Menkul Kıymet Borsaları

Borsa, alıcılarla satıcıların buluştuğu, menkul kıymetlerin açık artırma usulü alınıp satıldığı ve belirli, sabit bir merkezi olan sermaye piyasası kurumudur. SPK mevzuatında ise borsalar, anonim şirket şeklinde kurulan, sermaye piyasası araçları, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve SPK tarafından uygun görülen diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin serbest rekabet şartları altında kolay ve güvenli bir şekilde alınıp satılabilmesini sağlamak ve oluşan fiyatları tespit ve ilan etmek üzere kendisi veya piyasa işleticisi tarafından işletilen ve/veya yönetilen, alım-satım emirlerini sonuçlandıracak şekilde bir araya getiren veya bu emirlerin bir araya gelmesini kolaylaştıran, kanuna uygun olarak yetkilendirilen ve düzenli faaliyet gösteren sistem ve pazar yerleri olarak tanımlanmıştır (Güçlü, 2015: 53).

Menkul kıymetler borsaları, önceden belirlenen kurallar içerisinde alıcı ve satıcıların veya onlar adına hareket eden yetkili kişilerin bir araya geldikleri, menkul kıymetlerin güvenli ve istikrarlı biçimde alım satımının gerçekleştirildiği organize edilmiş pazarlar olarak tanımlanmaktadır (Kara, 2006: 17).

Borsa kelimesinin köken olarak 1531 tarihinde Belçika’nın Bruges kentinde veya Anvers kentinde ilk sürekli fuarı kuran “Van der Beurs” ailesinin isminden türemiş olduğu düşünülmektedir (Bal, 2014: 3).

Türkiye’deki organize menkul kıymet piyasalarının kökleri 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanmaktadır. İlk menkul kıymetler piyasası Kırım Savaşından sonra 1866 yılında Osmanlı İmparatorluğu zamanında kurulmuş olan “Dersaadet Tahvilat

Borsası” idi. Dersaadet Borsası çökmüş Osmanlı ekonomisinden yüksek getiri almayı amaçlayan Avrupalı yatırımcılar içinde bir vesile olmuştur (Demirel, 2009: 14).

1906 yılında çıkarılan bir nizamname ile borsanın adı “Esham ve Tahvilat Borsası” olarak değiştirilmiştir. Osmanlı dönemindeki borsa, 1866-1895 yılları arasında, Avrupa borsaları düzeyine ulaşmıştır. İstanbul Menkul Kıymet Borsası, 1914 yılında kadar az da olsa ilerleme kaydetmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması ile borsa da tarihe karışmıştır. Borsa, kısa sürede, gelişerek yurt çapında girişimcilerin fon ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli katkıda bulunmuştur. Ancak, 1929 Krizi, II. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi, Türk iş dünyasını olumsuz etkilemiş ve Borsa’nın başarısını gölgede bırakmıştır. Takip eden yıllardaki endüstri devrimi süresince, hisse senetlerini halka arz eden anonim şirketlerinin sayısı da sürekli olarak artmıştır. 1981 yılında Sermaye Piyasası Kanunu çıkartılmış, 1982 yılında Sermaye Piyasası Kurulu Ankara’da kurulmuştur. 1985 yılında resmen İstanbul Menkul Kıymetler Borsası kurulmuştur (Demir, 2014: 21-22).

Borsanın üç temel amacı vardır (Şaban, 2015: 52):

 Şirketlerde ve dolayısıyla ekonomiye halka açılmalar yolu ile kaynak sağlayabilmek,

 Tasarruf sahiplerinin güvenilir ve şeffaf bir biçimde yatırımlarını değerlendirebilmesi,

 Hisse senetlerini alıp-satmak isteyenlerin buluşabileceği bir ortam sağlayabilmek.

Merkezi İstanbul‟da olan Borsa İstanbul, 6 Aralık 2012 yılında yayınlanmış olan 6362 sayılı SPK hükümlerine göre faaliyette bulunmak üzere, anonim şirket statüsünde kurulmuştur. Borsa İstanbul bu tarihe kadar İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) adı altında faaliyet göstermiştir. Borsa İstanbul, Sermaye Piyasası Kanunu ve ilgili mevzuat çerçevesinde sermaye piyasası araçlarının, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların, sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin serbest rekabet koşulları altında güvenli, etkili ve şeffaf olarak alım-satım işlemlerini yapmakla görevlidir (Gül Ekşi, 2014: 43).

İMKB’nin başlıca görev ve yetkileri Menkul kıymetlerin Borsa kotuna alınması ile ilgili başvuruları, İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nde belirtilen esaslar dahilinde incelemek, ek bilgi ve belgeler istemek, başvuruları değerlendirmek ve karara bağlamak, Kanuni gerekler yerine getirilerek vadeli işlemlerle ilgili piyasalar açmak, Borsa’da işlem görebilecek menkul kıymetler için türlerine göre menkul kıymetler pazarları oluşturmak, bu pazarlarda işlem görecek menkul kıymetleri belirlemek ve Borsa Bülteninde yayınlamak, pazarlara Borsa Binasında yer tahsis etmek, Borsa’da pazarların çalışma gün ve saatlerini belirlemek ve Borsa Bülteninde ilân etmek, Borsa pazarlarında yapılan işlemler sonucunda oluşan fiyatları ve bu fiyatlardan yapılan toplam işlem miktarlarını seans bitiminde ilân etmek, Borsa’da yapılan alım-satım işlemlerini güven ve istikrar içinde serbest rekabet şartları altında kolayca ve düzenli bir şekilde yürütülmesini sağlamak, bu kuralların dışına çıkan Borsa üyelerine, ilgili mevzuatta belirtilen yaptırımları uygulamak, Borsa’da olağan dışı menfi gelişmelerin meydana gelmesi halinde, mevzuatın verdiği yetkiler içinde gerekli önlemleri almak (http://ekonomiturkiye.blogcu.com/imkb-nin-gorev-ve-yetkileri-nelerdir/4476466, E.T. 13.07.2015). Tablo 12’de 2013 yılında en büyük hisse senedi piyasaları ve bu piyasaların değerleri gösterilmiştir.

Tablo 12: 2013 Yılındaki Değere Göre En Büyük Hisse Senedi Piyasaları

Ülke Adı Piyasa Adı Değeri

ABD NYSE Euronext U.S. 13.700 Milyar Dolar

ABD NASDAQ OMX U.S. 9.585 Milyar Dolar

Japonya Japan Exchange Group 6.156 Milyar Dolar

Çin Shenzhen Stock Exchange 3.911 Milyar Dolar

Çin Shangai Stock Exchange 3.785 Milyar Dolar

İngiltere London Stock Exchange Group 2.315 Milyar Dolar

ABD NYSE Euronext Europe 1.722 Milyar Dolar

Almanya Deutsche Börse 1.383 Milyar Dolar

Güney Kore Korea Exchange 1.334 Milyar Dolar

Kanada TMX Group 1.333 Milyar Dolar

Türkiye Borsa İstanbul 166 Milyar Dolar

Kaynak: Statista 2016, Bloomberg, kendi hesaplamalarımız

http://www.bloomberght.com, E.T. 12.04.2016

Tablo 12’i yorumlayacak olursak, piyasa bazında en yüksek değere sahip piyasa NYSE Euronext U.S. piyasası olduğu görülmektedir. En az değere sahip olan piyasa ise Borsa İstanbul’dur. Ülke bazında karşılaştırma yapıldığında ABD’ye ait piyasaların en fazla değere sahip olduğu görülmüştür.