Muhasebenin Temel Kavramları

Muhⁱasebenin işlem ve olaylarⁱı kaydederⁱken belirⁱli prⁱensiplerⁱe uyması gerⁱeklidirⁱ. Böylece, muhⁱasebe uygulamalarⁱı belirⁱli kurⁱallarⁱa dayatılmış ve uygulamada orⁱtaya çıkabilecek bazı karⁱışıklıklarⁱa karⁱşı önlem alınmış olurⁱ. Muhⁱasebenin temel kavrⁱamlarⁱı muhⁱasebe bilgisinin birⁱ esasa dayanmasını, bu bilgiyi kullananlarⁱa sağlıklı, tutarⁱlı ve karⁱşılaştırⁱılabilirⁱ bilgi sunulmasına olanak sağlamalıdırⁱ. Muhⁱasebe ile ilgili olarⁱak 12 temel kavrⁱam belirⁱlenmiştirⁱ. Teorⁱik birⁱ bilgi olarⁱak görⁱülmesine karⁱşın uygulamada işletmelerⁱ açısından muhⁱasebeye katkı sağlayacak olması nedeniyle önem arⁱz etmektedirⁱ. 1 sırⁱa no.lu Muhⁱasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği’nde de belirⁱtildiği gibi finansal rⁱaporⁱlarⁱın hⁱazırⁱlanmasında esas alınacak 12 temel kavrⁱam aşağıda sırⁱalanmaktadırⁱ (Özerⁱ, 1998: 11).

 Sosyal Sorⁱumluluk Kavrⁱamı,

 Kişilik Kavrⁱamı,

 İşletmenin Sürⁱekliliği Kavrⁱamı,

 Dönemsellik Kavrⁱamı,

 Parⁱayla Ölçülme Kavrⁱamı,

 Maliyet Esası Kavrⁱamı,

 Tarⁱafsızlık ve Belgelendirⁱme Kavrⁱamı,

 Tutarⁱlılık Kavrⁱamı,

 Tam Açıklama Kavrⁱamı,

 İhⁱtiyatlılık Kavrⁱamı,

 Önemlilik Kavrⁱamı,

 Özün Önceliği Kavrⁱamı,

 Sosyal Sorⁱumluluk Kavrⁱamı.

Sorⁱumluluk, gerⁱçek ve tüzel kişilerⁱin kendi davrⁱanışlarⁱını ve yetki alanlarⁱındaki hⁱerⁱhⁱangi birⁱ olayın sonuçlarⁱını üstlenmesidirⁱ. Bu kavrⁱam, muhⁱasebenin işlevini yerⁱine getirⁱme hⁱususundaki sorⁱumluluğunu belirⁱtmekte ve muhⁱasebenin kapsamını, anlamını ve amacını gösterⁱmektedirⁱ. Ayrⁱıca bu kavrⁱam, muhⁱasebenin orⁱganizasyonunda, muhⁱasebe uygulamalarⁱının yürⁱütülmesinde, finansal tablolarⁱın düzenlenmesinde ve sunulmasında; belirⁱli kişi veya grⁱuplarⁱın çıkarⁱlarⁱı için değil bütün toplumun çıkarⁱlarⁱının gözetilmesi ve dolayısıyla bilgi sunumunda tamamen gerⁱçek, dürⁱüst ve tarⁱafsız olarⁱak davrⁱanılması gerⁱeğini ifade ederⁱ (Akdoğan ve Tenkerⁱ, 2001: 39). Ancak böyle birⁱ sorⁱumluluk duygusu ile hⁱarⁱeket edilmesiyle muhⁱasebece sağlanan bilgilerⁱin gerⁱçeğe uygun, tarⁱafsız, önyarⁱgısız, ve adil olması sağlanabilirⁱ (Cemalcılarⁱ ve Önce, 1999: 43).

İşletme ile ilgili tarⁱaflarⁱa bilgi sağlama amacını sağlayacak olan finansal tablolarⁱın düzenlenmesi sosyal sorⁱumluluk gerⁱektirⁱirⁱ. Muhⁱasebe sadece işletmenin üst yöneticilerⁱine gerⁱekli bilgilerⁱi verⁱmekle kalmaz. Çeşitli sebeplerⁱle işletmenin işleyişi ile ilgi ve alakası bulunan veya ilerⁱide ilgilenecek olan tarⁱaflarⁱa da işletmenin finansal durⁱumu ve işleyişi ile ilgili gelişmelerⁱ hⁱakkında bilgi verⁱmek muhⁱasebenin amaçlarⁱından ve görⁱevlerⁱinden birⁱisidirⁱ.

Muhⁱasebe ilgili kişi veya kişilerⁱin tümüne doğrⁱu karⁱarⁱ verⁱebilmelerⁱi için doğrⁱu bilgilerⁱ verⁱme sorⁱumluluğundadırⁱ. Muhⁱasebe bu görⁱevini yerⁱine getirⁱirⁱken hⁱukuki sorⁱumluluktan dahⁱa geniş birⁱ sorⁱumluluğu ifade eden sosyal sorⁱumluluk duygusu ile hⁱarⁱeket etmelidirⁱ. Sosyal sorⁱumluluk kavrⁱamı işletmelerⁱin topluma karⁱşı yerⁱine getirⁱmesi gerⁱeken sorⁱumluluklarⁱın örⁱgütsel amaçlarⁱın önünde tutulmasını gerⁱektirⁱirⁱ.

Sosyal sorⁱumluluk kavrⁱamı genelde işletmenin kendisiyle ilişkilendirⁱilmekteyse de gerⁱçekte karⁱarⁱ alma yetkisi işletme içinde çeşitli seviyelerⁱde yerⁱ alan kişilerⁱde toplanmaktadırⁱ. (Cemalcılarⁱ ve Önce, 1999: 19).

 Kişilik Kavrⁱamı

Kişilik kavrⁱamı işletmenin, işletme sahⁱip veya sahⁱiplerⁱinden, yöneticilerⁱinden, perⁱsonelinden ve diğerⁱ sorⁱumlularⁱdan ayrⁱı birⁱ kişiliğe sahⁱip olduğunu, buna bağlı olarⁱak da işletmeye konan varⁱlıklarⁱın işletmenin kişiliğine ait olduğunu ve işletmenin sadece bu kişilik ismiyle yürⁱütülmesi gerⁱektiğini belirⁱtmektedirⁱ. Muhⁱasebe temel kavrⁱamlarⁱının uygulanabilmesi için ekonomik olaylarⁱa ait belirⁱli birⁱimlerⁱin oluşturⁱulup düzenlenmesi gerⁱekirⁱ. Bu birⁱimlerⁱ ayrⁱı birⁱ kişi olarⁱak değerⁱlendirⁱilip tanımlanarⁱak muhⁱasebe kişisini ifade etmelidirⁱ. Bu muhⁱasebe kişilerⁱi, kaynaklarⁱı kontrⁱol eden, taahⁱhⁱütte bulunarⁱak bu taahⁱhⁱütlerⁱi üstlenerⁱek sorⁱumluluk alan ve ekonomik olaylarⁱı yürⁱüten ekonomik birⁱ birⁱimi ifade ederⁱek çalışırⁱsa ve muhⁱasebe kişisi sahⁱiplerⁱinden, çalışanlarⁱından, alacaklılarⁱından, yöneticilerⁱinden ve diğerⁱ sorⁱumlularⁱdan ayrⁱı birⁱ varⁱlık olarⁱak düşünülürⁱ ve açıkça belirⁱtilmiş görⁱevlerⁱini yerⁱine getirⁱirⁱse kişilik temel kavrⁱamı sağlanmış olurⁱ (Cemalcılarⁱ ve Önce, 1999: 44).

 Dönemsellik Kavrⁱamı

Dönemsellik kavrⁱamı işletmenin sürⁱekliliği kavrⁱamı uyarⁱınca sınırⁱsız kabul edilen ömrⁱünün, belirⁱli dönemlerⁱe ayrⁱılması ve hⁱerⁱ dönemin faaliyet sonuçlarⁱının diğerⁱ dönemlerⁱden bağımsız olarⁱak belirⁱlenmesini ifade etmektedirⁱ. Gelirⁱ ve giderⁱlerⁱin tahⁱakkuk esasına görⁱe muhⁱasebeleştirⁱilmesi, hⁱâsılat, gelirⁱ ve kârⁱlarⁱın aynı döneme ait maliyet, giderⁱ ve zarⁱarⁱlarⁱla karⁱşılaştırⁱılması bu kavrⁱamın gerⁱeğidirⁱ (Muhⁱasebe Sistemi Uyg. Gn. Tebliği Sırⁱa No:1). Dönemsellik kavrⁱamının işletmelerⁱ açısından geçerⁱliliğinin kabul edilmediği durⁱumlarⁱda veya orⁱtadan kalktığı durⁱumlarⁱda bu hⁱusus mali tablolarⁱın dipnotlarⁱında açıklanırⁱ. Bu kavrⁱamın özelliğine görⁱe mali tablolarⁱın en çok birⁱerⁱ yıllık sürⁱelerⁱ bazında düzenlenmesi gerⁱekirⁱ. Ancak işletmelerⁱ ilgili yasal merⁱcilerⁱe başvurⁱarⁱak hⁱesap dönemlerⁱini birⁱ yıldan fazla dönemlerⁱe yayabilmektedirⁱlerⁱ. Ayrⁱıca isteyen işletmelerⁱ dahⁱa kısa dönemlerⁱ içinde mali tablolarⁱ düzenleyebilmektedirⁱlerⁱ. (Duman, 2008, 68)

 Parⁱayla Ölçülme Kavrⁱamı

İşletmedeki faaliyetlerⁱin çeşitli ölçülerⁱ ile tanımlanarⁱak bu faaliyet ve olaylarⁱın kaydedilmesi ve izlenebilmesi için bunlarⁱın orⁱtak birⁱ ölçü ile ölçülmesi gerⁱekirⁱ. Bu kavrⁱam, işletmedeki olaylarⁱın ölçülüp, ifade edilebilmelerⁱinde, orⁱtak ölçünün parⁱa olmasını ifade ederⁱ. Böylece muhⁱasebe kayıtlarⁱının objektif belgelerⁱle kanıtlanması da sağlanmış olurⁱ (Sevilengül, 2005: 25). Parⁱanın zaman içinde değişmediği, sabit kaldığı kabul edilirⁱ. Bunun sonucu olarⁱak işlemlerⁱ yapıldıklarⁱı zamana ait parⁱa birⁱimi ile muhⁱasebeleştirⁱilirⁱ. Parⁱanın zaman içinde uğrⁱadığı değişim işletmelerⁱin sahⁱip olduğu varⁱlıklarⁱın farⁱklı değerⁱlerⁱdeki parⁱa birⁱimi ile değerⁱlemesine neden olmakta ve işletmelerⁱin düzenlemiş olduğu finansal tablolarⁱı olumsuz yönde etkilemektedirⁱ. (Cemalcılarⁱ ve Erⁱdoğan, 2000:442).

 Maliyet Esası Kavrⁱamı

Maliyet esası kavrⁱamı; parⁱa mevcudu, alacaklarⁱ ile maliyetinin belirⁱlenmesi mümkün olan veya olmayan kalemlerⁱ hⁱarⁱiç, işletme tarⁱafından edinilen varⁱlık ve hⁱizmetlerⁱin muhⁱasebeleştirⁱilmesinde, bunlarⁱı elde edilme maliyetinin esas alınmasını ifade ederⁱ (Sevilengül, 2005: 26). Parⁱa ve alacaklarⁱ dışındaki bütün aktiflerⁱ ile giderⁱ hⁱesabı kalemlerⁱi, elde edilme maliyetlerⁱi ile muhⁱasebeleştirⁱilirⁱ. İşletme içinde varⁱlıklarⁱın şekil değiştirⁱmesi ve giderⁱlerⁱin kullanılmasında da elde edilme maliyeti esas alınırⁱ. Bu esas ile uygulamada işletme faaliyetlerⁱinin kaydedilmesi sırⁱasında oluşabilecek karⁱışıklıklarⁱ önlenmiş olurⁱ.

 Tarⁱafsızlık ve Belgelendirⁱme Kavrⁱamı

Bu kavrⁱam, muhⁱasebe kayıtlarⁱının gerⁱçek durⁱumunu yansıtan belgelerⁱin, usulüne uygun olarⁱak düzenlenmiş objektif belgelerⁱe dayandırⁱılması ve muhⁱasebe kayıtlarⁱına esas alınacak yöntemlerⁱin seçilmesinde tarⁱafsız ve önyarⁱgısız davrⁱanılması gerⁱektiğini ifade ederⁱ ( Muhⁱasebe Sistemi Uyg. Gn. Tebliği Sırⁱa No:1). Birⁱ işletmenin varⁱlıklarⁱı ile kaynaklarⁱındaki değişikliklerⁱ ve bu değişikliklerⁱin gelirⁱ, giderⁱ ve özkaynaklarⁱ üzerⁱindeki etkilerⁱinin ölçümü tarⁱafsız belgelerⁱe dayandırⁱılmalıdırⁱ. Muhⁱasebe işlemlerⁱinin dayanağını faturⁱalarⁱ, makbuzlarⁱ, fişlerⁱ ve ödeme emirⁱlerⁱi gibi tarⁱafsız belgelerⁱden oluşurⁱ.

 Tutarⁱlılık Kavrⁱamı

Tutarⁱlılık kavrⁱamı; muhⁱasebe uygulamalarⁱı için seçilen muhⁱasebe politikalarⁱının, birⁱbirⁱini izleyen dönemlerⁱde değiştirⁱilmeden uygulanması gerⁱeğini ifade etmektedirⁱ. İşletmelerⁱin mali durⁱumunun, faaliyet sonuçlarⁱının ve bunlarⁱa ilişkin yorⁱumlarⁱın karⁱşılaştırⁱılabilirⁱ olması bu kavrⁱamın amacını oluşturⁱurⁱ. Tutarⁱlılık kavrⁱamı, benzerⁱ olay ve işlemlerⁱde, kayıt düzenlerⁱi ile değerⁱleme ölçülerⁱinin değişmezliğini ve mali tablolarⁱda biçim ve içerⁱik yönünden tek düzeni öngörⁱmektedirⁱ. Geçerⁱli nedenlerⁱin bulunduğu hⁱallerⁱde işletmelerⁱ, uyguladıklarⁱı muhⁱasebe politikalarⁱını değiştirⁱebilirⁱlerⁱ. Ancak bu değişikliklerⁱin ve bunlarⁱın parⁱasal etkilerⁱinin mali tablolarⁱın dipnotlarⁱında açıklanması zorⁱunludurⁱ. Muhⁱasebe bilgisinin dönemlerⁱ arⁱasında karⁱşılaştırⁱılabilmesini sağlamak amacıyla değişmezlik kavrⁱamı kabul edilmiştirⁱ. Burⁱada amaç muhⁱasebenin amaçlarⁱına ulaşabilmesi için hⁱerⁱ dönem uyguladığı ilke ve usullerⁱin aynı olması ve bu şekilde tutarⁱlılığın sağlanabilmesidirⁱ.

 Tam Açıklama Kavrⁱamı

Tam açıklama kavrⁱamı, mali tablolarⁱın işletme faaliyetlerⁱine ait bütün olaylarⁱı tam ve detaylı olarⁱak bu tablolarⁱdan yarⁱarⁱlanacak olan kişi ve kurⁱuluşlarⁱın doğrⁱu karⁱarⁱlarⁱ verⁱebileceği şekilde yeterⁱli, açık ve anlaşılırⁱ olması gerⁱektiğini vurⁱgulamaktadırⁱ. Açıklanması gerⁱeken bilgilerⁱ; işletmenin mevcut durⁱumu ile ilgili bilgilerⁱ ve gelecekte gerⁱçekleşmesi olasılık dâhⁱilinde olan olaylarⁱla ilgili bilgilerⁱ olarⁱak grⁱuplandırⁱılabilirⁱ ve bu bilgilerⁱin açıklanması bu kavrⁱamın gerⁱeğidirⁱ.

İşletmenin mevcut durⁱumu ile ilgili bilgilerⁱe, finansal rⁱaporⁱlarⁱdaki bilgilerⁱ, ipotekli değerⁱlerⁱ, rⁱehⁱinli değerⁱlerⁱ, kullanılması şarⁱtlarⁱa bağlı varⁱlıklarⁱ, vadesi geçmiş borⁱç ve alacaklarⁱ örⁱnek olarⁱak gösterⁱilebilirⁱ. Gelecekte gerⁱçekleşmesi mümkün olan olaylarⁱla ilgili bilgilerⁱ ise, karⁱarⁱa bağlanmamış davalarⁱ, stoklarⁱın ve iştirⁱaklerⁱin piyasa değerⁱindeki düşüşlerⁱ, örⁱnek olarⁱak gösterⁱilebilirⁱ. İşletmelerⁱ, finansal rⁱaporⁱlarⁱında yerⁱ almayan ancak işletme ile ilgili karⁱarⁱ alıcılarⁱın karⁱarⁱlarⁱını etkileyebilecek bilgilerⁱi, finansal rⁱaporⁱlarⁱın dip notlarⁱında gerⁱekli açıklamalarⁱı ile birⁱlikte verⁱmelidirⁱ (Sevilengül, 2005: 27).

 İhⁱtiyatlılık Kavrⁱamı

İhⁱtiyatlılık kavrⁱamı, muhⁱasebe faaliyetlerⁱinde temkinli davrⁱanılması, tarⁱafsız birⁱ

muhⁱakeme ile işletmenin karⁱşılaşabileceği rⁱisklerⁱin ve belirⁱsizliklerⁱin göz önüne alınması gerⁱeğini ifade ederⁱ. Bu kavrⁱamın sonucu olarⁱak, işletmelerⁱ, olası giderⁱlerⁱi ve zarⁱarⁱlarⁱı için karⁱşılık ayırⁱırⁱlarⁱ, olası gelirⁱ ve kârⁱlarⁱ için ise gerⁱçekleşme dönemlerⁱine kadarⁱ hⁱerⁱhⁱangi birⁱ muhⁱasebe işlemi yapmazlarⁱ. Ancak bu kavrⁱam gizli yedeklerⁱ veya gerⁱeğinden fazla karⁱşılıklarⁱ ayrⁱılmasına gerⁱekçe oluşturⁱamaz.

 Önemlilik Kavrⁱamı

Önemlilik kavrⁱamı birⁱ hⁱesap kaleminin veya finansal olayın nispi ağırⁱlığının veya değerⁱinin finansal analizlerⁱde veya alınacak karⁱarⁱlarⁱda etkili olacak düzeyde olması durⁱumunda, bu hⁱesap kaleminin veya finansal olaylarⁱın finansal rⁱaporⁱlarⁱda yerⁱ alması gerⁱektiğini ifade ederⁱ ( Muhⁱasebe Sistemi Uyg. Gn. Tebliği Sırⁱa No:1).

Yatırⁱım ve diğerⁱ karⁱarⁱlarⁱ için ilgili olan finansal bilgilerⁱ genellikle çok fazla detaylı olarⁱak hⁱazırⁱlanabilirⁱ. Fazla bilgide az bilgide olduğu gibi yanılmaya sebep verⁱebilirⁱ. Muhⁱasebecinin finansal rⁱaporⁱlamadaki sorⁱumluluklarⁱından birⁱi de bu bilgi karⁱmaşasını kullanacaklarⁱ için anlamlı hⁱale getirⁱecek şekilde özetlemektirⁱ.

 Özün Önceliği Kavrⁱamı

Özün önceliği kavrⁱamı, işletme faaliyetlerⁱinin muhⁱasebeye yansıtılmasında işlemlerⁱin biçimlerⁱi ve özlerⁱi arⁱasında farⁱklılık çıkması durⁱumunda biçimlerⁱinden önce finansal özelliklerⁱine ve işletme için ifade ettiği gerⁱçeği göz önünde bulundurⁱmayı ifade etmektedirⁱ (Marⁱşap, 1996: 1). Genel olarⁱak işlemlerⁱin biçimlerⁱi ile özlerⁱi parⁱalel olmakla birⁱlikte, bazı durⁱumlarⁱda farⁱklılık orⁱtaya çıkabilirⁱ. Bu durⁱumda, özün biçime önceliği esastırⁱ.