Momentler İtibarıyla Güzel

Öncelikle güzelin analitiğine yer veren Kant, kategoriler üzerinden çözümlemeye girişir. Bir anlamda güzelin tecrübesinde bir araya gelen anlama ve hayal gücü yetilerinden ilki üzerine eğilir. Kategoriler analitik kavrayış cihetleri olarak yargı vermesinde öznenin sahip olduğu saf kavramlardır ve tecrübe nesnelerimize zorunlu olarak uygulanırlar. Burada beğeni tecrübesinin parçalarının analizine girişen Kant, nesnel anlamda bu temellendirmeyi yapar ve bu bölüm itibarıyla asıl temellendirmesinin zeminine koyacağı estetik ideadan bahsetmez.

Güzeli yargılama yetisi olarak beğeninin niteliğine, niceliğine, ilişki ve kipliğine göre tek tek momentleri üzerinde durur. Beğeni, bilgi ile ilgisi içinde nesneyle değil de, haz ve hazsızlık duygusu içinde öznenin kendi kendisini duyumsaması ile ilgili olunca bu beğeni yargıları doğrudan estetik yargılar olur. Ve bu yargılar bu minvalde öznenin yaşam duygusu /Lebensgefühl ile ilgilidirler ki yargı yetisini temellendirirler.

Tezimiz itibarıyla da kıymetli bir noktayı yakalamış bulunuyoruz. Güzele dair beğeni yargılarımız bizim haz duygumuzu arttırmalarıyla yaşam duygumuz üzerinde olumlu etkide bulunurlar. Bu artış ereksellik ile bağıntı içinde ve tam da kavram önerimiz minvalinde “rezonans” etkisi yaratırlar. Çünkü her bir estetik yargı yaşam duygumuzu arttırır ama Kant’ın istediği bunun sürekli kılınmasıdır. Bunun sürekli kılınması, bizim ahlakiliğimiz için, hedefimizdeki en üstün iyi için gereken sonsuz çabamıza motivasyonunu verecek olandır. Bir motivasyon kaynağı oluşuna yol alışımızda güzelin analizine devam edelim.

103

1. Güzel, çıkarsız bir hoşlanmanın nesnesidir. “Bir nesnenin varoluşunun tasarımı ile bağlandığımız hoşlanmaya çıkar denir.” (YGE. s. 54) Bu da bir istek yetisiyle bağıntı taşıdığından, nitelik momentinde -o nesnenin varoluşuna ilgisiz olsam da ondan hoşlanır mıyım?- sorusuna cevap aranır. Böylelikle çıkardan/ilgiden bağımsız bir hoşlanma ile nesneden bağımsız şekilde “bu tasarımdan kendi içimde yaptığım şey ile ilgilenirim.” (YGE. s.55) Yani estetik nitelik nesnede değil seyreden üzerindeki etkidedir. Kavramın ikili anlamına da dikkat çekmek gerekir. Çıkar kavramını karşılayan kelime Kant’ta interesse’dir. Interesse çıkarın yanı sıra ilgi anlamını da içerir.

Duyusal ve çıkar gözeten, tamamen öznel yargılarımızı Kant, “hoş/angenehm” olarak adlandırır. Bu tip duygular bize nesnenin tasarımını vermez. Kant burada şu örneği verir, “Çayırların yeşil rengi, bir duyu nesnesinin algısı olarak, nesnel duyuma aittir; bunun hoşluğu ise öznel duyuma aittir ki, bununla hiçbir nesne tasarımlanmaz; duyguya aittir ki, bununla nesne hoşlanma (ki onun bir bilgisi değildir) nesnesi olarak görülür.” (YGE. s. 57) Biz bu öznel duyumla/duyguyla estetik haz duyarız. Güzel ile iyi, kavramsız oluşlarıyla benzerdir ama hoş, bir ilgi içerir. Öznenin ilgisine yönelik bir nesneden duyulan hazdır bu. Baştaki ayrımda ifadesini bulduğu şekliyle öznel duyuma değil genel anlamda duyuma ilişkindir.

“Us aracılığıyla salt kavram yoluyla hoşa giden iyidir” (YGE. s. 57) Bir şeyi iyi bulmada o şeyin ne tür bir şey olması gerektiğini bilmeliyim ama güzel de bu gereksizdir. (YGE. s. 58) “Güzelden hoşlanma bir nesne üzerine olan ve herhangi bir kavrama götüren derin-düşünmeye bağlı olmalıdır ve böylece bütünüyle duyum üzerine olan hoş olandan ayrılır.” Hoş ve iyi, istek yetisi ile bağıntı içinde çıkar bağlamında birleşirler. Güzele ilişkin beğeni yargısı ise yalnızca seyredicidir (kontemplativ). Bu yüzden nesnenin karşısında kayıtsızdır. Haz ve hazsızlık duygusunun üç değişik ilişkisinde “bir insana doyum verene Hoş (Angenehme), yalnızca haz verene Güzel (Shöne), değerli olana (onaylanana) onun tarafından nesnel bir değer verilene İyi (Gute)” denir. Bu üç tür arasında “güzeli beğenme, çıkarsız ve özgür biricik tek hoşlanmadır.” (YGE. s. 61) Bu üç tür yine sırasıyla; eğilim, kayra, saygı ile bağıntılıdır.

Bu bölümden çıkan sonuç “Beğeni, bir nesneyi ya da bir tasarım türünü hiçbir çıkar olmaksızın bir hoşlanma ya da hoşlanmama yoluyla yargılama yetisidir. Böyle bir hoşlanmanın nesnesine güzel denir.” (YGE. s. 62)

104

2. Güzel, kavram olmaksızın evrensel olarak haz verendir. Nicelik momentinde mesele, güzelden duyulan hazzın kavramsızlığını belirlediğimiz bir aşamada nasıl herkes için geçerli olmayı talep ettiği ekseninde döner. Güzel hakkında bu iki momentten hareketle, öznenin bir çıkarıyla ilişkili olmadığından dolayı herhangi bir eğilime dayanmadığı, özgürce duyumsandığı, herkesçe paylaşılacağını varsaydığı, kavramlardan doğmadığı, tamamen çıkarsız olduğu, nesneler üzerine dayanmadığı ve öznel bir evrenselliğe sahip olduğu şeklinde çıkarımlar yapabiliriz.

Kant hoş ile beğeniyi birbirinden ayırdığı için “herkesin beğenisi kendisine” kabulünü bertaraf eder. Böylece güzel, başkalarından onay bekleyen olarak diğerinden ayrılır. Öznel bir tümelliktir söz konusu olan. Evrensel olmayı güzel üzerine alır ki bu yargı toplumculuk ile bağıntılı bir yargıdır. İyi olan ile ilgili yargılar da herkes için geçerli olma isteminde bulunur. Ama iyi, evrensel bir hoşlanma nesnesi olarak bir kavram yoluyla temsil edilir ki bu yönden diğerlerinden farklıdır.

Biz bir güzelin yargısı yoluyla bir nesneden hoşlanmayı herkese yüklediğimizde bunlar genel geçer yargılardır. Mantıksal nicelik açısından ise tüm beğeni yargıları tekil yargılardır. Bir güle “güzel” dediğimde bu yargılar birçok tekil yargının karşılaştırılması ile derin düşünmem ile verdiğim “güller genel olarak güzeldirler” yargısına yol açmışsa, bu ikincisi, estetik olan üzerine kurulu mantıksal bir yargı olarak bildirilmiş olur. Aynı iyi üzerine olan yargılar gibi: “İyi üzerine yargılar, gerçi onlar da bir nesneden hoşlanmayı belirleseler de, yalnızca estetik değil, mantıksal evrensellik taşırlar; çünkü nesne açısından onun bilgisi olarak ve böylece herkes için geçerlidirler.” (YGE. s. 67)

Kant şuna da dikkat çeker; bir şeyin güzelliğini önerme yoluyla başkalarına kabul ettiremeyiz, insanlar mutlaka kendi gözleriyle görmek isterler. Sanki ondan hoşlanma duyuma bağlı imiş gibi. Gene de nesneye güzel denirse o zaman evrensel bir sesle konuştuğumuza inanırız. Evrensel ses ise bir ideadır. O zaman böyle bir sesin varlığı ile ilişki içinde şunun araştırılması gerekir; beğeni yargısında haz duygusu nesnesinin yargılanmasından önce mi yoksa sonra mı gelir? “Bu sorunun çözümü beğeninin eleştirisine anahtardır ve öyleyse tüm dikkate değerdir.” (YGE. s. 68) Haz önce gelirse bir çelişki doğar, sonra gelirse evrensel olarak iletilemez. O zaman burada “tasarım yoluyla işe karışan bilme yetilerinin özgür bir oyun içinde” olduğu bir yargı önce gelmelidir. “Bir nesnenin onunla verildiği ve böylece onunla genel olarak bir bilgi olacağı bir tasarım, sezginin çoklusunun bileşimi için imgelem yetisini ve tasarımları

105

birleştiren kavramın birliği için anlağı gerektirir.” (YGE. s. 69) Yargının önce gelmesi ve onda hoşlanmanın gerçekleşmesi bu yetiler arasındaki oyun sebebiyledir. Yargının önceliği PAE.’ndeki ahlak yasasının iyi niyeti öncelemesine benzer. Şayet Kant bu öncelikleri kurmazsa duyguların önceliğini kabul etmek zorunda kalacaktır ki yapmak istediği en son şey budur. Çünkü Kant şeylere ilgi/çıkar ile yaklaştığımızın farkında olduğundan bu şekilde iştahla yönelimin bertaraf edilmesini önemsediğinden ahlak yasası olsun, estetik yargı olsun, onların muhafızlığına güvenir.

Evrensel iletilebilirlik, kavram varsayılmadan sağlanmak istendiğinden iki yetinin arasındaki ansal, yasasız yasalılığa sahip bir özgür oyundan başka bir şey olamaz. İletişebilirlik açısından duyduğumuz haz toplumsallığımıza bağlıdır. Yani önce biri sonra diğeri şeklinde değil de ikisi karşılıklı bir oyun içinde birbirini gerektirmesi durumudur söz konusu olan. Kant’ı bireycilikle suçlayanlar için Wood, bu momentin önemli içerimler barındırdığına vurgu yapar: “Kantçı öğretinin bu noktası, Kant felsefesini hissetme ile müdrike arasındaki kesin ikilikler üzerine inşa edilmiş kabul edenlerin, insan bilgisi ve fail olarak insan anlayışını bireyci olarak değerlendirenlerin yanlış yolda olduklarını gösterecek bir noktadır.”174 Buradan şuna varmak mümkündür,

nasıl Kant’a göre “Güzellik öznenin duygusu ile bağıntı olmaksızın kendi için hiçbir şeydir.” (YGE. s. 70), aynı şekilde bir başkası olmadan da bu güzellik hiçbir şeydir.

Bu bölümden çıkan sonuç: “Güzel olan, kavram olmaksızın evrensel olarak haz verendir.” (YGE. s. 72)

3. Güzel, bir nesnenin erekselliğinin biçimidir. Moment itibarıyla kurulacak

ilişki amaçlılık/ereksellik ile yetilerimiz arasındaki ilişkidir. Her erek bir çıkar taşıdığı

için hoşlanmanın zemininde bir erek, hiçbir özel erek yatamaz. Önceden belirlenmiş bir amaca uygun düştüğünü gördüğümüz için güzel yargısında bulunmayız. Ereksellik formaldir: “Beğeni yargısının zeminini oluşturan şey hiçbir erek olmaksızın bir nesnenin tasarımındaki ereksellikten ve böylece bilincinde olduğumuz sürece bize bir nesnenin onunla verildiği tasarımdaki salt ereksellik biçiminden başka hiçbir şey olamaz.” (YGE. s. 74) Nesnenin tasarımındaki erekselliğin ve bizde tasarıma eşlik eden erekselliğin üst üste gelişinden kaynaklı biçimselliğe vurgu, beğeni yargısını vereceğim tüm öznelerle de ortaklığımı sağlayacak olandır.

106

Kant’a yüklenen formalizm aslında içerikle karşıtlık içinde bir formalizm değildir. Kant için içeriğin çekiciliğine kapılma riskidir esas olan. “Üzerinde çekicilik ve heyecanın hiçbir etki taşımadıkları ve öyleyse belirlenim zemini olarak yalnızca erekselliği alan bir beğeni yargısı bir arı beğeni yargısıdır.” (YGE. s. 76) Çünkü güzelin seyrinde yaşanan çekicilik ve heyecan güzel yargısına zarar verir. Çekicilik bir gösteriş öğesi olmasıyla verir zararını, heyecan ise yaşam gücünü engellemesi ile olumsuz addedilir. Kant’a göre çekicilik ve heyecan gereksinimi barbarcadır ve bunlardan bağımsızlık gerekir. Çünkü çekicilik kapılıp gitmeye sebep oluşu, heyecan ise yaşam gücüne engel oluşuyla güzelliğe ait olamazlar.

Diğer yandan eksiksizlik kavramından da bağımsızlık gerekir. Eksiksizlik idealite ile ilişkisinden dolayı Kant için uzak durulması gerekendir. Baumgarten güzelliği eksiksizlik ile bağlantılandırdığı için Kant tarafından eleştirilir. Çünkü eksiksizlik düşüncesi için onun nasıl bir şey olacağı en baştan düşünülür. Burada ayrıca güzel ve iyi karşılaştırmasına giden Kant ikisinin farkını ortaya koyar; amaçsız amaçlı/ereksiz ereksel (Zweckmasigkeit ohne Zweck) güzel, “iyinin tasarımından bütünüyle bağımsızdır, çünkü iyi nesnel bir erekselliği, nesnenin belirli bir erek ile bağıntısını varsayar.” (YGE. s. 80)

Belli bir kavramın koşulu altındaki yargı ile verilen güzel kararı da saf beğeni yargısı değildir. Saf beğeni yargısı için özgür güzellik gerekir. Özgür güzellik “nesnenin ne olması gerektiği konusunda hiçbir kavramı varsaymaz.” (YGE. s. 83) Hoş ve iyinin güzellik ile birleşmesi de onun saflığına zarar verir.

Sonuç: “Güzellik, bir nesnenin erekselliğinin biçimidir, ama ancak bu bir ereğin tasarımı olmaksızın kendinde algılandığı sürece.” (YGE. s. 91)

4. Güzel kavramsız olarak zorunlu bir hoşlanmanın nesnesi olarak bilinendir.

Kiplik momentinde her bir tasarımın haz ile bağlı olması en azından olanaklı iken,

güzelin hoşlanma ile zorunlu bağıntısı olduğu düşünülür. Ve bu zorunluluk tikel türdendir. Kuramsal veya pratik bir zorunluluk değil, bu “zorunluluğa yalnızca örneksel denebilir, herkesin bildiremediğimiz bir evrensel kuralın örneği olarak görülen bir yargıya onayının bir zorunluluğudur.” (YGE. s. 92) Herkesten onay bekler ve herkesin güzel olduğunu bildirmesi gerektiğinde diretir. Bu zorunluluk koşulu bir ortak duyunun (sensus communis/Gemeinsinn) ideasıdır. Yani bir ortak duyunun varsayımı altında beğeni yargısı ortaya konulabilir. Daha önce de geçtiği şekliyle kendimizi başkasının

107

yerine koymaktan bahsedilir. Yalnız burada başkasının yerine kendini koyarak düşünme, empati yapma anlamında değil, başkaları var-mış gibi yaparak, kendimizi sınırlamalardan özgürleştirme ile sağladığımız duyulur alanın üstüne yükselmenin getirdiği bütüne yönelik, tümel bir bakışla ilgilidir, Kant’ın “başka her birinin yerine düşünmek” diye tarif ettiği “genişletilmiş düşünce” ile düşünmedir.

“Bilgiler ve yargılar, onlara eşlik eden kanı ile birlikte, evrensel olarak iletilmeye izin vermelidirler; çünkü yoksa nesne ile aralarında hiçbir anlaşma olmaz ve toplu olarak yalnızca tasarım yetilerinin öznel bir oyunu olurlardı.” (YGE. s. 94) İletilebilirlik bir ortak duyuyu varsayar. Ve bu duyguya dayalıdır, kavramlara değil. Yalnız kişisel bir duygu değil ortak bir duygu zemininde ele almalıyız ki evrensellik iddiasında bulunabilelim. Ve bunu “yargım herkesle anlaşmalıdır” diye değil, “anlaşması gerekir” şeklinde ifade ederim. Bu yüzden örneksel bir geçerlilik yüklenir ki herkes için kural yapılabilsin. Böylece hem öznel, hem de evrenseldir.

Sonuç: “Güzel olan herhangi bir kavram olmaksızın zorunlu bir hoşlanmanın nesnesi olarak bilinendir”.

Momentler itibarıyla güzelin açıklaması bu şekildedir. Peki hayal gücü ile ilişkisi içinde güzel için neler diyebiliriz?