedr-i tamâm (Atâî, M. 937)

“Ey saki, meclise bir dolu kadeh getir (ki sen o kadehi getirince) tamam olan dolunay gökyüzüne girsin.”

Kadeh dolunaydan daha parlaktır ki saki dolu kadehi getirince dolunay saklanmıştır. Kadeh meydana çıkınca dolunay onun güzelliği ve parlaklığı karşısında dayanamaz ve ortadan kaybolur.

Sâkî getür ol bâdeyi kim cevher-i cândır

Yek cür’ası sermâye-i ‘ayş-ı dü-cihândır (Sâ’îd Efendi, TB.1)

86

“Saki, o şarabı getir ki can cevheridir/özüdür, tek damlası iki cihanın hayat sermayesidir.”

Sâkî getür piyâle ki yokdur bekâ-yı ‘ömr

Tahkîkdür cihân-ı fenâda fenâ-yı ‘ömr (Kelâmî, TB.13)

“Saki kadehi getir ki ömrün bekası yok, fâni olan ömrün dünyada yok olacağı kabul edilen bir gerçektir.”

Getür sâkî mey-i rûh-ı revânı

Bu cisme vir hayât-ı câvidânî (Aynî, M. 596)

“Saki, canlı ruh şarabını getir, bu bedene daimi hayat ver.”

Vir ey sâkî meyi er-rızku maksûm

Şarâbun hurmeti ‘indimde ma’lûm (Aynî, M. 681)

“Ey saki, rızkıma ayrılmış şarabı ver, şarabın yanımdaki saygınlığı malumdur/

bilinir.”

Hurmet sözcüğünün saygı ve haram olmak üzere iki anlamı vardır (Devellioğlu, 2004: 383). Sözcüğün her iki anlamı da beyitte tevriyeli olarak anlam bütünlüğünü sağlar. Şair “şarabun hurmeti” ile şarabın saygınlığını, değerini yahut şarabın haram oluşunu kastetmiş olabilir. Ayrıca bu beyitte şair şarap içmeyi gerekli ve doğal bir hadise olarak göstermek istediğinden onu kendi rızkı olarak ifade etmektedir. Rızık insanın hayatını devam ettirmesi için ne kadar gerekli ve önemliyse şarap da hayatın devamını sağlama açısından o kadar önemlidir.

Alup mey-hâneden sâkî türâbı

Kadeh yap vir bana andan şarâbı (Aynî, M. 315)

“Saki, meyhaneden toprağı alıp kadeh yap, ondan bana şarap ver.”

Gel ey sâkî sadâkat bezmine sen

Kadeh vir istikâmet bâdesinden (Aynî, M. 80)

“Ey saki, sen bağlılık/dostluk meclisine gel, doğruluk şarabından kadeh ver.”

87

Gel ey sâkî kemân-ebrû kadeh vir

Sadâ-yı bâdeden bezme ferah vir (Aynî, M. 1552)

“Gel ey keman kaşlı saki kadeh ver, şarabın sesinden meclise ferah ver.”

Sâkî aman turma şarâb-âver ol bana

Def‘ it cuyûş-ı derd ü gamı yâver ol bana (Âkif, TB. 17)

“Saki durma bana şarap getiren kişi ol, dert ve gam askerlerini defet, bana yardımcı ol.”

Çekegör elinden leb-â-leb kadeh

Tola tâ ki sînende mihr-i ferah (Beyânî, M. 231)

“Elinden dolu kadeh içiver ki ta gönlüne ferah güneşi doğsun.”

Sâkî meded eyle câm gezdir

Allâh içün bana da bir vir (B. İzzet, M. 1)

“Saki, medet eyle, kadeh gezdir; Allah için bana da bir (kadeh) ver.”

Mecliste sakinin en önemli işlevi şarap sunmaktır, meclis ehli sakiden bu görevini en iyi şekilde yerine getirmesini ister. Verdiğimiz örneklerde genel olarak şarap ver, getir, sun şeklinde istenmiştir. Fakat yukarıdaki örnekte şair diğerlerinden farklı olarak kadehi ister ve “câm gezdir” der. Böylece sadece kendini düşünmez, kadehi bana verdin; ama işin bitmedi kadehi mecliste gezdir ve herkese götür, herkes içsin der. Bu örnekle mecliste kadehin devrettiğini yani elden ele gezdiğini görüyoruz.

Hemân kâse ile sürülsün şarâb

Dil-i zârumı sâkî kıl neşve-yâb (S.Feyzî, M. 139)

“Hemen kâse ile şarap sunulsun/sürülsün, saki ağlayan gönlümü neşeli/keyifli kıl.”

Kadehin ya da şarabın sürülmesi de şarap sunumuyla hemen hemen aynıdır.

Burada sürmek sözcüğüyle şarabın, kadehin dağıtılma, sunulma işleminin devam ettiğini anlıyoruz. Tarama Sözlüğünde sürmek, “ilerlemek, devam etmek, yürütmek”

anlamlarına gelir (1983: 196).

88

Sâkî yine sür o hoş-güvârı

Ol merhem-i sîne-i figârî (Riyâzî, M. 344)

“Saki, yine o hazmı/içimi kolay şarabı sun o yaralı sinemin merhemidir.”

Burada şair sür sözcüğünü tevriyeli kullanmıştır, sürmek ile hem şarabın sunulması hem yaraya merhem sürmek anlamı kastedilmiştir.

Sâkî bize bir şarâb içürse

Kim âdemi kendiden geçürse (Riyâzî, M. 417)

“Saki bize bir şarap içirse insanları kendinden geçirse.”

Gel ey sâkî be-ragm-ı şerr-i şeytân

Beni Ademce eyle mest ü sekrân (Aynî, M. 356)

“Gel ey şeytanın şerrine galip olan saki, beni Âdem gibi sarhoş ve kendinden geçmiş eyle.”

Bu beyitte “sun, getir, ver” gibi sözcükler kullanmadan anlamın bütününde kadeh sunmaktan bahsedilmiştir.

Saki-namelerde “Sakiya, ey saki, eya saki, meded saki, aman saki vb.” nidalarla sakiye sürekli bir sesleniş vardır. “Getür sakiya, kanı sakiya, içür sakiya, ver sakiya, sür sakiya, sun sakiya, revan sakiya, akıt sakiya vb.” sözlerle şairler sakiye seslenirken acele etmesi, zaman kaybetmemesi gerektiğini belirtirler. Ayrıca şairler, sakiye şarap sunmasını söylemenin yanında bazen şarabı ne ile nasıl sunacağından, bazen şarabın özelliklerinden, bazen faydalarından bazen de şarabı içince içen kişide ne gibi değişikliklere sebep olacağından bahsederler.

Belgede Klasik Türk edebiyatında saki-nameler (sayfa 105-112)