Morfoloji

Dil bilime terim olarak 1859 y•l•nda August Schleicher taraf•ndan kazand•r•lm• t•r.

Morfoloji, dilde biçimi olu turan ö elerin türlerini tan•mlamak ve özetle dil bilgisi kurallar• denen biçimsel ö elerin s•n•fland•rmas•n• yapmakt•r. Dildeki biçimbirimleri, yani kök ve ekleri inceleyen aland•r. Kökleri ve ekleri s•n•fland•r•r ve bu unsurlar• aç•klamaya çal• •r. Dildeki kök ve eklerin nas•l kullan•ld• •n•, birbirleriyle ili kilerini, isim ve fiil köklerini, yap•m ve çekim eklerini, sözcük türlerini ve türetme ekilleriyle kök, ek, gövde gibi kavramlara temas eder.⁹⁴

Arap dili dilbilgisinde ise Morfoloji Sarf lmidir.

Sarf lmi (^ _ `R*) (biçimbilgisi, morfoloji) kelimenin istenilen manaya göre biçim de i tirmesini inceler. Arapçada üç çe it kelime vard•r:

Fiil (1H ) sim (` ) Harf (^ -)

Fiil: belli bir zamandaki olay•, durumu gösterir:

Okuyor – / & yazd• – $

sim: insan, hayvan, bitki, cans•z nesne veya anlam• zamana ba l• olmayan bir i i gösteren kelimedir: 91 Suyûtî, el-Muzhir, c.1, s.556. 92 Suyûtî, el-Muzhir, c.1, s.557. 93 Suyûtî, el-Muzhir, c.1, s.557. 94

Sari sa, “Dilbilimin Kollar•: Ses Bilgi, Biçim Bilimi vd”, ( http://www.isa-sari.com/dil-biliminin-kollari-ses-bilgisi-bicim-bilgisi-vd/), Eri im tarihi 18.06.2015.

Ali – R* kitap – A $@

Harf: ba ka bir kelime bulunmad•kça tam bir anlam vermeyen bir sözdür:

den,- dan+5 -da, de içinde – -

“ Me’rifetu-l-e bâhü ve-n-nazâiru” bölümünde Süyûtî bunun çok mühim oldu unu söylemi tir. Süyûtî, bu bölümde isim ve fiillerin yap•s•n• ele alm• ve örneklerle aç•klam• t•r. Ayr•ca, bn Hâliveyh in⁹⁵ (ö.370/980) bu konu hakk•nda büyük bir kitap olu turdu una dikkat çekmi tir. bn Hâliveyh kitab•n• “Kitâbû leyse” diye adland•rm• t•r. Çünkü o, kitab•nda B B GaR b" (“dilde u ey böyle de il, öyledir”) ifadesini çok kullanm• t•r. Suyûtî, bu kitab• okudu unu ve ondan faydaland• •n• bildirmi tir.⁹⁶

Suyûtî’nin morfoloji ile ilgili olarak ele ald• • konular unlard•r:

• simlerin Yap•s•:

Suyûtî (ö.911/1505) bir morfoloji konusu olan “isimlerin yap•s•” konusunu kitab•nda ele alm• ve u bilgileri vermi tir: Ebû Ubeyd Kâs•m b. Sellâm (ö.224/838) “Kitâbu’l-ebniye” isimli eserinde öyle söylemi tir: “Birçok âlim isimlerin ve fiillerin yap•s• konusunda eserler yazm• lard•r. lk kez bu konuyu ele al•p çal• an ise Sîbeveyhi (ö.180/796) olmu tur. Sîbeveyhi isimler konusunda üç yüz sekiz misal vermi tir. Ebû Bekr el-Ba dâdi⁹⁷ (ö.316/929) de onlara baz• ilavelerde bulunmu ve yirmi sekiz misal daha üzerine eklemi tir.⁹⁸

Suyûtî, Ebû Hayyân el-Endelûsî’nin (ö.745/1344)“ rti âf” adl• eserinde isimlerin üç harfli (sülâsi), dört harfli (rübâ’î) ve be harfli (hümâsi) olarak üç k•sma ayr•ld• •n• söyleyerek isimlerin yap•s•n• a a •daki ekilde aç•klam• t•r: ⁹⁹

Ebû Abdullah b. Hâliveyh büyük dilci âlimlerden olmu ur. bn Düreyd den (ö.321/933) ders alm• t•r. Dil ve di er bilim dallar•nda eserleri vard•r. 370 h. y•l•nda vefat etmi tir.

96

Suyûti, el-Muzhir, c.2, s.3.

Muhammed b. Sura el-Ba dâdidir. Müberred in (ö.286/900) talebesi olmu tur. 316 h. y•l•nda vefat etmi tir.

98

Suyûti, el-Muzhir, c.2, s.4.

1. Üç Harfli (Sülâsi) simler.

Yal•n (Mücerred) ve Türemi (Mezîd) olarak iki k•sma ayr•lmaktad•r.¹⁰⁰

Üç Harfli Yal•n simler.

Muzaaf ve Gayru muzaaf ( cHdEe5 "f 0 cHdEe5) diye iki k•sma ayr•lmaktad•r. a) Muzaaf Üç Harfli Yal•n simler: cH_dEe! V 9! U7S

^ (fe) ve g (‘ayn), ^ (fe) ve 6 (lâm) veya g (‘ayn) ve 6 (lâm) harfleri ayn• olanlard•r. Dilcilerin ço u bunu ayr• olarak zikretmemi , mutlak üç harfliden ( U7S e dRh e5) saym• lard•r.

Süyûtî isimlerin bu yap•s•n• aç•klam• ve vezinlere göre örnekler vermi tir:¹⁰¹

1hHd “Fa‘l”: (bebrun) – i h?d, ; (hazzun) – jkd-1hHl “Fi‘l”: (t•bbun) – j lm ; (‘immetun) – iGc!l*

1hHe “Fu‘l”: (dubbun) – iAeV ; (curcetun) – iGd'h e' ; (murrun) – j e5 1dHd “Fe‘al”: (samemun) – i`d!dI ; ( amemun) – i`d!df

1dHe “Fu‘al”: (huzezun) -i dne8 : (u‘kakun) – i d&e* 1dHl “Fi‘al”: (kidezun) - iZ d l (‘i‘lelun) – i1dRl* 1dHd “Fe‘al”: ( asasun) – iod_df

1lHd “Fe‘il”: (derirun) – i l dV

b) Gayru Muzaaf Üç Harfli Yal•n simler: cHdEe! "f V 9! U7S

1hHe “Fu‘l”: (quflun) – i1h#e ; (hulvun) – i

1hal “Fi‘l”: (hiz‘un) - ighBl- ; (niksun) – ibh@l)

1hHd “Fe‘l”: (fehdun) – i hWd ; (sa‘bun) – i hHdI

100

Suyûti, el-Muzhir, c.2, s.10.

101

1dHd “Fe‘al”: (cemelun) – i1d!d'; (batalun) – i1d d,

1lHd “Fe‘il”: (kebidun) - i d?l ; (hazirun) – i

1eHd “Fe‘ul”: (sebu‘un) - ipe?d ;

1dHl “Fi‘al”: (dile‘un) - ipdRlF ; (ziyemun) – i`d l

1dHe “Fu‘al”: (suradun) – iVd eI ; (hutamun) – i`d

1eHe “Fu‘ul”: (tunubun) - i e em ; (cunubun) – i e e'

1lHl “Fi‘il”: (‘ibilun) - i1l, ; (hibiratun) – i]d

l?l-1lHe “Fu‘il”: (du’ilun) - 1qV; (ru’imun) – `q ; (vu‘ilun) –1*0 Üç Harfliden Türemi (Sülâsi Mezîd) simler.

Muzaaf ve Gayru muzaaf ( cH_{dEe5 "f 0} cHdEe5) olarak iki k•sma ayr•lmaktad•r. a) Üç Harfliden Türemi Muzaaf simler : n! rHE! U7S +5

Bir veya iki harfin tekrarland• • kelimelerdir. Bir harfin tekrar•, yani bir kelimenin içerisinde ayn• harfin ziyâde olmas•d•r. Örne in: (mikerrun) – @5 ; (medebbun) – A 5 ; (hu e âu) – O 8 , (celilun) – 1R'

b) Üç Harfliden Türemi Gayru Muzaaf simler : "f U7S +5 n! rHE!

Bu isimlerde ^ (fâ) harfinden önce bir zâid harf bulunmaktad•r. 1H ölçüsünde olan isimlere ait örnekler:

sim olarak : ipd?hI/ D i1d@h / S•fat olarak : i1d5 h / 1dHh#d ölçüsünde isim olarak yaln•z e d!hRd ismi bilinir.102

^ (fâ) harfinden önce s (hâ) harfinin zâid olarak gelmesine ait isimler hakk•nda ise baz• dilcilerin tespit edebildi i isim vezinleri ve örnekler unlard•rQ 1hHd#l ( h,dnl ), 1dHh#l ölçüsünde ise gd h9l ismi vard•r.103

Sîbeveyhi, “fu‘ulânun” – i%7eHe ölçüsünde de ancak bir ismin oldu unu söylemi tir ve bu isim ise (sulutânun) – i% eRe ismidir.

Suyûtî, ayr•ca el-Muzhir isimli kitab•n•n ikinci cildinin 10-28 sayfalar•nda üç harfli gayru muzaaf türemi isimlerin di er vezinlerini ve dilciler taraf•ndan tespit edilmi isim örneklerini zikretmi tir.

2. Dört Harfli simler.

Dört Harfli Yal•n simler:

h1dRhHd “Fe‘lel” vezninde: (ce‘ferun) – #H'; ( e’cemun) – `9Ht. Sîbeveyhi (ö.180/796) bu kelime hakk•nda konu urken bu kelimede u (mîm) harfinin ziyâde (ilave) olarak geldi ini söylemi tir.

h1lRhHl “Fi‘lil”: (zibricun) – ; , ; (hirmilun) – 15 -;

h1eRhHe “Fu‘lul”: (bursunun ) – +U , ; (cur u‘un) – pt '

h1dRhHl “Fi‘lel”: (dirhemun) – ` V ; (hicra‘un) – g 9

1eRdHd “Fe‘alul”: (be‘arasunun) – +U H,

1dRdHd “Fe‘alel”: (be‘arasenun) – +U H,

1lRhHd “Fe‘lil”: (cendilun) – 6 ' Ferrâ ise ismin 1"RhHd veznini varsaym• t•r.104

Dört Harfli Türemi simler :

Suyûtî, el-Muzhir in ikinci cildinin 29-34 sayfalar•nda dört harfli türemi isimlerin di er vezinlerini de örneklerle zikretmi tir:

v = 0 b 0 D 1?)n- D 1# :' D 1#) D 1q , D o D ; ?- D t

103

Suyûti, el-Muzhir, c.2, s.12.

g ( Ayn) harfinden önce gelen ve 1dHh d ( fun allun) vezninde olan isim iXhHd?h e' ve s•fat ise i hwd#h e dur.

• Fiillerin Yap•s•:

Suyûtî (ö.911/1505) el-Muzhir de “Fiillerin yap•s•” ba l• • alt•nda fiilleri incelemi , vezinlerini ( e% h d h ) göstermi ve örnekler zikretmi tir. el-Muzhir deki fiillerin yap•s• mevzusunu Arapçada fiiller hakk•nda genel bilgi vererek incelemeye tabi k•ld•k.

Arapçada fiil, kök bak•m•ndan, yal•n (eVd d9e!h /) ve türemi (4" e nd!h /) olmak üzere iki bölüme ayr•lmaktad•r:¹⁰⁵

Üç harften kurulan fiile üçlü ( U7eS /), dört harflisine ise dörtlü ( * ,e /) denir. Fiil veznine vezin ( e% h d ) veya ölçü ad• verilir. Üç harfli yal•n fiilin ilk harfine o fiilin fâ s• (l1hH#h eO ), ikinci harfine o fiilin ayn• (1hHl# e+h"*), son harfine de fiilin lâm i (l1hHl# eu ) denir.

d d$d fiili d1dHd , dAl dt fiili d1lHd , d+e d- fiili 1eHd , d;d h-dV fiili ise d1dRhHd veznindedir denir. a) Yal•n Fiil: (eV d9e!h 1hHl#h /)

Yal•n fiilin bütün kök harfleri, fiilin asl•ndand•r. Bu harflerin say•s• geçmi zaman kipinde genel olarak üçtür:

yazd• - $ durdu 0 gitti – - Z açt• - x$ yapt• - p I toplad• –p!'

Dört harfli yal•n fiiller ise az say•da bulunmaktad•r:

Yuvarlad• – d;d h-dV ; Sallad• – 6n

b) Türemi Fiil: (4" n! 1hH# )

Üç veya dört harfli bir köke, bir, iki yahut üç harf eklenerek elde edilen fiile türemi fiil ( n! 1H# ) denir:

indi - d6dnd) y indirdi - d6dnh) yazd• - d d$d y yaz• t• – d d

105

Mehmet Maksuto lu, Arapça Dilbilgisi, 29. Bas•m, Ankara: Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Yay•nlar•, 1969, s.12.

kesti - dpd d y parçalad• – dp d k•rd• - d d d y k•r•ld• – d d d@h) yuvarlad• – ;d h-dV y yuvarland• – d;d h-d d ba • lad• - d d#df y ba • diledi – d d#had$h

1. Üç Harfli Fiil: U7eS e1hHl#

a) Üç Harfli Yal•n Fiiller: G"U7S ]V 9! 6 Hz

Üç harfli fiillerin de yal•n (mücerred) ve türemi (mezîd) gibi iki türü vard•r. Suyûtî “mücerred sülâsi bölümü”nde fiillerin vezinlerine dair örnekler vererek, üç harfli fiilleri aç•klam• , onlar•n geni zamandaki (muzari) çekimlerini de göstermi tir:¹⁰⁶

d1eHd vezninde: Suyûtî, bu vezinde g (ayn) harfi P (yâ) olan yaln•z bir fiilin ({" ) bilindi ini zikretmi tir.¹⁰⁷ Bu vezindeki fiiller |J e:d L e e?d- ve Jue d Ld`e5dV örneklerindeki gibi çekimlenir. (Nehuve) – W) fiiline gelince, Suyûtî, bu fiildeki 0 (vav) harfinin kendisinden önce damme gelmesi sebebiyle P (yâ) harfinin bedeli olarak geldi ini söylemi tir. Bu fiilin geni zaman (muzari) çekimi ise yaln•z J e e?h@d L e1eHh#d vezninde gelir.

d1lHd vezninde: Bu vezindeki fiillerin geni zaman (muzari) çekimleri g (‘ayn) harflerinin fethayle gelmesiyle olu ur: J e1dHh#d L d1lHd . Ancak (vemiga) – 50; (vesiqa) – U0; d l d0, N 0 , u 0 , &t, , dgl d0, d l d0 gibi fiillerin geni zaman çekimleri ise D e1lHh#d D e1dHh#d vezinlerinde gelirler.¹⁰⁸ Süyûtî üç harfli yal•n fiillerden sonu 0 ( vav ) ve P (yâ ) harfleriyle gelen d1lHd veznindeki fiillerin geni zaman çekimlerinin cumhura göre öyle oldu unu söylemi tir: Örne in; }& – &t.} # – . Süyûtî d1lHd veznindeki baz• fiillerin geni zaman (muzari) çekimlerinde g (‘ayn) harfleri fetha olabilece i gibi kesra de olabilece ini söylemi ve bu fiilleri zikretmi tir: d l d-, d`lHd), dbl~d, | dbl~d , d l-d0, d4l d0 |d lfd0 , dpl d dRl d0|, dgl d0, d+l d0, d l,d0, d•l d0, d lId0. Suyûtî, d1dHd veznini örne inde ise sahih, mehmûz, misal, ecvef, lefif ve nak•s fiillerden bahsetmi tir. Basra âlimlerine göre bu vezindeki sahih fiillerin geni zaman (muzari) fiil çekimleri (tasrîfu l-fi l)ayn harfi damme ve fethayla olur. Ancak nahivcilerin ço una göre ise bazen Semâ‘î (duymaya dayal• olarak) bu vezindeki bir fiilin bazen

106

Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.37-40.

107

Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.37.

gerekti inde geni zamanda g (‘ayn) harfi damme, fetha ve kesre veya her üçü de olabilir.¹⁰⁹ Örne in, (ketebe) – $ fiilinin imdiki zaman• (yektubu) – $@ oluyor. p' (race’a) fiili p' (yerci u) olur. Suyûtî, âlimlerin görü lerini zikretmi ve Ebû Hayyan •n (ö.745/1344) “fiil duyuldu u vezin nedirse odur, ancak çekim hali duyulmam• sa o zaman ‘ayn harfi dammeli ve kesreli olarak okunmas• caizdir” görü ünü uygun bulmu tur.¹¹⁰

Suyûtî, üç harfli sahih fiillerin 3 veznini zikretmi tir.¹¹¹ Bunlar 1H (fe ale), 1H (fe ile), 1H (fe ule) vezinleridir. Örne in, 18V fiilinin geni zaman muzari çekimi 18 (yedhulu) dur ve A F ( darabe ) fiilinin ise A E (yedribu) dur.

H

1 (fe ule) veznindeki bir fiilin geni zaman muzari çekimine gelince, Suyûtî yaln•z 1H# (yef ulu) vezninin oldu unu zikretmi tir.¹¹²

1H (fe ile) vezninde ise 1H# (yef alu) dur. Yaln•z d1lEd fiilinin geni zaman muzari fiil çekimi e1 eEh#d vezninde gelir. Bu vezinde olan ve geni zaman çekimleri ise hem kesre, hem de fethayla olan fiillere dair el-Muzhir’de zikrolunan baz• örnekler unlard•r:¹¹³

e d h:d 0 e l h:d – d l d-d`lHd) e`dHh d 0 e`lHh d dbl~d, – ebl~h?d 0 e2€h?d dbl?d – ebl?h"d 0 ebd?h"d .¹¹⁴

Suyûtî, 1H (fe ile) vezninde olan ve geni zaman muzari çekimleri 1H# (yef ilu) olan fiiler için de örnekler vermi tir.¹¹⁵

Mehmûz Fiiller - kökünü meydana getiren harflerden biri hemze olan fiildir. d1dHd veznindeki mehmûz fiiller de Sahih fiillerin çekimi gibidir.¹¹⁶

109 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.38. 110 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.39. 111 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.95. 112 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.96. 113 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.96. 114

Ayr•ca di er örnekler için bkz. Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.96.

115

Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.96.

Misal Fiiller – Kök harflerinin ilk harfi olan J^fâ) harfinin, 0 (vav) yahut P (yâ) olmas•d•r. Geni zamanda (muzari) ise (‘ayn) harfi kesrâ ve fethayle gelir:¹¹⁷ Örne in: Je lHd Ld d*d0, J e dWd L d d d0, Jepd&d L dpd d0 vb.

Ecvef Fiiller – g (‘ayn) harfi P veya 0 olan fiillerdir. d1dHd vezin•nda gelen ecvef fiillerin geni zamandaki (muzari) çekimleri ise öyledir: Fiilin g(‘ayn) harfi 0 (vav) harfidirse ( e1eHh#d ) eu &d olur; P (yâ) harfidirse o zaman kesreli e " d olur.118

Lefif Fiiller - lefif fiilin iki harfi birden illetlidir. Bu iki illetli harf biti ik olursa o fiil “makrûn lefif fiil” (%0 h&! "#R ), ayr• olursa “mafrûk lefif” ([0 h#d! "#R ) fiildir.119

Geni zamandaki (muzari) çekimleri ise e1lHh#d vezninde gelir. Örne in; J l& L 0,

P

dm

JPl h d L vb.

Nak•s Fiiller - Bir fiilin lâm harfi, yani en son harfi P (yâ) yahut 0 (vav) harfiyle gelirse nak•s fiil adlan•r. Son harfi P (yâ) harfi ise geni zaman (muzari) çekiminde g (‘ayn) harfi kesreli olur: 5 h d . Son harfi 0 (vav) olursa g ( ayn) harfi dammeli J 0enhad L e1eHh#d olur. }:d5 , }Hd , }Wd) ve di er bu gibi fiillerin geni zaman çekimlerinde ise }:h!d , }Hh d , }Wh d olur.120

Suyûtî, ayr•ca k•tab•n ikinci cildinin 39-40 sayfalar•nda muzari çekimleri kesrâ ve dammeli olan di er nak•s fiilleri de zikretmi tir.

b) Üç Harfliden Türemi Fiiller: U7S +5 ] n! 6 H z

El-Muzhir’de zikri geçen üç harfliden türemi fiillerin vezinleri unlard•r:

g harfinden önceki türemi fiil 1* d ve 1d"dHd ve 1* ve 1H ve 1HW ve 1H! ve }RH ve `RH ve +RH ve bRH ve 1#H ve 1RH Bu vezinlerin yan• s•ra di er vezinler de kitabta zikrolunmu tur.¹²¹

117 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.39. 118 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.39. 119 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.39. 120 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.39. 121 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.39.

2. Dört Harfli Fiiller: G"* , 6 H a) Dört Harfli Yal•n:V 9! * ,

Suyûtî, dört harfli yal•n fiillerin yaln•z J d;d h-dV L d1dRhHd vezninin bulundu unu zikretmi tir.¹²²

b) Dört Harfli Türemi : * , +5 ] n! 6 H Suyûtî dört harfli türemi fiillerin dört veznini zikretmi tir.¹²³

d1dRhHd#d (tefe lele) - d1d, h d d

1R H (if‘anlele) – (ihranceme) – d`d9h)d

h-1RH (if‘alelle) bab•nda : (if e’arra) – dHd h ; ( itmeenne ) - % d!hm 1RH (if‘allele) bab•nda : (ihrammese) db5d h8

3. Be Harfli Zaid Fiiller: !w

Suyûtî, be harfli türemi fiillerin u vezin ve örneklerini zikretmi tir:

d1dHd$h – d d d$h d1dHd#h) – d dRd h) r1dHh – r d!h-d1dHd$h • – dTd,rV d1dRdHh • – ‚0€ h'

4. Alt• harfli Zaid Fiiller:

El-Muzhir’de isimli alt• harfli fiillerin birçok veznleri zikredilmi tir. Bu

vezinlerden baz•lar• ise unlard•r:¹²⁴

d1dHh#d$h d;d hwd$h 122 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.42; 123 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.42. 124 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.41-42.

r6 Hh ru hV d1d h dHh d dt h d h* 6 dHh dm dRh* }dRh dHh }&h dRh d1d!dHh dpd5d h d1dWdHh d dWd!h vdr. • Mastarlar:

Sülasi Fiillerin Mastarlar•:

Suyûtî, el-Muzhir de sülasi fiillerin mastarlar•n•n yaln•z u vezinlerde geldi ini demi tir: ¹²⁵

1. i1 hHl (fi lun) 2. i1 hHd (fe lun)

3. i1 hHe (fu lun)

4. 6 Hd (fe ulu) 5. i6 Hd (fe alun) 6. 6 H (fu alun) 7. i6 Hl (fi alun) 8. i6 He (fu ulun) 9. i1dHd (fe alun) 10. i1dHl (fi alun) 11. i1dHe (fu alun)

12. i1lHd (fe ilun) 13. i%7hHl (fi lenun) 14. i%7hHd (fe lenun)

15. i1"Hd (fe ilun)

16. i%7dHd (fe alenun) 17. i%7dHe (fu alenun) 18. iG Hd (fe aletun)

19. iG Hl (fi aletun) 20. iG He (fu uletun)

21. iGRdHd (fe aletun) 22. RiG (fe iletun) lHd 23. iGR"Hd (fe iletun)

Dört Harfli Fiillerin Mastarlar•:

Dört harfli fiillerin mastarlar• ise yaln•z iGdRdR hHd vezninde gelir: örne in; D J iGd dnh d L d6dnh d J iGd'd h-dV L d;d h-dV

• Nadir Rastlanan Vezinler

El-Muzhir de " €$ +l5 lV ) e h lZ (Zikru nevâdir min et-Te lîf) ba l• • alt•nda çok az say•da örne i olan veya hiç duyulmayan isim, s•fat, mastar vezinlerindan bahsetmi ve konu ile ilgili olarak âlimlerin görü lerini zikretmi tir. u görü leri zikredelim:

bn Derasteveyh “ erhu’l-Fasîh” eserinde: “Araplarda h1dRh"Hd (fe aylel) vezninde kullan•lan iV "#8 ve i1S"!* isimlerinden ba ka bir isim bilmiyorum” diye söylemi tir. 126

Âlimlerin birço una göre % "- kelimesindeki 0 (vav) harfi P (ye) harfinin bedeli olarak kullan•lm• t•r.

bn Düreyd (ö.321/933) el-Cemhera kitab•nda Araplar•n kelam•nda 1"H ve 6 H ve 1* vezinlerinin olmad• •n• söylemi tir.¹²⁷

Ebû Ubeyd (ö.224/838) arîbu’l-Musannaf eserinde Araplarda 1"RH vezni diye bir

veznin bulunmad• •n• söylemi tir.¹²⁸

Sîbeveyhi (ö.180/796) Arapçada 1R"H (if‘îlile) vezninde kelimelerin bulunmad• •n•, ancak 1R"H (if‘ilele) vezninde ise kelimelerin oldu unu söylemi tir. Örne in, DTR"R 1# m D ` , vb.129

Ebû Bekir ez-Zubeydi (ö.379/989)

"Kitâbu’l- stidrâk ‘ale’l-‘Ayn"

eserinde 0 + H 0 1"H 1H# vezinlerinda hiç bir isim ve s•fat•n bulunmad• •n• söylemi tir. Ayr•ca Ebû Bekir Arapçada ] RRH vezninde hiç bir ey bilmedi ini de söylemi tir.¹³⁰

Ebû Ali el-Gâlî nin (ö.356 h.) “Kitâbu’l-Meksûr ve’l-Memdûd”eserinde Arapçada O7H#) vezninde bir ey bilmedi ini söylemi se de, Ebû Hayyân el-Endelûsî (ö.745/1344) 1' O ' #) yani % ?' ismini zikrederek yukar•daki vezinde yaln•z bir ismin bilindi ini söylemi tir.¹³¹

bn Kuteybe (ö.276/889) “Edebu’l-Kâtib” eserinde: “Bana Sicistâni Ehfe ’ten öyle duydu unu rivayet etmi tir: “Fu‘ile” bab•nda bir kelime varit olmu tur. Bu kelime 1q0 (edduilu) kelimesidir ve bu da ] "aI G? 0Vd•r, yani 2 * +, (gelincik) anlam•na gelmektedir”.¹³²

Sîbeveyhi (ö.180/796) O7H (ef‘ilâu) vezninde yaln•z bir kelimenin oldu unu söyler ve bu kelime de haftan•n çar amba günü için kullan•lan O H, u ifadesindeki O H, kelimesidir. ¹³³ 127 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.47. 128 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.47. 129 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.47. 130 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.48. 131 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.48. 132 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.49. 133 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.50.

bn Hâliveyh erhu l-Fasîh te Ebû Zekeriyyâ el-Ferrâ dan (ö.207/822) edilen bir rivayette 1dHe vezninde mastarlar•n say•ca çok az bulundu unu söylemi ve bu vezindeki ‚d eWh mastar•n• zikretmi tir.134

Konu ile ilgili di er ender vezinler için bkz. el-Muzhir, c.2, s. 42-70.

• Renk Bildiren S•fat Fiiller:

Suyûtî, renk bildiren s•fatlar•n üç harfli fiillerinin ço unun d1lHd (fe ile) vezninde bulundu unu, ancak istisnalar•n da oldu unu söyler. stisnalar ise unlard•r:¹³⁵

1. e lWdt 2. e lWd 3. e lWd 4. eƒl dI 5. e lHd

Suyûtî, güzellik, çirkinlik, sakatl•k bildiren s•fatlara dair tek vezin ( e1eHd ) zikretse de istisna vezinlerin bulundu unu da söylemi tir. stisna vezinler ise unlard•r : e l9d* D e

l!d-e[l d8 D e l d D (hamiqu - acifu – kediru – hariqu).136

El-Muzhir’deki di er s•fat fiilleri ve örnekler ise unlard•r:

/

e1dHh vezninde:

%Z D Rf D bR5 D R8 vb. }dRhHd ( fe le) vezninde:

‚ @ }R@U ‚

(fi âaalun) - 6 H veznindeki s•fatlar: `W 4RI }R* „ Z t O ' B 0 L A l8 0 G5 )Z D ] F D G, )Z

v1 1' R 134 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.62. 135 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.98. 136 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.99.

• Müfred, Tesniye ve Cem‘:

Suyûtî, kitab•nda isimlerin müfred, tesniye ve cemileri hakk•nda da bahsetmi tir.¹³⁷ Tesniye konusuyla ilgili % !* kelimesini örnek olarak vermi ve bu kelimeyle hem Amr, hem de bn Câbir’in kastedildiyini zikretmi tir. Di er bir örnek isim ise % 5 n kelimesidir. Bir isimle iki ismi bildiren bu kelimedeki ki iden biri Zehdem, di eri ise Kayst•r. Bu iki isimden yaln•z birinin isminin zikredilmesinin sebebi ise, birinin di erinden daha çok tan•nm• olmas• yahut birinin di erinden ya , ilim, irfan ve ya di er üstünlük sebebiyledir.¹³⁸

Bunun yan• s•ra Suyûtî, müfredi bulunmayan cem‘ ekilde bulunan isimlerden (örne in: b",78 ve ya T" ! 139

)¹⁴⁰, müfred olarak kullanmayan ve manas• toplum yahut ço ul isim anlam•na gelen kelimelerden (örne in A ' D D O D 2 vb.), müfredi ve tesniyesi olan, ancak cem‘i bulunmayan isimlerden (Örne in: biri için o, be erdir ve ya o ikisi be erdirler kullan•l•r, ancak cem‘ için bu kelime kullan•lmaz: , - O, be erdir. + , ! - O ikisi be erdir. Ancak, , GU7U söylenilmez. Kur ân da (Muminun suresi, 23/47) iki ki i için “+ ? ” kelimesinin kullan•ld• •n• görmekteyiz.141

Di er bir örnek olarak ise … 5 – adam kelimesini zikredebiliriz. +"q 5 ! kullan•l•rsa da O 5 GU7U kullan•lmamaktad•r) de kitab•nda konu edinmi tir.

Suyûtî, “tesniye ve cem’i bulunmayan isimlere örnek olarak Fârâbî nin (ö.350/961)

“Dîvânu l-edeb” isimli eserindeki ` H (dallar• ince bir a aç) kelimesini vermi tir.

Suyutî, cemi‘ me hur olan, müfredi ise dile zor geldi i için çok az kullan•lan kelimeler hakk•nda bahsederken bn Kuteybe’nin “Edebu’l-kâtib”de bir bölüm ay•rd• •n• ve öyle dedi ini söylemi tir: x B kelimesi cem‘ isimdir ve kelimenin müfredi ise < - Z , < Z ve <0 Z kelimeleridir.

Müfredi me hur olan, cem‘i ise dile zor gelen kelimeler için yine bn Kuteybe den örnek vermi tir: % 8 (duhhânu) tektir, cem‘i ise +8 0V (devâhinu) kelimesidir. % SH

137 Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.159.

138

Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.185.

T" !d – Umman ve Bahreyn aras•nda bir yar•mada ismidir. Ayr•ca bkz. Suyuti, el-Muzhir, c.2, s.185.

140

Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.197.

(el’usânu) tektir, cem‘i ise +U * kelimesidir. % S* kelimesinin ?f anlam•na geldi ini söylemi tir.¹⁴²

Müfredi ve cem‘i ayn• olanlar:

Konuyla ilgili Ebû Ali el-Gâli nin (ö.356/967) “el-Meksûr” eserinden }* @ (e ukâ’a) – yani dikenli a aç kelimesini örnek olarak vermi tir. Bu kelimenin cem’i de, teki de ayn•d•r.¹⁴³

Müfredinin olmas•na ra men, ço u zaman cem‘ olarak kullan•lan kelimeler:

Suyûtî

,

konuyla ilgili Müberred’in “el-Kâmil” isimli eserinde öyle dedi ini nakletmi tir: +" " }R* u7 ifadesindeki kelimenin teki 2 " kelimesidir, ancak cem’i daha çok kullan•lmaktad•r. Araplar•n kulland•klar• di er cem‘ isimlerden ise D ] Z ! GH5 ! D G? W! vb. bilinmektedir ki, bunlar baba isimlerine göre cem‘ isimler olarak kullan•lmaktad•r.¹⁴⁴

Yukar•da bahsi geçen mevzular morfoloji aç•dan dil konular•d•r. Morfoloji ( Sarf) ilminin içerdi i di er bir konu ise isimlerdeki müenneslik (di ilik) ve müzekkerlik (erilik) durumudur.

• Müzekkerlik ve Müenneslik: lO !h l eX")€$ 0 e " hB$ #_ 0 Her bir dilde morfoloji, gramer dilbilimleri vard•r. Fakat bunlar her bir dilin kendisine has olan ekilde tezahür eder ve bu da dillerdeki farkl•l• • olu turur. simlerdeki erlik ve di ilik özelli i de tüm dillere has genel bir konu olmas•n•n yan• s•ra ilk önce objektif gerçeklikten, yani tüm yarat•lm• lar•n, hayvan ve bitki âleminin erkek ve kad•n olarak ikiye ayr•lmas•ndan kaynaklanmaktad•r.

Arapçada bir türdeki varl• •n erke ine ve di isine ayr• adlar•n verildi ini de görmekteyiz:

deve - i1d!d' di i deve iGd )

-ata - iA/ ana – iu/

142

Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.202.

143

Suyûtî, el-Muzhir, c.2, s.203.

e ek - i d!l- di i e ek - i% /

Fakat, yayg•n olarak bir türdeki hem erkek, hem de di i varl•klara ayn• ad verilir, ancak di ili i göstermek için isimde baz• di ilik alâmetleri bulunur:

k•z ö renci – eGd?l

Bu kelimenin sonundaki J ] L yuvarlak tâ di ilik alâmetlerinden biridir. Kelimenin asl• ise e l (ö renci) dir ve ] ise di ilik alâmeti olarak kelimenin sonuna eklenmi tir. Di ilik alâmetlerinin J eX")€$ / eM 57d* L say•s• üçtür.

a) Tâ el-Marbûta (Yuvarlak tâ) : eGdm , h d! eO $ Di i say•lan varl•klar ve onlar s•fatlar•nda bulunur:

Anlam• Di i Erkek

Yazar iGd?l i l

Ö retmen iGd!RdHe5 i`RdHe5

Küçük i]d "adI i "adI

b) Elif Memdûde ( O ) : e]dV0 h!d!h e l /

Bu alâmet en çok renk ve sakatl• • gösteren e1dHh / veznindeki kelimelerin di isinde bulunur:

Anlam• Di i Erkek

K•rm•z• O h!d- e d!h-/

Sar• O h#d e d#h /

Aksak, topal eO ' h d* e;d h*/

Bu ise di ilik bildirmek için baz• kelimelerin sonunda bulunur: a) Daha çok 1dHh / veznindeki üstünlük s•fatlar• }RhHe vezninde; i%7hHd veznindeki fiilden türemi s•fatlar ise }R hHd vezninde olurken kelime sonluklar•nda bulunmaktad•r.

Di i Erkek

‚ h?e e „?h /

‚ haeI e da hI/

}Rh#e e1d#h /

Arapça’daki müenneslik ve müzekkerlik özelli i de bir dil konusu olarak Suyûtî nin

“el-Muzhir” gibi muazzam bir eserinde çal• •lm• ve konuyla ilgili olarak iki yüzden

çok sayfa ayr•lm• t•r.

Suyûtî, el-Muzhir de baz• vezinlerin di ilik alâmeti olmas•na ra men erkek isimler için, baz•lar•n•n da aksine, yani erkeklik özelli i ta •yan vezinlerin di i isimler için kulland• •na deyinmi , bu tür kelime ve vezinleri zikretmi tir. Bu türden olan bilgiler kitab•n k•rk•nc• bölümünde verilmi tir. Bu bölümün ismi ise q † 0 s ?tz G H5 dir. Suyûtî, kitab•nda müenneslik ve müzekkerlik konusu ile ilgili birçok alim ve kitaplar•ndan istifadede bulunmu tur. bn Düreyd in (ö.321/933) “el-Cemhara” adl• eserinden G, " 0 G, " 1' gibi ifadelerini zikr ederek bu kelimelerin “çok hediyeli” anlam•na geldi ini söylemi tir. Suyûtî, iGdRh#d i`d h lV , yani i%l 0 i`d h lV ifadesini örnek olarak zikretmi ve dilde i1h#d i`d h lV seçene ine hiç bulunmad• •n• söylemi tir. Sa‘leb (ö.291/904) “el-Fasîh” isimli eserinde hem erkek ve hem de di i isimler için ayn• olan vezinlere dair örnekler aras•nda iGdHh,d i1e'd – orta boylu (erkek), iGdHh,d i]/d h5 – orta boylu kad•n, iGd Rd5 i1e'd – yorucu erkek, iGd Rd5 i]/ h5 - yorucu kad•n, G 0 1' – her eyden korkan erkek, iGd 0 d i]/ h5 her eyden korkan kad•n, i]d 0 dI i1e'd – hacca gitmeyen erkek, i1e'd i]d 0 dI – hacca gitmeyen kad•n vb. örnekleri zikretmi tir.145

Suyûtî, bn Düreyd in “el-Cemhera”s•ndan di ilik alâmetleri bulunmayan, ancak müennes isimler için kullan•lan s•fatlara dair u örnekleri vermi tir:¹⁴⁶ l* – büyük

Belgede Süyuti'nin El-Muzhir isimli eserinin içerik ve metot açısından incelenmesi (sayfa 37-58)