Cengiz Han tarih sahnesine çıkmadan önceki dönemde Moğolların aralarında siyasi birlik yoktu. Başlıca ekonomik etkinlikleri çobanlık ve avcılıktı. Ancak iktisadi hayatlarının temelini hayvancılık teşkil ediyordu. Moğollar, sürülerine otlaklar arayarak senede birkaç defa yer değiştirirler ve göç ederlerdi.47 . Büyük hayvan
sürülerini besleyen Moğollar da her kabilenin belirli bir yeri vardı ve buna ‘’yurt’’ deniliyordu. Moğol toplumunun ana unsuru kan akrabalığına dayanan Obok (oymak) lardı. Oboklar daima hareket halinde bulunurlar ve İrgen ve ulus denilen yeni
birlikleri (kabileler) oluşturmak için birleşirlerdi. Oboklar, irgen ve ulusu
oluşturduktan sonra tekrar ayrılarak yeni şubeler meydana getirirler, böylece yeni kabile cemiyetleri oluştururlardı.
Moğolların VI. yüzyıldan önceki dönemleri hakkında pek bilgi yoktur. “Moğol adı kaynaklarda ilk defa VII. yüzyılda T’ang sülalesi resmi tarihleri Chiu T’ang-shu ve Hsin T’ang-shu’da “Meng-wu” ve “Meng-wa” şeklinde Proto- Moğol Shih-wei kabile gurupları arasında önemsiz küçük bir kabile ismi şeklinde geçer.”48 Cengiz
Han döneminde devlet ve hanedan adı olarak da kullanılmıştır. Moğollar tarih sahnesine çıkmadan önce ilk olarak Hun Devleti ardından Göktürk Devleti ve son olarak da Uygur Devleti’nin hâkimiyeti altında yaşamışlardır. Böylece Moğollar Türk kültürünü ve devlet teşkilatlarını büyük ölçüde öğrenmişlerdir. Moğollar ilk defa Siyenpiler ve Kitanlar Devletlerini kurmuşlardır.49
47 B.Y.Vladimirtsov, Moğollar’ın İçtimaî Teşkilâtı, Çev: Abdulkadir İnan, TTK Yayınları, Ankara, 1995, s. 60-61.
48 Osman Gazi Özgüdenli, “Moğollar”, DİA, C: 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2005, s. 225.
49 George Vernadsky, Moğollar ve Ruslar, Çev: Eşref Bengi Özbilen, Selenge, İstanbul, 2007, s. 24; Osman Gazi Gözgüdenli, Ortaçağ Türk- İran Tarihi Araştırmaları, Kaknüs Yayınları, İstanbul,
Moğollar, Türklerin anayurdunun bir kısmı olarak biline ve bugünkü Moğolistan ve Mançur’yayı kapsayan alanlarda yaşarlardı. Bu bölgelerde Moğollar kabileler halinde yaşarlardı. Birbirlerine üstünlük kurma mücadelesi vardı. “İrtiş ve Orhon arasında ve Altay dağlarının Kuzeyinde olmak üzere, en Batıda Naymanlar, onların doğusunda Orhon civarında Kereyitler, onların kuzeyinde, Selenge nehrinin orta ve aşağı mecrasında Merkitler, onların batısında ve Naymanların kuzeyinde olmak üzere Oyratlar, Büyür gölü civarında Tatarlar”50 Moğol kabileleri bu yerlerde
yaşarlardı. XII. Yüzyılda merkezi bir devlet yoktu. Çinlilere vergi veriyorlardı. Cengiz Han’ın babası olan Yesügey Bahadır, Borcigin boyunun bir parçası olan Kiyat kabilesinin reisiydi. Annesi Höelün ise Ongiratlar’a mensuptu. Yesügey bir av gezisi sırasında Merkitler’den biri ile evli olan Höelün’ü kaçırarak onunla
evlenmiştir.51 Yesügey Bahadır Tatarlardan Temücin Üge’yi, Kori Bukayı ve diğer
kişileri esir alarak getirirken eşi hamile idi. Onan nehri yanındaki Deli’ün Boldak’ta yaşarken Yesügey Bahadırın eşi Hö’elün Ücin Ocak 1155 doğum yaptı. Yesügey Bahadır esir getirdiği Temuçin ismini oğluna ismini verdi.52
Temuçin dokuz yaşına geldiğinde babası ona kız istemek için Olkuno’utlar kabilesine gitmek için yola çıktı. Ancak Yesügey Bahadır, Olkuno’ut kabilesine gitmedi. Yolda vazgeçerek Unggirat kabilesine gitti. Yesügey Bahadır oğlunu Dey Seçen’in kızı Börte ile nişanladı. Yesügey Bahadır oğlunu nişanladıktan sonra kabilesine dönmek için yola çıktı. Ancak yolda karşılaştığı Tatarlar tarafından zehirlendi. Kendisini zehirlediklerini ve bir an önce yurduna varmalı ve hekime görünmeliydi.53 Kısa sürede yurduna gelen Yesügey Bahadır için yapılacak bir şey
kalamamıştı ve kısa bir süre sonra öldü.
Yesügey Bahadır Han, 1165 yıllında öldüğüne göre oğlu Temuçin henüz on yaşlarında idi. Boyun ve ailesinin bütün yükü Temuçin’in omuzlarına binmişti.
2006, s. 162.
50 Ahmet Temir, “Moğol ( veya Türk-Moğol) Hanlığı”, Türkler, C: 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 256.
51 Yüan-Ch’ao Pi-shi, Moğolların Gizli Tarihi, Çev: Ahmet Temir, TTK Yayınları, Ankara, 2010, s. 16-18.
52 Yılmaz Öztuna, Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Tarihi, C: 2, Hayat Kitapları, Konya, 1964, s. 142; Ahmet Temir, Moğolların Gizli Tarihine Göre Cengiz Han (Çingiz Han), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989, s. 18; Mustafa Kafalı, “Cengiz Han”, DİA, C: 7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993, s. 367.
53Ahmet Haldun Terzioğlu, Gök Moğolların Başbuğu Cengiz Han, Kripto Yayınları, Ankara, 2012, s. 80-1; Temir, Moğolların Gizli Tarihine Göre Cengiz Han (Çingiz Han), s. 19-20.
Tayçi’utlardan, Tarkutay- Kiriltuk başsız kamış olan Kiyat boyunu ve Yesügey Bahadırın soyunu tamamen ortadan kaldırmak için adamlarıyla birlikte Kiyat boyuna saldırdı. Temuçin ve ailesi baskından kurtuluşun olmadığını gördükleri için canlarını kurtarmak için ormana kaçmaya başladılar. Tergüne dağın saklanan Temuçin, Tayçi’utlar tarafından yakalandı. Uzun süre Tayçi’utların ellerinde esir kalan Temuçin kaçmayı başararak ailesinin yanına gelmişti. Temuçin onların ellerinden kurtulması olayı bozkırda Temuçin’in isminin yayılmaya başlamıştı. Daha sonra Temuçin karargâhındaki atlarını çaldırmıştı. Hırsızların peşine tek başına düşmüştü ve atlarını alarak hırsızları en ağır şekilde cezalandırdı. Temuçin ve üvey kardeşi Cuci Kasar ava gitmişlerdi. Onun avda kendisine saygısızlık yaptığını düşünerek kardeşi Cuci Kasar’ı ok ile öldürdü.54 Çünkü kardeşinin yaptığı şeyi büyük bir
saygısızlık olarak görüyordu. Temuçin kendisini bir bey olarak görüyordu ve kendisine saygısızlık yapılamayacağını düşünüyordu. O yüzden kim olursa olsun herkes yerini bilecek ve ona göre davranacaktı. Temuçin’in ismi bozkırda büyük bir yankı yapmıştı. Çünkü Temuçin göstermiş olduğu üstün başarı, cesaretiyle dikkatleri çekmeye ve isminden söz edilmeye başladı. Bu zor şartlardan geçen Temuçin gün geçtikçe güçlenmeye ve ona saygı duyulmaya başlanmıştı. Bunun sonucu olarak da Moğollar Temuçin’in hâkimiyeti altına giriyorlardı. Daha sonra Temuçin nişanlısı Börte ile evlendi. Ancak bir gece Merkitlerin baskınına uğradı ve eşi Börte esir düştü. Temuçin eşini kurtarmak için babasının dostu olan Tuğrul Han’a giderek yardım istedi.55 Temuçin, Tuğrul Han ve çocukluk arkadaşı Camuka’dan aldığı
yardım ile eşi Börte’yi kurtardı ve Merkitleri kılıçtan geçirdi. Temuçin bu baskında kendindeki üstün savaş yetenekleri göstermiştir. Artık her yerde Temuçin’den bahsedilmeye başlamıştır. Sürekli olarak Moğollar arasında Temuçin’in hâkimiyeti altına giren Moğollar olmuştur. Artık Temuçin Moğol boyları arasında sayılı boylar arasına girmiştir. Artık hiçbir Moğol boyları ona karşı gelemeyecek güce ulaşmıştı. Gün geçtikçe boyu büyüyordu. Aynı zamanda Moğol boyları içerisinde güçlü dostları bulunuyordu. Temuçin çocukluğundan beri bütün Moğolları bir çatı altında toplamak istiyordu. Temuçin’in Moğollar arasında akıllığı, cesareti, kararlılığı, savaş, siyasi kabiliyeti, çevresindeki kişilere çok iyi davranması ona karşı olan ilginin ve
54 Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s.77.
55Harold Lamb, Moğolların Efendisi Cengiz Han, Çev: A. Göke Bozkurt, İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2006, s. 29.
sevginin artmasına neden olmuştur. Bütün Moğolların gözünde tek kahraman olarak görülmekteydi.
Moğolların soylu beyleri bir toy düzenlediler. Seçe Beki, Kuçar, Darıtay ve birçok sözü geçen Moğol beyleri bir araya gelerek ortak bir karara vardılar. Bu toyda Temuçin’in Moğol Hanı seçmişlerdi. Bu kararı Temuçin’e söylediler ve Temuçin bu karara karşı çıkmadı. Çünkü bu zamana kadar göstermiş olduğu başarı ve
yaptıklarının bir sonucu idi. Temuçin Han seçilmesi tarihi tam olarak
belirtilmediğinden tarihçiler 1196 yılı olarak tahmin etmektedirler. Temuçin, Han seçilince yeni kanunlar ve kurallar koyarak devletinin temellerini atmıştır. Artık Temuçin Çinggis Kağan ( Cengiz Han) ismi almıştır.56 Temuçin Han seçilmesine,
Moğol boyları arasında en çok tepki dostu Camuka tarafından olmuştur. Cengiz Han bu duruma çok şaşırmıştır. Çünkü Camuka da Cengiz Hanla aynı düşünceleri ve fikirleri gerçekleştirmek Moğolların hepsini bir çatı altında toplayarak, büyük bir Moğol İmparatorluğu kurmak istiyordu. Camuka Hanlığı kendisinin hak ettiğini düşündüğünden dolayı artık, Cengiz Han’ı kendisine bir düşman olarak görmekteydi. Artık eski dostlar arasında da savaş başlamıştı. Cengiz Han kendisine karşı düşman olan herkesi bir bir yenerek ortadan kaldırmıştır. XIII. yüzyılın başlarında Moğol İmparatorluğunu kurmuştu. Cengiz Han uzun mücadeleden sonra bütün Moğol boylarını bir çatı altında toplamıştı. Cengiz Han yaptığı içtimai, idari ve askeri düzenlemelerle kendi adıyla anılan Cengizler diye bilinen Moğollar tarihinde ilk kez düzenli bir teşkilata kavuşmuştu. Cengiz Han İmparatorluğu Dünya tarihine çok önemli etkisi olmuştur.