Mehmet Tevfik Efendi’nin Kelamî Görüşler

Mehmet Tevfik Efendi, İslam inanç esaslarını konu edinmesi açısından oldukça önemli bir yere sahip Kelam ilmiyle de yakinen ilgilenmiş ve bu alanda Risâle fi Mâhiyeti’l-Ecsam,81 _{Risâletü’l-Vücub,}82 Risâle fî Hudûsi’l-Âlem, Efâlü’l-İbâd, Ta’zîmu’s-sahâbe,83 _{Tevbe Risalesi isimli eserlerini kaleme almıştır.} Aynı zamanda bu eserlerin basılması için yoğun çaba sarf etmiştir.

Kelam ilminin metot ve muhtevasında bir takım yeniliklerin yapılmasına ihtiyaç duyulduğu bir dönemde, Mehmet Tevfik Efendi de bu gelişmelere ve felsefî akımlara kayıtsız kalmamıştır. Mezhepçiliğin zayıfladığı ve tenkit geleneğinin değer kazandığı bu dönemde Tevfik Efendi, kolay ve anlaşılabilir bir üslupla yazdığı risaleleri ile döneminin kelamî ve akidevî konulardaki sorunlarına cevaplar vermiştir.

Mehmet Tevfik Efendi’nin Kelam Eserlerinin Basım Süreci

15 Nisan 1889’da Tedkik-i Müellefât Encümeninebaşkan tayin edilen Mehmet Tevfik Efendi, dinî eserlerin basımını denetlerken bir yandan da kendisi eserler yazmaya devam etmiştir.

Dini içerikli eserlerin basım ruhsatı başvuru süreci, eserin adı, müellifi, muhtevası, yayınlanıp yayınlanamayacağı, yayınlanamayacaksa gerekçesi ile ilgili detayları Meşihat Arşivi’ndeki Tedkik-i Müellefât Heyeti’ne ait defter ve belgelerde bulmak mümkündür. Bu hususta Mehmet Tevfik Efendi’nin eserlerinin basım serüveni Tetkik-i Müellefât Heyeti’nin kararlarına şu şekilde yansımıştır:

Mehmet Tevfik Efendi’nin “el-İtkân fî Tahkîki’l-imân” isimli eserinin tetkiki neticesinde, bu eserin istifade edilebilir olması ve muhtevasında dinî esaslara muhâlif bir durumun görülmemesi üzerine basımına ruhsat verilmiştir.84 _{Şimdi Mehmet Tevfik Efendi ile Tetkik-i Müellefat Heyeti arasındaki yazışmalara} bakâlim:

1.Belge

Hüve

Huzûr-ı Âli-i Hazret-i Fetvâ-penâhi’ye

76 _{Fatih Sona, “Çerkeşşeyhizade Muhammed Tevfik Efendi’nin Nasihatnamesi”, Çankırı’nın Manevi Mimarları,}

Sempozyum Bildirileri, Çankırı (2017): 106.

77 _{İBB, Atatürk Kitaplığı, OE_TK_02725/01, 160 ÇER 160 ÇER 15 Rebiülevvel 1295/19 Mart 1878.}

78 _{Mehmet Tevfîk, Risâle fî Men Teessera’l-Harâre ve’r-Rehâve ve’l-Heyecân, (İstanbul: Mahmutbey Matbaası,}

1308).

79 _{İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüp. Arapça Yazmalar, Kayıt nr. 1342.}

80 _{Kurtuluş Öztürk, Cambridge’de Bir Türk Eğitimci (Hâlil Hâlit Bey: 1869-1931), (Yüksek Lisans Tezi, Marmara}

üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2005), 13.

81 _{Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi Eki, Kayıt No: 4656, vr. 45-49, Arapça.} 82 _{Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi Eki, Kayıt No: 4653, vr. 1-13, Arapça.} 83 _{Eserin yazma nüshası için bk. Sülüleymaniye Kütüphanesi, Nuri Arlasez, nr. 236.}

84 _{MŞH, EO, 396/28; MŞH, nr. 1784, s. 71: Çerkeş Şeyhîzade Tevfik Efendi’nin telif edip incelenmek üzere havale}

edilen El-İtkan fî Tahkîk’l-İman adlı risalenin istifadeye değer eserlerden olduğunun Maarif Nezareti’ne bildirilmesine dair Tetkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer’iyye’nin kararı.

144 Mar‘ûz-ı dâ‘i-i dirîneleridir ki

Leffen takdim kılınan el-İtkân fî Tahkîki’l-imân nâm risâle-i âcizânemin berâ-yı tedkîk Tedkîk-i Müellefât Heyetine havâle buyrulması bâbında ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir.

Fî 25 Cemâziyelâhir sene 1309/26 Ocak 1892

Ed-dâ‘i Çerkeş Şeyhizâde Tevfik

2.Belge

Hüve

Huzûr-ı Âli-i Hazret-i Fetvâ-penâhi’ye

Numara 55

Sudûr-ı izâmdan Çerkeş Şeyhîzâde semahatlü Tevfik Efendi hazretleri tarafından telif olunup berâ-yı tedkîk havale buyrulan el-İtkân fî Tahkîki’l-imân risâle-i mezkûre şâyân-ı istifade âsârdan olmasına mebni tab‘ ve neşri hususunun Maarif Nezaret-i Celilesi’ne izbâr buyrulması tezekkür kılındı.

Ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir.

Fî 3 Receb sene 1309/2 Şubat 1892

Bâb-ı Fetvâ Tedkik-i Müellefât

Mehmet Tevfik Efendi’nin “Meziyet-i İslamiye” isimli eseri de “âsâr-ı makbûle”den görülmüş ve basımına ruhsat verilmiştir.85

Bihî

Huzur-ı Sâmi-i Hazret-i Fetvâ-penâhi’ye Numara: 15

Mûcebince müzekkire

Çerkeş Şeyhizâde semahatlü Mehmet Tevfik Efendi hazretleri tarafından telîf edilip berâ-yı tedkîk havâle buyrulan Meziyet-i İslâmiyye nâm kitâb mütâla‘a olundu. Mezkûr kitâb şâyân-ı tab‘ ve neşr âsâr-ı makbûleden bulunmuş olmağla keyfiyetin Maarif Nezâret-i Celîlesi’ne izbâr buyrulması tezekkür kılındı.

Fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir.

Fî 23 Zilhicce sene 1306/20 Ağustos 1889

145 [Mühür] Bâb-ı Fetvâ Tedkik-i Müellefât Encümeni

Hülâsa: 1291

Ancak Mehmet Tevfik Efendi’nin Tedkik-i Müellefât Heyeti’nde başkan olması bu iznin her zaman çıkacağı anlamına gelmemiştir. Özellikle “Tevbe Risalesi”ndeki “Tevbenin kabulünün Allah’a vacip olması” ifadesi kelâmi açıdan epey tartışılmış ve kurul üyelerinden Yahya Reşid Efendi, Mehmet Hâlis Efendi ve Ali Rıza Efendi “li-enne’t-tevbe kabulühâ vâcibun alallâhi teâla” ibaresi eserden çıkarılmadıkça basılmasının uygun olmadığını ifade etmişlerdir. Eserde geçen “tevbenin kabulünün Allah’a vacip olması” mutezili düşünceyi hatırlattığından kurul üyeleri eserin basılmaması konusunda ısrarcı olmuşlardır. Ancak Tevfik Efendi, eserini bastırma konusunda oldukça kararlı davranmış, geri adım atmayarak eserini “Hamidiye” ismiyle Mısır’da bastırıp İstanbul’a getirtmiştir.

Durumun haber alınması üzerine Tedkik-i Müellefât Heyeti’nin izni alınmadan eserin dağıtımına başlanılması, Tevfik Efendi hakkında tahkikatın yapılmasına sebep olmuştur.86 _{Bu yazışmaların ve Mehmet} Tevfik Efendi’nin savunmasının detayları şu şekildedir:

1.Belge: Mehmet Tevfik Efendi’nin Tevbe risalesinin basıma müsaade etmedikleri için heyet üyelerinin cezalandırılmalarını Şeyhülislamlıktan talebine dair şikâyet dilekçesi.

Hüve

Makâm-ı Sâmi-i Cenâb-ı Fetvâ-penâhi’ye

Ma‘ruz-ı dâ‘i-i dirîneleridir ki

Mezheb-i Matûridi’yi bazı eşâ‘ireden tefrik ve vüs‘at-i rahmet-i İlâhiyi i‘lam ile bir takım müznibîni tesrîr etmek ve bu bâbda makâm-ı hilâfet-i kübrâya hayır dua aldırmak niyet-i hâlisasıyla bu kere telif ettiğim Arabiyyü’l-ibâre risâle-i âcizîde matbu‘ ve gayr-i matbu âleme münteşir ve el-yevm aktâr-ı cihânda ta‘lim ve tedris olunan kütüb-i tefâsir ve ehâdis ve kelâmiyye ve usûl-i fıkıhtan olup men‘-i neşri mahâl olan âsâr-ı selef ve hâlefde mezkûr olarak sarâhaten mutezileyi red ve vücûb-ı va‘îdeynin zât-ı bâriye isnâdının sıhhatini mübeyyin olan “kabûlü’t-tevbe vâcibün alallah lakin lâ aklen kemâ zehebet ileyhi’l-mutezile bel sem‘an ve va‘den” kelâm-ı sıhhat-encâmını nakl ve beyân etmiştim. Reisi bulunduğum Tedkîk-i Müellefât Encümeni Azasından faziletlü Yahya ve mekremetlü Hâlis efendiler ve onlara teb‘iyetle mekremetlü Rıza Efendi asl-ı mesele olan vücûb-ı va‘di ve va‘deynin zât-ı bâriye istinadının sıhhatini inkârıyla beraber Mutezileyi red ve vücûb-ı vadide sarih bulunan kaziyye-i mezkûre-i gayr-i muzırreden “Lakin lâ aklen kemâ zehebet ileyhi’l-Mutezile bel sem‘an ve va‘den” kaydını bi’l-iskât bâki kalıp mezheb-i itizâleyi müş‘ir olan kabulü’t-tevbe vâcibun alallah fıkrasını ibkâ ve âyende dâ‘ilerine azv u isnâd eyledikleri mûmâ-ileyhimin yedimde mevcûd olan varaka-i memhûreleriyle müsbit olmağla bu bâbda yalnız hisse-i âcizâneme isâbet

86 _{MŞH, EO, 333/30; BOA, Y.PRK, 5/19; Meşihat Arşivi, defter nr. 1784, s. 87 ve 94: Çerkeş Şeyhîzade Mehmed}

Tevfik Efendi’nin tevbe hakkında kaleme aldığı ve incelenmek üzere havale ettiği risalesinde yer alan “tevbenin kabulünün Allah üzerine vacip oluşu” maddesine muvafakat olunmadığı kaydıyla basılmasında bir beis olmadığına dair Tetkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer’iyye’nin kararı ve Çerkeş Şeyhîzade Tevfik Efendi’nin derlediği Tevbe

146 eden ber-vech-i muharrer ikrardan dolayı mûmâ-ileyh Yahya ve hususuyla kadem-i âlem mu‘tekad-ı sahihi olduğunu musırran iddi‘â edip muahharan kavl-i mezkûrdan tövbe ettiğini beyân eden mekremetlü Hâlis Efendiler ve onlara tâbi‘ olan mûmâ-ileyh Rıza Efendi’nin her hâlde mazhar-ı mücâzât olmalarını musırran iddi‘a ederim.

Ol bâbda ver her hâlde emr u fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. Fî 27 Cemâziyelevvel sene 1310 ve 5 Kânûn-i evvel sene 1308/17 Aralık 1892

Ed-dâ‘i Çerkeş Şeyhizâde

[Mühür] es-Seyyid Mehmet Tevfik

2. Belge Tetkik-i Müellefat üyelerinden Yahya Reşid, Mehmet Hâlis ve Ali Rıza efendilerin “tevbenin kabulünün Allah’a vacip’tir” ifadesinin bulunması nedeniyle basımını caiz görmediklerine dair ifadeleri.

Hüve

Risâle-i mezbûrede iddi‘â olunan “vücûbu kabulü’t-tevbe alallah” kaziyesine tetebbu‘ ettiğim kütüb- i mu‘tebereye muvafık bulamadığım cihetle tasdîk ve kabulüne muvâfakat edemeyeceğim arz olunur. Ed- dâ‘î Yahya Reşid

“Vücûb alallah” meselesine kâil olamadığımdan ve ıtlâkına cüret edemediğimden işbu risâlenin kabulü cihetine gidemeyeceğimi şerh ve arz ederim. Ed-dâ‘i Mehmet Hâlis

“li-enne’t-tevbe kabulühâ vacibun alallahi teâla” kaziyyesi ihrâc olunmadıkça tasdik edemeyeceğimi müş‘ir işbu mahâlle şerh verildi. Ed-dâ‘i Ali Rıza

Mehmet Tevfik Efendi’nin kelam eserinin basımıyla ilgili yapılan tahkikat ve Tevfik Efendi’nin hakkındaki ithamlara cevabı ise şu şekildedir:87

1. Belge Mehmet Tevfik Efendi’nin Tevbe risalesini Mısır’da bastırması sebebiyle hakkında yapılan tahkikat

Hüve

Bâb-ı Fetvâ Dâire-i Meşihat

Bi’l-vâsıta tebliğ buyrulan emr u irâde-i hikmet ifâde-i Hazret-i Hilâfet-penâhileri mantûk-ı münifi üzere Tedkik-i Müellefât Reisi Tevfik Efendi celb ile tevbe hakkında yazmış olduğu risale Tedkik-i Müellefat Heyetince tab‘ı tensib olunmamış iken Mısır’a gönderilerek tab‘ ettirilmesinde sebep ve maksat ne idüğü ve kimlerin vâsıtasıyla tab‘ ettirildiği ve bâ-husus nâm-ı mes‘adet-ittisâm-ı hümâyûna nisbetle “Hamidiye” tesmiyesine tasaddi ve ….sebebi birer birer sual ve istizah olundukta verdiği ecvibeyi nâtık varaka-i mahtûmesi manzûr-ı âli-i veli-ni‘met-i azamîleri buyrulmak üzere melfûfuyla leffen ve risâle-i