M.Ö III BĠNDE ORTA ANADOLU‟DA VE MEZOPOTAMYA‟DA ÖLÜ GÖMME

1.1 MEZARLARIN KONUMU

M.Ö III. binde mezar yeri olarak hem Orta Anadolu‟da hem de Mezopotamya‟da yerleĢim içi ve yerleĢim dıĢı seçilmiĢtir. YerleĢim içi mezarlar mimari kalıntılar ve evlerin odaları altına yapılmıĢtır. Daha M.Ö III. binin baĢlarından itibaren Mezopotamya‟da Ģehir devletleri kurulmuĢ ve buna bağlı olarak sosyal sınıf farkları ortaya çıkmıĢ ve bu da ölü gömme uygulamalarına yansımıĢtır. Mezopotamya‟da yerleĢim içi mezarlara genellikle halktan kiĢiler gömülmüĢtür. Ayrıca bebek ve çocuk gömmeler de bu mezarlara gömülmüĢlerdir. Mezopotamya‟da sosyal statüsü olan kiĢiler temenos duvarlarının yanına yapılan mezarlara gömülmüĢlerdir. Orta Anadolu‟da M.Ö III. binyılın baĢlarında ise hem yetiĢkinler hem de bebek ve çocuk gömüleri yerleĢim içine gömülmüĢtür. Ölülerin yerleĢim içine gömme nedeni olarak onu daima yakınında bilmek, yaĢadığı sürece alıĢtığı yerde alıkoymak ve geride kalanların hayatlarına katılmasını sağlamak düĢüncesi vardır.344

Ekstramural mezarlar, Ģehir dıĢına ama Ģehre yakın bir yere yapılan mezarlıkları içermekte ve iki bölgede de var olduğu bilinmektedir.

1.2 MEZAR TÜRLERĠ

Her iki bölgede de genel anlamda 4 mezar türü bulunmaktadır.

1.2.1 Basit Toprak Mezarlar

Basit toprak mezarlar yapılıĢının kolay olmasından dolayı varlığını uzun süre koruyan her iki bölgede birbirinden bağımsız olarak var olan mezardır. Her iki bölgede de çoğunlukla yerleĢim içinde açığa çıkarılmıĢtır. Bu mezar türüne her iki bölge de sosyal statü sahibi olmayan insanlar basit gömme uygulaması ile gömülmüĢlerdir. Ancak bu fark Mezopotamya‟da daha belirgin olarak karĢımıza

çıkmaktadır. Mezarlara cesetler bazen elbiseleriyle bazen de bir beze ya da hasıra sarılarak gömülmüĢlerdir.

1.2.2 Küp Mezarlar

Küp mezarlar, Orta Anadolu‟da en eski çağlardan beri (Neolitik Çağ) kullanılan hâkim bir mezar türüdür. Hemen hemen ele aldığımız bütün yerleĢimlerde açığa çıkarılmıĢtır. Ancak Mezopotamya‟da küp mezarlar Uruk kültüründen sonra tespit edilmiĢtir. Ayrıca Orta Anadolu‟da küpler daha erken zamanlardan itibaren özel üretimken Mezopotamya‟da küpler III. Ur Sülaleleri döneminden itibaren özel üretilmeye baĢlanmıĢ ayrıca küplere tutamak yapılmıĢtır. Daha çok yetiĢkinler için kullanılan küp mezarların en eski örnekleri Anadolu‟da, çocuk ve bebeklerin de Mezopotamya, Ġran ve Anadolu‟da bulunmuĢtur. Anadolu‟da M.Ö 1200 yıllarına kadar diğer mezar türlerine göre üstünlüğünü koruyan küp mezar, Mezopotamya‟da ise hâkim bir tip olmayıp devamlı bir geliĢmeye de sahip olmadığı görülmektedir. Anadolu‟da küp mezarın eski oluĢu ve çok sayıda çıkarılması ve sürekli olmasından dolayı yerli karaktere sahip olduğu ve Anadolu‟da doğmuĢ olduğu düĢünülür.345

1.2.3 Sandık Mezarlar

Sandık mezarlar, yayılım sahasının geniĢliği ve kronolojisi bakımından belli bir bölgeye mal edilmemiĢtir. M.Ö III. binde Orta Anadolu‟da sandık mezarlar 4 kerpiçten yapılmıĢ örnek dıĢında hepsi taĢtan yapılırken, Mezopotamya‟da kerpiç sandık mezarların sayısı oldukça fazladır ve hasır sandık mezarların da varlığı tespit edilmiĢtir. Orta Anadolu‟da açığa çıkarılan sandık mezarların hemen hemen hepsinin üzerleri kapatılırken Mezopotamya‟da açığa çıkarılanların üzerlerinin kapalı olmadığı örnekler de vardır. Bu mezarın etrafı Orta Anadolu‟da 4 veya 6 iri taĢ bloklardan çevrelenirken Mezopotamya‟da iki taĢla da mezarın etrafı kapatılmıĢtır. Orta Anadolu‟da sandık mezar türünün yerli bir karaktere sahip olduğu düĢünülürken Mezopotamya‟da bu mezar türünün kuzeyin etkisiyle var olduğu düĢünülmektedir.

1.2.4 Oda Mezarlar

Ele aldığımız tarih itibariyle Orta Anadolu‟da sadece Alacahöyük ve Kültepe/Karahöyük‟te açığa çıkarılan oda mezarlar Mezopotamya‟da birçok yerleĢmede açığa çıkarılmıĢtır. Orta Anadolu‟da Kültepe‟de yuvarlak formda açığa çıkarılan oda mezar hariç Alacahöyük oda mezarları dikdörtgen formundadır ve üzerleri düz dam Ģeklinde kapatılmıĢ ve Anadolu‟da M.Ö III. binde kemerli ve sahte kubbeli mezarlar açığa çıkarılmamıĢtır. Mezopotamya‟da oda mezarlar hem dikdörtgen hem de yarım dairesel formdadır ve oldukça fazla açığa çıkarılmıĢtır ve mezarların üzeri düz dam Ģeklinde ya da kubbe Ģekli verilerek kapatılmıĢtır. Anadolu‟da dramos veya ön giriĢli mezarlar yokken Mezopotamya‟da oda mezarlara giriĢler dramosla sağlanmaktadır. Orta Anadolu‟da bu tür mezarlar oda mezar Ģeklinde iken Mezopotamya‟da yeraltı oda mezarı Ģeklindedir. Orta Anadolu‟daki oda mezarların uzunlukları 3 ila 8m, geniĢlikleri 2 ila 5m arasında değiĢtirmektedir. Derinlikleri ise 1m‟dir. Mezopotamya‟da ise en büyüğü Ur‟da bulunan 13.10x9.20m olup en küçüğü Tepe Gawra‟da yarı dairesel ve elipsoidal mezarlar olup 0.70x0.55 m boyutlarındadır. Mezopotamya‟da kuyu giriĢli mezar, bileĢik mezar, platform mezar ve kırık çanak çömlek mezarlar da açığa çıkarılan mezar türleri arsındadır. Mezopotamya‟da ve Anadolu‟da açığa çıkarılan oda mezarlar aĢağı yukarı çağdaĢtır ve bu bölgelerde oda mezar türü yerli olmayıp bu mezar türünün dıĢarıdan geldiği düĢünülür. Ancak bu iki bölgedeki mezar türünün menĢei aynı değildir. Sadece aynı dönemde ve ilk kez ortaya çıkmaları ve aynı kültür merkezlerinde diğer mezar tipleri yanında bir ikilik kurmaları bakımından benzerlikleri vardır. Alacahöyük mezarlarının yerli, Anadolu‟daki ev tipine göre, Mezopotamya‟dakilerin ise o çağda bilinmeyen ve yerli ev planlarıyla tutmayan yeni bir yapı tarzına göre yapılmıĢlardır. Orta Anadolu‟da yalnız tasavvur, Mezopotamya‟da ise hem tasavvur hem de mezarın o zamana kadar bilinmeyen planı girmiĢtir.346

1.3 GÖMME BĠÇĠMĠ

Anadolu‟da mezarların biçimlerinden dolayı ölüler çoğunlukla tek olarak gömülmüĢlerdir. Nadir olarak da çift gömmeye rastlanmıĢtır. Aile mezarları ve bir

kabileye ait mezarlar yoktur. Mezopotamya‟da ise tek gömmelerin yanında çoklu gömmeler de vardır. Bunun en güzel örneğini Ur Kral Mezarları oluĢturmaktadır. Ayrıca Mezopotamya‟da görülen hizmetçilerinin kendilerini krallarına kurban etme âdeti Alacahöyük‟te görülmemiĢtir.

Orta Anadolu‟da ölüler hoker ve yarı hoker durumda gömülmüĢlerdir. Mezopotamya‟da ise hoker yarı hoker ve bunun yanında dorsal durumda gömülenler de vardır.

Alacahöyük Kral Mezarlarında hem cesetlerde hem de mezarların doğrultusunda bir birlik vardır. Ur Kral Mezarlarında yön birliği yoktur. Ayrıca bu kral mezarların her ikisinde de cinsiyet ayrımı yapılmamıĢ erkek ve kadınlar gömülürken çocuk ve bebekler gömülmemiĢtir.

Orta Anadolu‟da ceset gömme yapılmıĢ ve o dönemde kremasyon gömmeye rastlanmadığı gibi mezarlarda da yanık izlerine rastlanmamıĢtır. Mezopotamya‟da ise hem cesetlerde hem de mezarlarda yanık izine rastlanmıĢtır.

1.4 MEZAR BULUNTULARI

Mezar eĢyaları her iki bölgede de aynı düĢünceyle bırakılmıĢtır. Öteki dünya inancına bağlı olarak bırakılan eĢyalar çanak- çömlek, süs eĢyaları ve harp eĢyalarından oluĢmaktadır. Mezopotamya‟yı Anadolu‟dan ayıran en belirgin fark Mezopotamya‟da Ur‟da açığa çıkarılan krallara ait mezarlarda hediyelerin ne olması gerektiği Ģeklinde yazılı bir belge bırakılmıĢ olmasıdır. Mezar hediyeleri medeniyetlerin maddi- manevi durumları hakkında önemli bilgiler vermektedir. Ayrıca mezar hediyeleri medeniyetlerin kültürel etkileĢimlerini de yansıtması adına önemlidir.

Alacahöyük‟teki teber Ģeklinde altından kabzalı, demir ağızlı meĢhur kaması bir yandan Truva‟ya diğer yandan Ur Kral Mezarlarında bulunan kamaya, Horoztepe ve Tarsus kamalarına bir paralellik göstermektedir. Bu benzerlik sanatta bir menĢe birliğini düĢündürmektedir. Yine Alacahöyük‟te çıkarılan hayvan plastikleri de Ur Kral Mezarlarında bulunan kraliçe ġubat‟ın liri üzerindeki boğa ve keçi baĢları ile

kıyaslanabilecek kadar muhteĢemdir. Bu muhteĢemlik sadece teknik açıdan değil manevi kültür sahasında da Anadolu‟nun Mısır ve Mezopotamya‟dan geri kalmadığının göstergesidir.347

Osten bu yüksek kültürün kökeninin Orta Asya olabileceğini savunmaktadır. Osten‟e göre Ur Kral Mezarları ile Alacahöyük buluntularını çağdaĢ en gencini de Maykop mezarları olarak düĢünmektedir.348

KoĢay‟a göre de Alacahöyük‟te M.Ö III. bine tarihlenen yüksek kültürün kuzeydoğudan gelen bir kültürün etkisi olduğunu düĢünmekte ve açığa çıkarılan altın ve gümüĢten yapılmıĢ ziynet eĢyaları ve plastik eserler Kuban kültürüyle iliĢkinin göstergesi olduğunu düĢünmektedir.349

Buluntuların benzerlik göstermesi bu dönemde Ġç Anadolu‟nun kuzey kesiminin Kafkasya ile bağlantısının açıkça göstergesidir. Ancak bu konu hakkında cevabı verilemeyen bir takım sorular vardır. Bu eserlerin yaratıcıları genelde kabul gördüğü gibi Anadolu‟nun yerli halkı kabul edilen Hattiler mi yoksa Hattilidir de bu madencilik bilgisini getiren Alacahöyük mezarlarının sahipleri olan yönetici sınıftan kiĢiler Hititlerin öncüleri ve onlarla aynı soydan olan Hint- Avrupa kökenli insanlar mıdır? Yoksa bütün bu benzerlikler Neolitik Çağdan beri süregelen bölgeler arası ticaret nedeniyle oluĢan bir kültürel etkileĢmenin sonucu mudur? gibi soruların cevabı hala bilinmemektedir.350

Ekrem Akurgal‟a göre Alacahöyük‟te açığa çıkarılan eserlerde 4 özellik tespit edilmiĢtir: 1) GüneĢ kurslarının Anadolu‟da birden görülmesi, 2) Hayvanlara tapma adeti, 3) Hayvan heykelciklerinin Maikop hayvan tasvirlerini andırması, 4) Mezar ve gömme biçiminin Maikop, Myken ve Phryg uygarlıklarındaki gibi olması, onların Hind- Avrupalı Hititlere ait olduklarını göstermektedir.351 Ancak Tahsin Özgüç ise Kafkasya mezarlarındaki bazı eĢyaların Alacahöyük eĢyalarla benzerliğinin direk ve genetik bir bağın sonucu olmadığını düĢünmektedir. Ona göre Anadolu‟da eserler artarken Maikop- Kuban eserlerine benzeyenlerin sayısının artmadığı bu benzerliğin Alacahöyük süs eĢyaları ve silahlarının bazılarının II. Truva eserlerine benzemesinden farklı olmadığını düĢünmektedir. Her iki sahada da benzerliğin 347 _{Kınal 1962: 55- 56.} 348 Osten 1937: 156. 349 _{KoĢay 1937: 31.} 350 _{Dinçol 1982: 16.} 351 _{Akurgal 2005: 28.}

ticaretten kaynaklandığını düĢünmektedir. Alacahöyük mezarları Anadolu‟da tek değildir. Mahmatlar, Horoztepe ve dağlık yerlerdeki buluntular, bu zenginliğin, tekniğin ve sanat yeteneğinin her yerde aynı olan dini inanıĢın varlığını göstermektedir. 352

Bu değindiğimiz konulardan baĢka önemle değinilmesi gereken diğer bir durum ise Alacahöyük‟te ölen krallar daha sonra tanrılaĢtırılmamıĢtır. Ancak Mezopotamya‟da krallar daha hayattayken kendilerini tanrı ilan etmiĢlerdir.

SONUÇ

Bu tez çalıĢmasında Orta Anadolu‟nun ve Mezopotamya‟nın coğrafyaları ve M.Ö III. bindeki dönem özellikleri ele alınmıĢ ve bu özelliklerin ölü gömme adetlerine ne tür bir etkisi olduğu açıklanmaya çalıĢılmıĢtır. Ayrıca yine Anadolu ve Mezopotamya‟da uygulanan ölü gömme adetleri karĢılaĢtırılarak benzerlikler ve farklar ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.

Orta Anadolu‟da M.Ö III. binde cesetler yerleĢim içi ve yerleĢim dıĢına ceset gömme ile ve genellikle hoker durumunda gömülmüĢlerdir. Ele aldığımız yerleĢim yerlerinde tekli gömmeler mevcuttur. Mezarlarda nadirde olsa açığa çıkarılan çoklu gömmeler aynı zamanda gömülmediklerini, ikinci gömünün yapılması için birinci gömü kenara itilmiĢ ve yer açılmıĢ ve ikinci gömü bu Ģekilde yrleĢtirilmiĢtir. Kalkolitik Çağdan itibaren görülmeye baĢlayan ekstramural gömüler M. Ö III. binde artmıĢ ancak bunun yanında intramural gömme de devam etmiĢ çocuklar, bebekler az da olsa yetiĢkinler hala yerleĢim içine gömülmüĢtür.

Mezar türleri bir önceki dönemde görülen mezar türlerinin devamı olup M.Ö III. binin son dönemlerine tarihlenen ve o dönemde Anadolu‟da Orta Anadolu‟da yalnızca Alacahöyük ve Kültepe/Karahöyük‟te açığa çıkarılan oda mezar türü karĢımıza çıkmıĢtır. Mezar türü kiĢilerin ekonomik durumlarıyla örtüĢmektedir. Basit toprak mezara yoksul kiĢiler gömülürken oda mezarlara zengin ve sosyal statüsü olan kiĢiler gömülmüĢlerdir. Aslında mezar türünün kullanılmasındaki bu tür değiĢiklik Anadolu‟nun siyasi ve ekonomisi, sosyo- politik durumu hakkında önemli ipuçları vermiĢtir. Bunun yanı sıra bu değiĢiklik toplumdaki sınıf farkının olduğunun göstergesidir. Toplumsal fark yalnızca mezar türlerine yansımamıĢ mezar buluntularında da kendini hissettirmiĢtir. Yoksullara ait mezarlarda birkaç çanak- çömlek bulunmuĢ bazen hiçbir buluntuya rastlanmamıĢken zenginlere ait mezarlarda değerli madenden yapılmıĢ süs eĢyalar, savaĢ aletleri ve kültle ilgili buluntular vardır.

Mezopotamya‟da da ölü gömme adetleri aĢağı yukarı Anadolu‟ya benzemektedir. Ancak bazı farklar da göze çarpmaktadır. Mezopotamya‟da yerleĢim içi ve ticaretin artmasıyla sayısında da artıĢ olan yerleĢim dıĢı mezarlar bulunmuĢtur.

Mezopotamya‟da daha o dönemde tapınak mimarisinin varlığı göze çarpmaktadır. Tapınakların yanına da ölü gömme yapılmıĢtır. Ancak buraya kralların gömüldüğü bilinmektedir. Halk ise daha çok evlerin içine ve duvar aralarına gömülmekteydi. Mezar türlerindeki kullanım ve değiĢiklik Anadolu ile aynı zamanlara rastlamaktadır. Yani mezar türlerine eklenen oda mezar geleneği aynı zamanda ortaya çıkmıĢ ve toplumun önemli kiĢileri için kullanılmıĢtır. Toplumsal sınıf farklılıkları Anadolu‟da olduğu gibi Mezopotamya‟da da var olan bir gerçekti. Ölüler hoker, yarı hoker ve dorsal durumda gömülmüĢlerdir. Tek gömülerin yanında çoklu gömmelerinde olduğu bilinmektedir. Mezar buluntularında da sınıf farkları olduğunu belgelemektedir. Fakir insanların mezarlarında mezar buluntuları az ve değersizken krallara ait mezarlarda ise değerli eĢyalar bulunmuĢtur. Mezar hediyeleri dönemin el sanatları, kültürel geliĢmiĢlikleri, ekonomileri ve dini inanıĢları hakkında bilgiler verir. Mezopotamya‟da o dönemde yazı kullanıldığı için mezarların kimlere ait olduğu hakkında bilgi sahibiyiz. Ur Kral Mezarlarında uygulanan ölü töreni ağır olup daha sonraki dönemlerde bu uygulama terk edilmiĢtir.

Orta Anadolu‟da ve Mezopotamya‟da uygulanan ölü gömme adetlerinde bazı farklar olsa da genel itibariyle birbirine çok yakın uygulamaların olduğu bir gerçektir. Ancak bu benzerliklerin Anadolu‟nun Mezopotamya‟dan etkilenmediğinin bu iliĢkinin Kuban mezarlarla olduğu düĢünülmektedir.

KAYNAKÇA

Akçay, Atakan (2005). AĢağı Salat Höyüğü Erken Tunç Çağı Mezarlığının Kuzey Mezopotamya‟daki Yeri ve Önemi, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Akçay, Tuna (2008). Eskiçağda Ölü Kültü ve Ölü Gömme Adetleri.

Akok, Mahmut (1976). Alacahöyük‟te Son Dönem Arkeolojik ÇalıĢmalarla Açıklığa KavuĢturulan Yapı Tekniği ve Mimari Gerçekler, VIII. Türk Tarih Kongresi, 11- 15 Ekim, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 107- 113.

Akok, Mahmut (1980). Alacahöyük 1979 yılı Kazı ÇalıĢmaları. Kazı Sonuçları Toplantısı II, 81- 83.

Akurgal, Ekrem (2005). Anadolu Kültür Tarihi, Ankara: BaĢak Matbaacılık. Akyurt Metin, Devam Bahattin, Erkanal Hayat ve Ökse Tuba (1992). 1991 Girnavaz Kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı XIV- I, 267- 280.

Akyurt, Metin (1998). M.Ö 2. Binde Anadolu‟da Ölü Gömme Adetleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Arık, R. Oğuz (1937). Alacahöyük Hafriyatının Ġlk Neticeleri. Belleten, I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 211- 270.

Atan, Fatih (1999). Er Hanedanlar Dönemi'nde Ölü Gömme Adetleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Bahar, Hasan (2007). Eskiçağ Tarihi Ders Notları. Konya.

Bottero, Jeon ve Steve, Marie- Joseph (2001). (Çeviren: Anita Tatlıer). Ġstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Dinçol, Ali (1982). Hititler Öncesi Anadolu. Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, C 1, 11- 16.

Dinçol, Belkıs (2007). Eski Doğu‟da Ġnsanın YaradılıĢı, YaĢam ve Ölüm, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler, 24, 1- 3.

Efe, Turan (2003). Batı Anadolu Son Kalkolitik ve Ġlk Tunç Çağı, Arkeoatlas Dergisi, 2, 94- 129.

Efe, Turan (2003a). Batı Anadolu Tunç Çağı Uygarlığının DoğuĢu, Arkeoatlas Dergisi, 2, 92.

Ensert, H. Kübra (1995). Erken Tunç Çağı Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye Bölgesi Ölü Gömme Gelenekleri IĢığında Oylum Höyük Mezarları, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Erdem, Aynur (1997). Orta Anadolu Bölgesi Tunç Çağları Madeni Kapları, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Erkanal, Hayat (1989). 1988 Girnavaz Kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı XI-I, 261- 273.

Erkanal, Hayat (1990). 1989 Girnavaz Kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı XII- I, 277- 292.

Ersoy, Selim (2008). M.Ö. II. Binde Mezopotamya–Anadolu Siyasî Münasebetleri, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Frangıpane, Marcella (2003). Doğu Anadolu Son Kalkolitik Çağ, Arkeoatlas Dergisi, 2, 12- 28.

Günaltay, M. ġemseddin (1937). Türk Tarihinin Ġlk Devirlerinden Yakın ġark Elam ve Mezopotamya, Ankara: Türk Tarihi Kurumu Yayınları.

Harmankaya, SavaĢ (2002). Türkiye Ġlk Tunç Çağ AraĢtırmaları Üzerine Bir Değerlendirme, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002a). “Karaoğlan”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002b). “EtiyokuĢu”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002c). “Koçumbeli”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002d). “Ahlatlıbel”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002e). “KarayavĢan”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002f). “Polatlı”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002g). “AliĢar”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya , SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002h). “Alacahöyük”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002i). “Kültepe”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002j). “Resuloğlu”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002k). “Girnevaz”, TAY, Ġstanbul.

Harmankaya, SavaĢ- Tanındı Oğuz ve ÖzbaĢaran Mihriban (2002l). “AĢağı Salat”, TAY, Ġstanbul.

Ġnan, Afet (1938). Türk Tarih Kurumunun Arkeoloji Faaliyeti, 5- 6 Sayılı Belletenden Ayrı Basım. 5- 12.

Ġpliçioğlu, Bülent (1990). Eskiçağ Tarihinin Ana Hatları I, Ġstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları.

Kaptan, Engin (1990). Türkiye Madencilik Tarihine Ait Buluntular, Maden Teknik Arama Dergisi, 111, 175- 186.

Kınal, Füruzan (1962). Eski Anadolu Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları

Kınal, Füruzan (1983). Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Basımevi

Koçerdin, Emsal (2006). AĢağı Salat Höyüğü Erken Tunç Çağı Seramikleri, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

KoĢay, H. Zübeyr (1937). Türk Tarih Kurumu Tarafından Alacahöyük‟te Yaptırılan Hafriyatta Elde Edilen Neticeler, II. Türk Tarih Kongresi, 20- 25 Eylül Ġstanbul: Kenan Matbaası, 21- 32.

KoĢay, H. Zübeyr (1943). Alacahöyük Hafriyatının Son Safhası, III. Türk Tarih Kongresi,15- 20 Kasım Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 169- 177.

Köroğlu, Kemalettin (2006). Eski Mezopotamya Tarihi. Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları.

Kurt, Bittel (1937). Prehistorik Devirde Anadolu‟da Ölü Gömme Adetleri. II. Türk Tarih Kongresi, 20- 25 Eylül Ġstanbul: Kenan Matbaası, 170- 177.

Lıssner, Ivar (2008). Uygarlık Tarihi. (Çeviren: Adli Moran). Ġstanbul: Nokta Kitap.

Macqueen, J.G (2001). Hititler ve Hititler Çağında Anadolu. (Çeviren: Esra Davutoğlu). Ankara: ArkadaĢ Yayınevi.

MemiĢ, Ekrem (2007). Eski Mezopotamya Tarihi (1. Baskı). Ankara: Baran Matbaacılık.

Moscati, Sabatino (1985). Mezopotamya Sanatını Tanıyalım. (Çeviren: Ceyhun Çalıklar). Ġstanbul: Ġnkılâp Kitapevi.

Nıssen, Hans J. (2004). Ana Hatlarıyla Mezopotamya Yakın Doğu Arkeolojisinin Ġlk Dönemleri (Ġ.Ö 9000- 2000). (Çeviren: Z. Zühre Ġlkgelen). Ġstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Osten, Von Der (1937). Anadolu‟da Milattan Önce Üçüncü Binyıl, II. Türk Tarih Kongresi, 20- 25 Eylül Ġstanbul: Kenan Matbaası, 151- 157.

Ökse, A. Tuba (2002). Gre Virike: Fırat Kenarında bir M.Ö 3.Bin Kutsal Alan, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 19 (2), 53- 74.

Ökse, A. Tuba (2005). Eskiçağdan Günümüze Ölü Gömme ve Anma Gelenekleri, Türk Arkeoloji ve Etnoğrafya Dergisi, 5, 1-8.

Özgüç, Tahsin (1948). Ön Tarih Anadolu‟da Ölü Gömme Adetleri, Ankara: Türk Tarih Kurumları Yayınları.

Özgüç, Tahsin (1963). Yeni AraĢtırmalar IĢığında Eski Anadolu Arkeolojisi, Anatolia 7, 23- 42.

Özyar, Aslı (2003). Alacahöyük ve Horoztepe, Arkeoatlas Dergisi, 2, 124.

Postgate, J. N Early (2004).Mesopotamıa, Newyork: Taylor& Francis Group. Roaf, Michael (1996). Mezopotamya ve Eski Yakındoğu. Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, C 9, (Çeviren: Zülâl Kılıç). Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınevi.

Uhri, Ahmet (2006). Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Ölü Gömme Gelenekleri, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġzmir.

Yalçın, Ünsal (2003). Anadolu Madenciliği, Arkeoatlas Dergisi 2, 72- 79. Yıldırım, Tayfun (2004). 2003 Yılı Resuloğlu Mezarlık Kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı XXVI- II, 193- 202.

Yıldırım, Tayfun (2005). 2004 Yılı Resuloğlu Mezarlık Kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı XXVII- II, 57- 64.

Yıldırım, Tayfun (2006). 2005 Yılı Resuloğlu Mezarlık Kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı XXVIII- II, 211- 222.

Yıldırım, Tayfun (2007). 2006 Resuloğlu Mezarlık Kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı XXIX- II, 443- 454.

Yılmaz, Derya (2006). Erken Tunç Çağı‟nda Güneydoğu Anadolu‟da Oda Mezar Geleneği, Anadolu/ Anatolia, 31, 57- 69.

Yiğit, Turgut (2003). Ġlk Tunç Çağın Son Evresinde Anadolu‟nun Siyasal