1980‟li yıllardan bu yana (TaĢkıran ve Özcan, 2007: 401) mesleki bağlılık çeĢitli Ģekillerle ölçülmekte ve kavramsallaĢtırılmaktadır (Allen ve Meyer, 1990: 1). Özellikle geçen on yıl boyunca ekonomideki hızlı değiĢim ve mesleki yaĢamın sürme gerekliliğinden dolayı örgütlerin ana konusu olmaya baĢlamaktadır (Tsoumbris ve Xenikou, 2010: 402). Johnson (2006), veteriner çalıĢmalarında mesleki bağlılık kavramını sosyal özdeĢlik teorisi ile açıklamaktadır. Sosyal özdeĢlik teorisi, çalıĢanların çevresindeki çeĢitli gruplarla özdeĢleĢmesi gerektiğini ve çalıĢanların değerlerini benimsemelerini önermektedir. Bireylerin ifade ettiği sosyal özdeĢlik teorisi ise, yüksek statü sağlayan mesleklerden hoĢlanma durumu olarak tanımlanmaktadır (Seruya ve Hinojosa, 2010: 126).
Mesleki bağlılık, bireylerin mesleklerine iliĢkin eğitim sürecinde baĢlamakta ve meslek hayatı boyunca da güçlenerek devam etmektedir (Tak vd., 2009: 92). Yani mesleki bağlılık, dinamik bir süreçtir (ġimĢek ve Aslan, 2007: 725). Bireyin mesleki
bağlılığı, mesleğin değerleri, amaçları ve inançlarının paylaĢılması ile karakterize olmakta (Seruya ve Hinojosa, 2010: 125) mesleğin bireyin yaĢamında önemli hale gelmesi olarak tanımlanmaktadır (Morrow, 1983: 489). Mesleki bağlılık, uzmanlık kazanmaya bağlı bireyin yaĢamında mesleğine verdiği önem derecesi Ģeklinde ifade edilmektedir. Diğer bir deyiĢle mesleğe bağlılık, bireyin belirli bir alanda beceri ve uzmanlık kazanmak üzere yaptığı çalıĢmalarının sonucunda mesleğini yaĢamında ne derece merkezi bir yerde değerlendirdiğidir (Baysal ve Paksoy, 1999: 8; Aslan, 2008: 165; Çermik vd., 2010: 202). Mesleğine bağlı çalıĢanlar kariyer geliĢimleri sağlama konusunda mesleğinde ilerleme konusunda çaba sarf eden, bu konudaki yetenek ve niteliklerini arttırmaya çalıĢan ve düĢük düzeyde meslekten ayrılma niyeti içinde
53
olan bireylerdir (Meyer vd., 1993: 549). Ayrıca mesleğe bağlılık, çalıĢmaya bağlılığın farklı bir biçimi olarak görülmekte ve bireyin mesleği ile güçlü bir Ģekilde özdeĢleĢmesi olarak görülmektedir (Morrow ve Wirth, 1989: 40).
Mesleğe karĢı güçlü bir bağlılık duygusu içerisinde olan bireyler, seçtiği meslekle ilgili niteliklere sahip olanlardır. Mesleğini benimseyen, bu mesleğin bir üyesi olmaktan gurur duyan, mesleki etiğe değer veren bireyler, mesleğin gerektirdiği temel nitelikleri de üzerinde taĢıyor demektir. Bu nitelikler, bireyin mesleğini algılayıĢıyla doğrudan ilgili olmaktadır. Meslekle ilgili olumlu algılar, bu niteliklerin varlığını ortaya koymakta, olumsuz algılar da bu niteliklerden yoksunluğu ortaya koyabilmektedir (ġiĢman ve Acat, 2003: 239). Dolayısıyla mesleki geliĢimin sağlanmasında, hizmet anlayıĢı kalitesinin artmasında, toplumun refahının artmasında mesleğe bağlılık kavramı önem arz etmektedir.
Ġlgili alanda mesleki bağlılığı konu edinen çalıĢmalar incelendiğinde, bağlılık kavramı ile ilgili biribiri yerine kullanılan kavramlar bulunmaktadır. Yani, occupation (meslek), profession (diploma gerektiren meslek) ve career (kariyer) kavramlarının sıklıkla kullanıldığı ve bu konuda bir tartıĢmanın yürütüldüğü izlenmektedir (Blau, 2001: 281; Kim ve Mueller, 2011: 5; Weng ve McElroy, 2012: 257; Aslan, 2008: 165; Çetin vd., 2010: 126; Tak ve Çiftçioğlu, 2008: 157; Bedeian, 2002: 247).
Mesleki bağlılık kavramına iliĢkin ilk kez Greenhaus (1971) tarafından - Morrow‟un ĠĢ Bağlılığı Modeli‟nde- kariyere dikkat çekilmesi gerektiğini söylemektedir. Bu bağlılık türünü kariyer bağlılığı olarak adlandırmakta ve „total yaĢamlarında bireylerin bir iĢe ya da bir kariyere önem vermeleri‟ olarak tanımlayarak diğer bağlılık türleri ile iliĢkilendirmektedir (Morrow, 1983: 487). London ise kariyer bağlılığını, -çok dar bir çerçevede- bireyin mesleki seçimindeki psikolojik bağlılığı Ģeklinde tanımlamaktadır (Carson vd. 1995: 303). Kariyer bağlılığına bakıldığında, bu kavramın tipik bir Ģekilde iki farklı Ģekilde kullanıldığı görülmektedir. Biri, bireyin kariyerini iĢ ile ilgili aktivitelerinde ve eğitimsel/mesleğe iliĢkin kararlarında hayat boyu kullanmasıdır. Diğeri ise, spesifik iĢ çizgisi ve seçmiĢ olduğu kariyeri ile özdeĢleĢmesidir (Kim ve Mueller, 2011: 6). Örneğin, hemĢirelik
54 mesleğine bağlılık, Gardner tarafından uzun dönemli bir uğraĢ ve gözlemlere dayanan bir kariyer kurma amacı olarak tanımlanmaktadır (ġimĢek ve Aslan, 2007: 725). Blau da, kariyer bağlılığı ifadesini tercih etmektedir (Blau, 1985: 277). Blau kariyer bağlılığını, bireylerin mesleğine veya yaptığı iĢlerine karĢı tutumu olarak tanımlamaktadır (Blau, 1985: 278; Cohen, 2007: 6).
Kariyer bağlılığı kavramı biraz daha geniĢ bir perspektiften incelendiğinde; kariyer bağlılığı, bireyin kariyerine iliĢkin hedeflerini içermektedir (Bedeian, 2002: 245). Kariyerine bağlı olan bireyler çalıĢma koĢulları veya çalıĢtığı bireylerden ve hatta örgütünden bağımsız olarak kariyerleri ile ilgilenmektedir. Bir bütün olarak örgütü ile de ilintili bir kariyer bağlılığı da olabilmektedir. Örgütten memnun olmasa bile bireylerin, kariyerleri nedeniyle bir örgütte çalıĢmaya devam etme kararı almıĢ olabilirler. Çünkü kariyer bağlılığı yüksek olan bireyleri motive eden faktör kariyer beklentileri veya hedefleridir. Bu açıklamalardan da anlaĢıldığı üzere kariyer bağlılığı bir tutumdur. Bireylerin kariyerlerine bağlılığı örgüte bağlılığını zorunlu kılmamaktadır, bu iki bağlılık birbirinden ayrı olarak ortaya çıkabilmektedir. Yani, kariyerine bağlı bir birey örgütüne bağlı olmayabilmekte ve sadece kariyeri için - belli bir süre çalıĢtığı örgütü- basamak olarak kullanabilmektedir. Bu anlatılanlar ıĢığı altında bireylerin kariyerlerine bağlılığını üç temel nedene dayandırılmaktadır:
1. Kariyer bireyin geleceğini ifade etmektedir. Yani bireyler vizyonlarının bir gereği olarak kariyerlerine bağlı olabilmektedir.
2. Kariyer bireyin statüsünün geliĢmesini ifade etmektedir. Aynı zamanda birey için statü sembolü olmaktadır. Birey bu sembolü iĢ dıĢı yaĢamında da kullanmaktadır.
3. Kariyer bağlılığı baĢarma ihtiyacının bir uzantısı Ģeklinde düĢünülebilmekte ve baĢarma ihtiyacı yüksek bireyler için kariyere bağlılık önem arz etmektedir.
Bağlılık kavramlarından tartıĢmanın yürütüldüğü bir diğer kavram da profesyonel bağlılık kavramıdır. Mesleki bağlılık yerine profesyonel bağlılık kavramı da kullanılabilmektedir (Özdevecioğlu ve AktaĢ, 2007: 3-4). Mesleki bağlılık konusunda önemli bir yere sahip olan Aranya vd., profesyonel bağlılık ifadesini
55 tercih etmektedir (Aktaran: Tak ve Çiftçioğlu, 2008: 157). Blau ise profesyonelliğin mesleğin bir alt kolu olduğunu söyleyerek (Blau, 1985: 278; Blau, 2001: 281) profesyonel bağlılık ifadesinin kullanılmasını eleĢtirmektedir (Blau, 1985: 278). Profesyonel bağlılık, bireyin mesleği ile ilgili duygusal tepkileri (Özdevecioğlu ve AktaĢ, 2007: 4) ve bireyin profesyonel rolünden ayrılmadaki isteksizliğidir (Blau, 1985: 278). Profesyonel bağlılık, bireyin güçlü bir Ģekilde mesleğiyle özdeĢleĢme Ģekliyle mesleğine bağlılık duyması ve bireyin ayrıca iĢe bağlılığın bir formu olarak onunla özdeĢleĢme derecesi olarak tanımlanmaktadır (Morrow ve Wirth, 1989: 40). Ayrıca “bir iĢin profesyoneli olmak” da onu en ince ayrıntılarına kadar öğrenmiĢ olmak Ģeklinde ifade edilmektedir. Profesyonellik ise, profesyonel olma durumudur. Buna göre profesyonellik kavramının sözlük anlamı, Fransızca iĢ (profession) kelimesinden türemiĢ olup, çalıĢan anlamını içermektedir. Kavram olarak anlamı, yaptığı iĢe hakkını vererek ama kendi çıkarlarını da güncel tutarak özel hayatı ile iĢ hayatı arasında dengeyi kurabilen insan modelidir (Çolaklar, 2004: 10).
Allen, Meyer ve Smith (1993) ise, profesyonel ve kariyer bağlılığı ifadelerinin kullanılmasına karĢı çıkmaktadırlar. Bu araĢtırmacılara göre, profesyonel olan veya olmayan tüm bireylerin çalıĢma hayatları boyunca mesleki bağlılık deneyimi geçirebildiklerini söylemektedirler. Bu nedenle de kariyer terimi bireylerin iĢ yaĢamları boyunca tercih ettikleri farklı iĢleri, mesleki tercihleri ve iĢlerine iliĢkin diğer faaliyetleri kapsadığı için farklı bir anlama sahip olmaktadır. Dolayısıyla araĢtırmacılara göre, diğer iki kavrama göre mesleki bağlılık ifadesinin kullanılması gerektiğini savunmaktadırlar (Aktaran: Tak ve Çiftçioğlu, 2008: 157).
Mesleki bağlılık, bireylerin meslekleri ile aralarında geliĢtirdikleri psikolojik bağlantıları ve mesleklerine yönelik duygusal reaksiyonları olarak tanımlanmaktadır (Kim ve Muller, 2011: 6; Blau, 2001: 282). Ayrıca mesleki kimliği ön plana çıkarmak, mensubu olunan meslek için çaba sarf etmek, mesleki hedef, değer, norm ve etik ilkelere bağlılık olarak da tanımlanmaktadır (Tak ve Çiftçioğlu, 2008: 157). Mesleki bağlılık, arzu edilen bir Ģekilde bireyin inançları ve kabul edilen değerler, mesleki seçimi ya da iĢ çizgisi ve mesleki üyeliğini sürdürmedeki isteklilik anlamındadır (Frauman vd., 2011: 2). Mesleki bağlılık, bireyin mesleği ile ilgili
56 uygulanabilir alternatifleri değerlendirmesi ve bunun sonucunda mesleğinde kalmayı arzu etmesidir (Blau ve Lunz, 1985: 278).