Meslek Kuruluşlarının Niteliği ve Türkiye Barolar Birliği

Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının örgüt yapıları, hukuki nitelikleri, işlevleri, faaliyetleri, üyelik sistemi, mali kaynakları v.b. açılardan dernek ve vakıflar gibi sivil toplum kuruluşlarından farklı olduğu açıktır. Bu husus Sivil Toplum Endeksi Projesi (STEP) kapsamında Türkiye’de gerçekleştirilen araştırma çalışmaları sonucunda düzenlenen raporda da (TÜSEV,2006:31) yer almıştır. Raporda, dernek ve vakıflarla meslek kuruluşları, oda ve borsalar arasında “gönüllü üyelik” ve “yasayla kurulma” gibi iki temel farkın olduğu belirtilmiştir.

Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları bazı yayınlarda ve uygulamada sivil toplum kuruluşu olarak kabul edilse bile, bu kuruluşların sivil toplum kuruluşu niteliği tartışmalıdır. Esasen bu kuruluşlar; örgüt yapıları ve işleyişleri itibarıyla gerçek anlamda sivil toplum kuruluşu sayılmamaktadır (Saran,Radikal:2009). Çünkü meslek kuruluşlarının sivil toplum kuruluşları için aranan temel koşul ve özellikleri taşımadıkları açıktır. Pozitif hukukumuzda “kamu kurumu niteliğindeki meslek

kuruluşları” olarak nitelendirilen meslek kuruluşları bu nitelikleri nedeniyle “yarı resmi sivil toplum kuruluşları” yahut “yarı kamusal örgütler” olarak da (Avcı ve Danışman,2003) adlandırılmaktadır. Bu kuruluşların ironik bir şekilde “resmi sivil toplum örgütü” olarak (Yorgancı,2000) adlandırılması da, aslında kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının sivil toplum kuruluşu olarak adlandırılmasının doğurduğu çelişkinin bir sonucudur. Diğer yandan, kanunen Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ile ilgili bir kamu kuruluşu olduğu hükme bağlanan Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme Đdaresi Başkanlığı’nın da sivil toplum örgütleri arasında sayılması (Midilli,2000) sivil toplum kavramının kullanımı ve bazı örgütlerin niteliklerini vurgulama amacıyla yapılan nitelendirmelerde gereken hassasiyetin gösterilmediğini ortaya koymaktadır. Tüm bunlar, örgütlerin statülerinin, yapılarının ve niteliklerinin belirlenmesinde hukuki düzenlemelerden çok, kuruluşların kendilerini tanıtmak için kullandıkları deyimlerin ve kendilerine biçtikleri rollerin esas alındığını ve kavramların anlam ve mahiyetleri üzerinde yeterince düşünülmediğini göstermektedir.

Türkiye’de meslek kuruluşları yasal düzenlemeler gereği “kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşu” statüsüyle kamu yönetimi aygıtı içerisinde yer almaktadır. Özel kanunlarla kurulan meslek kuruluşları üyelerinin ortak mesleki çıkarlarını korumak ve kanunlarla verilen diğer görevleri yürütmek üzere örgütlenmekte ve yasayla belirlenen sınırlar içerisinde faaliyet yürütmektedirler. Bu kuruluşlar her şeyden önce kendi ilgi alanlarında faaliyet gösteren gerçek veya tüzel kişilerin bu kuruluşlara üyelikleri kanunla zorunlu olduğundan, sivil toplum kuruluşlarının vazgeçilmez gereklerinden biri olan “gönüllü üyelik” esasına uymamaktadırlar. Karar organları seçimle işbaşına gelse bile, yasa ile kurulmuş olmaları ve zorunlu üyelik statüsü, bu tür meslek kuruluşlarının sivil toplum örgütü tanımının kapsamına girmelerini engellemektedir. Belki, sahip oldukları temel özellikleri ve işlevleri dikkate alındığında kendilerine “baskı” ya da “çıkar grubu” denilmesi daha doğru olacaktır. Gerçekten “sivil toplum kuruluşu” deyiminin popüler olmadığı dönemlerde olduğu gibi, bu kuruluşları siyaset bilimindeki anlamıyla “çıkar grubu”, “baskı grubu” veya “çıkar ve baskı grubu” yahut “demokratik kitle örgütü” gibi ibarelerle tanımlamak daha doğru gözükmektedir. Aksi halde, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarıyla dernek statüsünde bulunan

meslek kuruluşları ve diğer sendika, dernek, vakıf gibi gönüllülük esasına dayalı kuruluşlar arasındaki fark ortaya konulamayacaktır. Meslek kuruluşlarının devletin organik yapısının ve hiyerarşik çatısının dışında kalmaları, biçimsel bir görünümden ibarettir. Söz konusu kuruluşlar, örgütsel bir yapı olan devlet aygıtının ve işlevsel bir mekanizma olan yasama, yürütme ve yargı gibi başlıca devlet erklerinin işleyiş düzeni dışında kalsalar da; devleti pratikte var eden merkeziyetçi otoritenin altında bulundukları konusunda hiçbir şüphe yoktur. Diğer bir bakış açısıyla, devlet iradesi ve kamu örgütlenmesinin neredeyse doğrudan bir uzantısı oldukları da söylenebilmektedir (Saran,Radikal:2009). Sadece yasa gereği bazı grupları temsil etmeleri, bu kuruluşları haklı olarak sivil toplum kuruluşu olarak kabul etmeyi güçleştirmektedir. Kuruluş, üyelik sistemi, faaliyet alanları ve temsil kabiliyeti gibi açılardan incelendiğinde bu kuruluşları sivil toplum kuruluşlarından çok “yarı resmi örgütler” biçiminde nitelendirilmek daha makul gözükmektedir (Saran, Radikal: 2009). Türkiye’de yasal olarak biçimsellik kazanmış başlıca sivil toplum kuruluşlarını, işçi sendikaları, odalar ve barolar gibi serbest meslek örgütleri, siyasal partiler, spor kulüpleri, çeşitli amaçlar güden vakıflar ve dernekler olarak tanımlayan görüşler olduğu gibi (Tunçay,2003), meslek kuruluşlarına (oda, borsa, birlik), üyeliğin meslekte çalışmanın ön koşulu olması, mesleği temsil etme sıfatları ile üyelerini denetleme ve disiplin cezası uygulama yetkisi ile donatılmış olmaları, kamu gücü ayrıcalıklarına sahip olmaları, devletin denetimi altında bulunmaları nedenleriyle sivil toplum kuruluşu sayılamayacağını belirten yaklaşımlar da bulunmaktadır (Mütevellioğlu, 2006: 61-63). Ayrıca, meslek kuruluşlarına üyelik zorunlu olmakla birlikte, örgütün faaliyetlerine katılıp katılmama konusunda, üyelerin özgür iradeleri ile karar verdiği ve bu yönü ile zorunlu üyeliğin çalışmalara katılmanın gönüllü oluşu ile dengelendiği, diğer yandan bu kuruluşların devlet tarafından denetlenmesinin de özerkliklerini korumalarına engel oluşturmadığı (Mütevellioğlu,2006:63-66) öne sürülmektedir. Meslek kuruluşlarının devlet karşısında özerk oldukları belirtilmekle beraber, bu kuruluşların finansmanında devletin önemli bir rolü bulunmaktadır. Meslek kuruluşlarının gelirlerine bakıldığında gelirlerinin büyük oranda üye aidatları ve hizmet/belge karşılığı alınan gelirlerden oluştuğu görülmektedir. Çeşitli kanunlarla verilen görev ve yetkiler çerçevesinde yürütülen faaliyetler sonucunda da gelir elde edildiği bilinmektedir. Bu durum meslek kuruluşlarının finansmanında devletin dolaylı

olarak katkı sağladığını göstermektedir. Üyeliğin zorunlu tutulması ve herkese aidat ödeme mükellefiyeti getirilmesi, bazı alanlarda ücret karşılığı faaliyetlerde bulunma yetkisinin tanınması ve devletin bazı gelirlerinden vazgeçmesi bu anlamda görülebilir. Tabiatıyla, mali açıdan devletle olan ilişkiler meslek kuruluşlarının özerkliğini etkilemektedir. Sivil toplum kuruluşlarına yapılan devlet yardımlarının dahi bu kuruluşların bağımsızlıklarını zedelediği ve bu nedenle toplumsal yararlar doğrultusunda devleti denetlemeleri gereken sivil toplum kuruluşlarının temel işlevlerini yitirecekleri tartışılmaktadır (Şahin ve Uysal,2007:7). Bu durumda kamu kurumu niteliği verilen ve bir anlamda devlet teşkilatı içerisinde yer alan meslek kuruluşlarının devletten bağımsız olduklarını kabul etmek kolay gözükmemektedir. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının, kamu kurumu niteliğinde olmalarının ve üyelerinin yaptığı işin genel manada kamu görevi niteliğinde kabul edilmesinin, kamu hukukundan doğan görev ve yetkilerinin bulunmasının bu kuruluşlara özel ve resmi kuruluşlarla ilişkilerde daha verimli çalışma olanağı sağladığı ve bu özelliklerinin kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarıyla mesleki dernekler arasındaki önemli farklar olduğu (besniekspres.com, erişim tarihi:15.11.2009) söylenebilir. Bu tespitin her zaman ve tüm kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları için geçerli olduğunu kabul etmek zordur. Çünkü aksi de mümkündür ve uygulamada sıkça rastlanmaktadır. Dernek statüsünde olup, nitelikli, etkin ve verimli bir şekilde çalışan ve ilişkide bulunduğu özel-resmi tüm kuruluşlarla iyi ilişkiler kurabilen mesleki derneklerin de bulunduğu, diğer yandan, bazı kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının bu özellikleri taşımadığı görülebilmektedir. Dolayısıyla, çalışmalardaki etkinlik, verimlilik ve iyi ilişkiler bakımından kesin bir genelleme yapmak zordur.

Sivil toplum, tanımı gereği devletten özerk/ayrı bir alanı işaret etmektedir. Özerklik devletle ilişkiye girilmemesi anlamına gelmemekte, sadece bu ilişkinin niteliğini belirlemektedir. Dolayısıyla sivilliğin derecesi devlet karşısındaki özerkliğin derecesine bağlı olmaktadır. Kısaca özerk olunmadan sivil olunamayacağı söylenebilir (Yavuz,Zaman:2009). Bu açıdan değerlendirildiğinde, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları devletten gerçek anlamıyla özerk olmak bir yana, kamu kurumu niteliği taşıması yönüyle devlet aygıtının bir parçası durumundadır. Bu kuruluşların

devlet karşısındaki kısmi özerkliği de bunları sivil toplum kuruluşu olarak kabul etmeye yetmez. Aksi halde, idari ve mali özerkliği bulunan diğer kamu kuruluşlarını da sivil toplum kuruluşu kabul etmek gerekir ki, bu da çok sağlıklı bir değerlendirme olmayacaktır. Meslek kuruluşları; üyelerinin maddi ve manevi çıkarlarını koruma amacını gütmeleri, bu amaçla aynı işi/mesleği yapanları örgütlendirerek bütünleştirmeleri, uzmanlığa dayalı grup oluşturmaları, siyasi otoritelerden maddi ve manevi çıkarları için talepte bulunmaları yönüyle çıkar grubu olarak adlandırılabilmekte, “mesleki çıkar grubu” olarak (Aktan ve diğerleri,2007) da tanımlanabilmektedir. Ancak, bunların, siyasi iktidarları ve kamu bürokrasisini kendi grup çıkarları doğrultusunda doğrudan veya dolaylı olarak etkileme amaçları ve bu yönde yaptıkları faaliyetleri nedeniyle baskı grubu olarak nitelendirilmesi daha doğru olmaktadır.

Baroların demokratik kitle örgütü veya sivil toplum kuruluşu olup olmadığı konusu görüldüğü üzere başlı başına bir tartışma konusudur. Ancak barolar bir ayağı sivil toplum içinde diğer ayağı politik toplum içinde, ikili fonksiyonu olan özel kurumlardır. Binlerce üyesi vardır ve bu anlamda bir kitle örgütüdürler. Demokratik kitle örgütü olup olamama durumu, üyelerin bilinciyle ilgili bir konudur. Barolar sadece ekonomik-mesleki talepleri dışında aynı zamanda demokratik taleplerde yoğunlaşmaya başladığı zaman doğaldır ki demokratik kitle örgütü tanımına yaklaşırlar. Ancak mecburi üyelik, zorunlu aidat vb. nedenlerle barolar Sivil Toplum Kuruluşu (STK) değildirler. Çünkü STK’lar da ihtiyari üyelik ve hiyerarşik olmayan çalışma esastır. Fakat bu tespit baroların çeşitli olaylarda sivil toplum inisiyatifi göstermesi önünde bir engel de teşkil etmez. Çeşitli olaylar karşısında sivil toplum inisiyatifi göstermesi sadece bir baronun ve üyelerinin yüksek bilinç düzeyini gösterir. Kuşkusuz söz konusu nitelendirmeler bu kuruluşların Anayasanın 135. maddesi ve kendi kuruluş kanunlarıyla belirlenen hukuki nitelik ve statülerini değiştirmeyecektir.

3.2. Türkiye Barolar Birliği’nin Kuruluşu ve Yapısı ile Amaçları ve Görevleri