MEZAR BULUNTULARI

Alacahöyük mezarları hariç Anadolu‟nun Tunç Çağı mezar buluntuları bakımından fakir olduğunu söylemek yanlıĢ olmaz.

Mezar hediyeleri genellikle ölünün hayattayken kullandığı eĢyalardan oluĢmaktadır. Bunlar çanak- çömlek, süs eĢyaları ve harp aletleridir. Din ve ölü kültü ile ilgili hediyelere Alacahöyük‟te Kral Mezarlar dıĢında toprak, küp ve sandık mezarlarda pek rastlanmamıĢtır. Kurban merasimi ve ölü yemeği ile ilgili buluntular yine Alacahöyük mezarlarında bulunmuĢtur.

Mezar hediyelerini testi, tencere, vazo, fincan, obsidyen, bıçak, balta, kefen ve elbise iğnesi, küpe, bilezik, yüzük, boyun halkası, ağırsak, bakır veya tunçtan hançer ve kama oluĢturmaktadır.223 Resuloğlu mezarlık alanında bir mezara bırakılan bronz iğnenin yuvarlak baĢı üzerindeki sarmal bezemeler Orta Anadolu iğnelerinde ilk defa görülür.224

Süs eĢyası bakımından kadın, erkek ve çocuklar birbirinden ayrılmamıĢ, aynı türden süs eĢyası her üçünün yanına konmuĢtur.225

Mezar hediyeleri ölen kiĢinin öteki dünyadaki yaĢamıyla ilgili olup ekonomik durumunu yansıtmaktadır.226

AliĢar ve Ahlatlıbel‟de açığa çıkarılan basit toprak mezarlarda mezar hediyesine rastlanmamıĢtır.227

Küp mezarlar ölü hediyeleri bakımından çok zengin değildir. Ancak M.Ö III. binyılın ortalarında küp mezarlara konulan eĢyalar ölen kiĢinin öteki dünyadaki yaĢamı için içine yiyecek içecek konan kaplar ve testilerden oluĢmaktadır.228 AliĢar‟daki küp mezarlarda vazo, çanak, bakır veya tunçtan bilezik, yüzük, gerdanlık 222 _{Özgüç 1948: 34- 44.} 223 _{Özgüç 1948: 78.} 224 _{Yıldırım- Ediz 2006: 216.} 225 Özgüç 1948: 78. 226 _{Harmankaya 2002: 14.} 227 _{Özgüç 1948: 9.} 228 _{Harmankaya 2002: 24.}

kalıntıları ve boncuk gibi süs eĢyaları ve piĢmiĢ topraktan kaplar bulunmuĢtur.229 Ayrıca kefeni tutturmaya yarayan çeĢitli madenden iğnelere de rastlanmıĢtır.230

Sandık mezarlar, ölü hediyesi açısından oda mezarlarından sonra en zengin mezarlardır. KarayavĢan‟da sandık mezarda bakır bilezik ve altından kulak tıkacı açığa çıkarılmıĢtır. Koçumbeli‟de ucu kıvrık bir mızrak ucu ile KarayavĢan‟dakilere benzer kulak tıkacı bulunmuĢtur.231

Ahlatlıbel‟de sandık mezarlara bırakılan eĢyalar zenginlik açısından Alacahöyük‟ten sonra ikinci sırada gelirler. Ölü hediyeleri cinsiyet ayrımı yapılmaksızın bırakılmıĢtır.232

Mezarda çeĢitli madenden yapılmıĢ süs eĢyaları, bakır kama ve balta gibi eĢyalar açığa çıkarılmıĢtır. Kadına ait gömüde kadının bilezik taĢıması cesetlerin üzerlerindeki eĢyalarla birlikte gömüldüğünü gösterir.233

Oda mezarları yapısal özelliklerinden dolayı birçok buluntuyu barındırmaktadır. En çok mezar buluntularını içeren mezar türüdür.

Mezar buluntuları sonucu soylu sınıfa ait olduğu anlaĢılan Alacahöyük Kral Mezarlarına dinsel ve günlük hayatta kullanılan eĢyalar bırakılmıĢtır.234 Mezar buluntuları bakımından oldukça zengin olan mezarların açığa çıkarılması Alacahöyük‟te çok yüksek bir medeniyetin varlığını ortaya koymaktadır.235

Mezar hediyeleri sayesinde Orta Anadolu‟nun o dönemki dini, sosyal yaĢamı siyasi yapısı ve sanatı hakkında önemli bilgiler elde etmekteyiz. Örneğin siyasi açıdan Alacahöyük‟te ĠTÇ III döneminde güçlü ve zengin bir krallığın varlığı mezar buluntuları sayesinde elde edilen bir bilgi olup bu mezarların kral ailesine ait olduğu kabul edilmiĢtir. Anadolu‟da o dönemde yazı olmadığı için gömülerin kimlere ait olduğu hakkında bilgimiz yoktur. Sadece kral ve kraliçelere ait olduğunu

229 _{Osten 1937: 153.} 230 _{Özgüç 1948: 22.} 231 _{Harmankaya 2002c.} 232 Özgüç 1948: 34. 233 _{Harmankaya 2002d.} 234 _{Harmankaya 2002: 33.} 235 _{Ġnan 1938: 9.}

bilmekteyiz.236 Ayrıca mezar buluntuları sayesinde krallıkların maddi varlıkları, ekonomik ve mali durumları hakkında da bilgi etmek mümkündür.237

Kraliçelere ait olan mezarlarda çoğunlukla değerli madenden yapılmıĢ çeĢitli süs eĢyaları (bilezik, çelenk, boncuk, kopça, küpe, iğneli toka, taç, bakır veya tunçtan çift ve tek bilezik)238

ve diadem, ayrıca hematit, kırmızı kalsedon, necef ve fritten boncuklarla ölü süslenmiĢ ve bu eĢyalar yerli yerinde bulunmuĢtur. Ölünün baĢının az yukarısı ve solunda bakırdan yapılmıĢ geyik heykeli ayrıca yine bakırdan yapılmıĢ güneĢ kursu bulunmuĢtur. GümüĢ tarak, altın ve elektrondan iğne demeti de açığa çıkarılan eĢyalar arasındadır. Ayrıca ölünün baĢucunda bulunan siyah kapların içine konan et ölü ruhunu aziz kılmak için konduğu düĢünülmektedir. Ayrıca kapların birinde et çengeli ve kemik kalıntıları bulunması da bunun kanıtıdır.239

Mezarlarda yine altın kâse, akik süslü çanak, gümüĢ ve altınlı çanak, kabartma süslü altın ve gümüĢten gaga ağızlı ibrik, piĢmiĢ topraktan emzikli ve geniĢ karınlı çömlekler de bulunmuĢtur. Ayrıca yine kadın mezarlarında gümüĢten kabza, bakırdan iki Kıbrıs hançeri, çalpare biçiminde kabza ve keski de bulunmuĢtur. Altın saplı gümüĢ kaĢık Anadolu‟da eĢsizdir. Anadolu‟da diğer mezar türlerinde pek rastlanmayan idollere Alacahöyük‟te kadınlara ait kraliçe mezarlarda rastlanmıĢtır. ÇeĢitli madenlerden yapılmıĢ üç kadın idol bulunmuĢtur. Ayrıca T. Özgüç Anadolu‟nun ilk heykelleri temsil ettiğini düĢündüğü bakırdan yapılmıĢ üç kadın heykeli de bulunmuĢtur.240 Resuloğlu mezarlığında açığa çıkarılan idol Ģeklindeki süs eĢyaları Orta Anadolu‟da M.Ö III. binyıl süs eĢyasına ait önemli koleksiyonu oluĢturmaktadır.241

Krallara ait mezarlarda harp aletleri bakımından en zengin mezar K mezarıdır. Harp aletlerin yanında altıntopuz baĢı, altın saplı taĢ topuz, gümüĢ hançer, altın saplı hançer, bakırdan uzun kılıç, gaga ağızlı testi, büyük vazo derin çanak ve meyvelikler bulunmuĢtur. Ayrıca bunların düzenli bir Ģekilde diziliĢini diğer bölgelerde görmek

236 _{Yiğit 2000: 14.} 237 _{Kınal 1962: 51.} 238 Özgüç 1948: 80. 239 _{KoĢay 1937: 26- 27.} 240 _{Özgüç 1948: 87.} 241 _{Yıldırım- Ediz 2005: 59.}

çok zordur. Altın, gümüĢ ve bakırdan kaplar mezarın her tarafına dağıtılmamıĢtır.242 Açığa çıkarılan savaĢ aletleri arasında en dikkat çeken tunçtan yapılmıĢ kılıcın Anadolu‟da bulunmuĢ en eski örneğini oluĢturmasıdır. Bu da bize daha M.Ö III. binde madenin amaçlanan biçimdeki üretim tekniğinin ileri bir seviyesinin göstergesidir.243

Kraliçe mezarlarının zenginlik ve ihtiĢam bakımından kral mezarlarıyla neredeyse eĢ değerde olması, Anadolu‟nun Tunç Çağı krallıklarındaki topluluğun anaerkil (matriarcal) aile geleneğine sahip olduğunun göstergesidir.244

ĠĢlevi hakkında bilgi sahibi olmadığımız GüneĢ kursu diye adlandırılan 39 tunç ve 5 gümüĢ alemin, her birinde aynı olan ayaklar baĢka bir nesneye takılmak üzere yapıldıklarını düĢündürür.245

Bakırdan yapılmıĢ güneĢ kursları elektronla kaplanmıĢ ya da bunlara kakma yapılmıĢtır.246

ÇeĢitli madenden yapılmıĢ geyik, boğa heykelleri ve güneĢ kursları sanat eserleri bakımından Ģaheser buluntulardır.247

Açığa çıkarılan boğa ile geyik heykelcikleri, güneĢ kursları ve takılar gibi buluntular bir dönem sembol olarak kullanılmıĢtır. Bunun nedeni Alacahöyük kazılarının TTK tarafından baĢlatılan ilk Türk kazı olmasıdır.248

Mezarda açığa çıkarılan eserler karmaĢık, aynı zamanda geliĢmiĢ dövme teknikleriyle üretilmiĢtir. Açığa çıkarılan bu eserler Anadolu halkının M.Ö III. bin yılın ikinci yarısı içinde ulaĢtığı ileri teknoloji hakkında önemli bilgiler vermektedir.249

Alacahöyük mezar buluntularının bir özelliği de demirin M.Ö III. binde kullanıldığına dair önemli verileri belgelemesidir.250

242 Özgüç 1948: 80- 87. 243 Kaptan 1990: 176. 244 _{Kınal 1962: 51.} 245 _{Özyar 2003: 124.} 246 _{Roaf 1996: 103.} 247 Yalçın 2003: 79. 248 _{Özyar 2003: 124.} 249 _{Sevin 2003: 134.} 250 _{KoĢay 1943: 177.}

M.Ö III. binyılın son çeyreğine tarihlenen bu mezarlarda bulunan eĢyalar, özel törenlere göre gömülen kadın ve erkeklerin toplumsal kimliklerinin din ile bağlantılı olduğunu düĢündürmektedir.251

H. Z. KoĢay da mezarda bulunan eĢyaların o devirde yaĢayan insanların itikat ve adetlerine dair fikir verdiği görüĢündedir. KoĢay‟ın bu görüĢünü yabancı bilim adamları da desteklemektedir. Bunlar Ģu Ģekildedir:

Franz Hançar “ Wiener Beitrage zur Kunst und Kulturgeschichte Asiens” adlı eserinin XII. Band 1938 basımında Ģunları söylemektedir:

“Ön Asya kendisinin geçmiĢteki en parlak devrini gittikçe geniĢleyen ve büyüyen açıklıkla meydana koymaktadır. Türk Ön Tarih araĢtırması Ģimdi Troya‟nın harikulade değerli malzemelerine, Ur‟un ĢaĢalı emsalsiz mezarlarına, Kuban‟ın süslü metfenlerine ve Tepe Hisarın çok zengin mezar ve yerleĢme buluntularına Alacahöyük‟ün birçok bakımından emsalsiz ve Ģayanı dikkat buluntuların Ön Asya Bakır Çağı geliĢmesinin sarih ve iftihara Ģayan belgeleri halinde katmaktadır.”

Kurt Bittel, “Archaeologischer Anzeiger” eserinin 1939 basımının 54 bendinde Alacahöyük buluntuları ile ilgilenmekte ve Ģu yargıya varmıĢtır:

“Evvelce de birçok defa iĢaret edildiği gibi bu buluntuların bizde bıraktıkları zahiri intiba onların Anadolu‟ya yabancı olduğunu gösterir. Herhalde bu kültürün kökü doğudadır. Ve yakın bir istikbalde bu öğrenilecektir. Bu eserlerin asıl önemi özel bir değer taĢımalarından ileri gelmektedir.”

H. Albert Olmestedt ise 1936’da 3 ilk teşrin sayılı Ulusa beyanatında “Alacahöyük kazısı eski çağlar tarihinin bir kısmını yeniden yazdıracaktır” diyor.

Helmuth Th. Bossert‟de “Altanatolien 1942” adlı eserin 35. sayfasında: Anadolu‟nun üçüncü binyıl sanatı içerisinde Alaca Höyük sanatı Troya‟da dâhil olduğu halde tanıdığımız sanat merkezlerini gölgede bırakmaktadır” demektedir.

Stefan Przewworski ise “ Die Metallindüstrie Anatoliens” 1936 adlı eserinde sayfa 16 Ģunları der:

“Alaca Höyük tabaka hafriyatı Anadolu‟nun üçüncü ve ikinci bin yılları arkeolojisi için kati önemi haizdir. Buradaki zengin maden buluntuları bize o çağ madenciliğinin üzerine yeni ufuklar açmaktadır.”252

Bilim adamlarının görüĢlerine bakılarak Alacahöyük kazıları için Ģunu diyebiliriz: Anadolu‟nun ĠTÇ hakkında maddi, manevi, kültürel ve ekonomik açıdan bize önemli bilgiler sunmaktadır.

Ölü kültü: Bir toplumda ölüye karĢı duyulan saygı inançlar ve olanaklar çerçevesinde ölen kim olursa olsun sadece bir mezar yapılması ve gömme sırasında yapılan törenlerle sınırlı kalmamıĢtır. Öteki dünya inancına sahip olan insan ölülerini çeĢitli Ģekillerde anmaktadır. Bu eski zamanlardan günümüze kadar süregelen bir olaydır.

Ölü kültü; bir kiĢinin ölümünde ve sonrasında yapılan törenleri, ölünün mezarı baĢında belirli günlerde hediye ve kurbanların sunulması ile anılması, ölüye karĢı sorumlulukların yerine getirilmesi ve belirli aralıklarda dini olayların tekrarlanması olarak tanımlanmaktadır.253

M.Ö III. binde Orta Anadolu‟da ölü kültü ile ilgili önemli bilgiler Alacahöyük‟te rastlanmıĢtır. Alacahöyük‟teki buluntuların bol ve çeĢitli oluĢu, mezar içindeki düzen ve her iĢe yarayabilecek eĢyaların varlığı, mezar sahiplerinin büyük bir törenle gömüldüğünü ve bu törende kurban ve ölü hediyelerinin ön planda olduğunu düĢündürmektedir.254

Alacahöyük‟te Kral Mezarlarında yapılan merasim, mezarların üzerinde bulunan boynuzlu sığır kafatasları ve bacak kemiklerinden anlaĢılmaktadır.255

KoĢay 252 KoĢay 1943: 172- 173. 253 _{Akyurt 1998: 154.} 254 _{Özgüç 1948: 91.} 255 _{Özyar 2003: 124; Harmankaya 2002: 38.}

ölü yemeğinin iki safhalı olduğunu söylemektedir. Birince safhada ölüye piĢmiĢ toprak, bakır, altın ve gümüĢ kapların içinde yiyecek ve içecek sunulmaktadır. Ġçki kaplarının ağızları kapatılmamıĢ açık bırakılmıĢtır. Ġkinci safha ise kurban merasimi ve ölü yemeğidir.256

Ayrıca hayvan kemiklerinin yanında ses çıkaran müzik aleti sistrum ve çalparanın ele geçmesi defin iĢleminin canlılığını göstermektedir. Bu törenlerde ağıtlar ve danslar bu çalgılarla yapılmaktadır. Dinsel törenler bu Ģekilde yapılmaktadır.257

Merasimler sosyal statüye göre yapılmıĢtır. Halktan birinin cenaze töreni ile gömülmediği görülmektedir.

Resuloğlu mezarlıklarında da kurban merasimi ve ölü yemeği ile ilgili bulgulara rastlanmıĢtır. Sığır cinsi hayvanların baĢ ve ayak kısımları ölen kiĢiye sunulmakta geriye kalan kısımlar ise ölü yemeğinde kullanılmıĢtır. Böylece hem ölen kiĢi hem de onun yakınları ölü yemeğine katılmıĢ oluyorlardı.258

Orta Anadolu‟da M.Ö III. binde incelediğimiz yerleĢimlerde ölü yakma geleneği görülmemektedir. Cesetler yakılmadığı gibi mezarda ve mezar hediyelerinde de bir yanık izine rastlanmamıĢtır. O dönemde ceset yakma ile ilgili bulgular olmadığı için ölü yakma geleneği ayrı bir baĢlık altında ele alınmamıĢtır.

1.2 M.Ö III. BĠNDE MEZOPOTAMYA’DA ÖLÜ GÖMME ADETLERĠ