Köklü ve önde gelen liderlik yaklaşımları, genel itibariyle liderlik kavramına bakış açısını belirlemektedir. Ancak, bu teorilerin dışında yapılan bazı çalışmalarda ortaya konan ve lider ve çalışan kavramlarına farklı pencerelerden bakmayı sağlayan bazı çalışmalar mevcuttur. Müteakip maddelerde, literatürde çokça adı duyulan ve değişik çalışmalara konu olan liderlik teorilerinden bazıları ele alınacaktır.
Bu yaklaşımlardan bazıları hakkında kısaca bilgi verirken, çalışmanın konusu olan liderlik yaklaşımlarından etkileşimci, dönüşümcü ve pasif-kaçınmacı liderlik hakkında, alt bileşenleri de dahil olmak üzere daha detaylı bilgi ve literatür taraması sonuçları arz edilecektir.
Lider-Üye Etkileşimi Teorisi (Leader-Member Exchange) 1.1.4.1.
Lider-üye etkileşimi teorisi, bilinen liderlik yaklaşımlarından farklı olarak, etkili bir liderlin özelliklerine odaklanmaz. Daha çok, lider ve astları arasındaki ilişkinin niteliği ve kalitesine odaklanır. Graen ve Uhl-Bien (1996: 238), lider-üye etkileşiminin başlangıçta etkileşimci bir tarzda olduğu, ancak, zamanla dönüşümcü bir nitelik kazandığını, Wang vd. (2005: 423), lider-üye etkileşiminin dönüşümcü liderlik için aracı bir rol üstlendiğini ifade etmektedir.
Lunenburg (2010: 2), çalışmalarında, liderlerin astları arasında ayrıma gittiğini ve bu ayrımın da rastgele olmadığını ifade etmektedir. Liderin, daha etkin iletişim kurduğu astlarına güven derecesinin diğerlerinden yüksek olduğu, onlara daha fazla sorumluluk verdiği, iletişim kanallarının daha açık olduğu, ayrıca, astların da liderden daha fazla bilgi aldıkları için ayrıcalıklı bir konu elde ettikleri ve kendilerinden beklenenin ötesinde örgütsel vatandaşlık davranışı sergiledikleri görülmektedir.
22 Bununla birlikte, liderin etkin iletişim kurduğu grup dışında kalan astların ise kendilerini dışlanmış hissedebilecekleri ve örgüt amaçlarından uzaklaşabilecekleri, liderin iletişiminin kuvvetli olduğu grubu mümkün olduğunca genişletmesi gerektiği de ifade edilmelidir.
Hizmetkar Liderlik 1.1.4.2.
Hizmetkar liderlik, ilk olarak Greenleaf tarafından gündeme getirilen ve geniş yankı uyandıran bir teori olarak ilgi görmüştür. Greenleaf’in (1977: 21) düşüncesi, en basit ifadesiyle “hizmetkar lider, önce hizmetkar”dır. Greenleaf’in teorinin temellerini atmasının ardından, Spears (1995: 6) tarafından, hizmetkar liderlik kavramı akademik bir çerçeveye oturtulmuş ve hizmetkar lidere ait 10 temel özellik belirlenmiştir. Bu özellikler;
− Dinleme: Takipçilerin ihtiyaç ve isteklerini tanımlama,
− Empati: Astlarını anlama, değer verme ve saygı gösterme,
− İyileştirme: Takipçilerin temel ihtiyaçlarını tespit ve giderme, geleceğe hazırlama,
− Farkındalık: Bütüncül bir bakış açısına sahip olma, kendisinin ve çevrenin farkında olma,
− İkna: Baskı ve zor kullanma yerine kişisel ilişkilerle fikir birliği oluşturma,
− Kavramsallaştırma: Ufkun ötesini düşünerek vizyon oluşturma,
− Öngörü: Geçmişten alınan dersler, mevcut durum ve beklenen sonuçları birlikte değerlendirerek belirli bir durumun muhtemel sonuçlarını hesaplayabilme,
− Kahyalık: Örgüt içerisindeki başka insanlara hizmet etmeyi taahhüt,
− İnsanların gelişmesine adanmışlık: Örgüt üyelerini kişisel ve profesyonel olarak geliştirme,
− Takım inşa etme: Örgüt içinde destekleyici bir ortam oluşturma.
Greenleaf’in teorisinin yanında, hizmetkar liderliği farklı şekilde tanımlayan ve karakterize eden çalışmalar da yapılmıştır. Bunlardan Farling vd. (1999: 50), hizmetkar liderliğin bileşenlerinin, vizyon, güvenilirlik, güven ve hizmet olduğunu ifade etmektedir. Russell ve Stone (2002: 146), hizmetkar liderliğe ait; vizyon,
23 dürüstlük, tutarlılık, güven, hizmet, örnek olma, öncülük, takdir etme ve güçlendirme olmak üzere dokuz özellik sıralamıştır.
Karizmatik Liderlik 1.1.4.3.
Karizmatik liderliğe ilişkin kavramsal ve uygulamalı çalışmalar 1970’li yıllardan itibaren yapılmaktadır. Ancak, karizma ifadesinin kullanılması Weber’e (1964: 106) dayanmaktadır. House ve Baetz’e göre (1979: 400) karizma, genel olarak sosyal bilimlerde, kişisel kabiliyetlerinin gücüyle, takipçileri üzerinde derin ve olağanüstü bir etki bırakan liderleri ifade etmektedir. Weber’in kullandığı anlamda karizma, eski Yunanca kelime kökeni itibariyle “Tanrı’nın lütfu”dur. Steyrer’e göre (1998: 811) karizma, bir liderin istisnai niteliğinin aurasına dayanır.
Karizmatik liderler, genellikle, temel değerlerin, kurumların, sistemin, örgüt meşruiyetinin sorgulandığı kriz zamanlarında ortaya çıkmaktadır. Robbins ve Judge’a göre (2012: 211) karizmatik liderleri diğerlerinden ayıran özellikler;
kendine, yetenek ve kararlarına tam bir güven, vizyon, statükoyla sınırlandırılmamış daha iyi bir gelecek düşüncesi, amaç ve yüksek risk alma kabiliyetidir.
Otantik Liderlik 1.1.4.4.
ABD’deki büyük şirketlerde meydana gelen skandallar sonrasında, George vd.
(2007: 1) tarafından, yüksek ahlak seviyesinde, kalıcı ve sağlam şirketler kurmaya kendisini adamış, karakterli, otantik liderlere ihtiyaç duyulduğunun kaleme alınmasıyla, liderlik literatüründe yeni bir kavram daha sözlüğe eklenmiş oldu.
Örgütlerin asıl ihtiyacı, amaca yürekten bağlı ve temel değerlerde samimi liderlerdir.
Otantik liderler, karizmaları için değil, karakterleri, değerleri ve çalışanları müşteriler için değer üretmeye teşvik ve motive etme kabiliyetleri için önemlidir.
Otantik kelimesi, eski Yunanca kökü itibariyle, sözlük karşılığı olarak “kendini tanımak” olarak ifade edilebilir. Otantik davranışı Kernis (2003: 13), başkalarını memnun etmek, ödüllendirilmek veya cezadan kaçınmak farklı davranmak yerine, kişinin değerlerine, tercihlerine ve ihtiyaçlarına göre hareket etmesi olarak tanımlamaktadır. Avolio ve Gardner (2005: 319), otantik liderleri, kendisi gibi, başkalarının değerlerinin / ahlaki perspektifinin, bilgisinin ve gücünün de farkında
24 olan, başkaları tarafından nasıl algılandıklarını bilen, durumsal farkındalığı yüksek, kendinden emin, umutlu, iyimser, esnek ve ahlaki bir karaktere sahip liderler olarak tanımlamaktadır.
Her ne kadar otantik liderlere atfedilen özellikler, dönüşümcü, karizmatik, hizmetkar, manevi liderlik özellikleriyle büyük oranda örtüşse de, araştırmacıların uygulamaları olarak bu liderlik tipi konusunda yaptığı çalışmalar, kavrama belli oranda meşruluk kazandırmaktadır. Örneğin, dönüşümcü liderler de, otantik liderler gibi, iyimser, umutlu, gelişmeye açık ve yüksek ahlak seviyesine sahip olarak tanımlanmaktadır.