MATERYAL VE YÖNTEM

Araştırma, Türkiye’nin Orta Karadeniz Bölgesi’nde yer alan Bafra Ovası’nda yürütülmüştür. Araştırmada, arıtma çamurlarının bakiye etkileri; yörede üreticiler tarafından yaygın olarak uygulanan kışlık tahıl + kışlık sebze + yazlık sebze münavebesi çerçevesinde, “buğday + beyaz baş lahana + domates + buğday + beyaz baş lahana + domates” ekim nöbeti sistemi esas alınarak incelenmiştir. Buna göre çalışmada arıtma çamuru, münavebenin ilk bitkisi olan buğday ekim

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 884 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

öncesi toprağa uygulandıktan sonra; ardından aynı yıl buğday ekilmiş, buğdayı takiben ikinci yıl beyaz baş lahana dikimi ve hasadı yapılmış, lahanadan sonra üçüncü yıl yazlık ürün olan domates dikimi ve hasadı gerçekleştirilmiş, domatesten sonra (aynı yıl) aynı yerde “buğday + beyaz baş lahana + domates” münavebesi tekrarlanmıştır (I. ve II. periyot münavebe denemesi- 2. Münavebe tekrarı). Münavebenin ikinci kez tekrarındaki ürünlerin verim ve bazı kalite parametreleri (bakiye etkiler) bu çalışmanın konusunu oluşturmuştur. Buna göre çalışmanın tarla denemeleri süreci Şekil 1’de gösterilmiştir.

Şekil 1. Uygulanan münavebe sisteminin şematik görünümü

Arıtma çamuru uygulama öncesinde, araştırma alanından alınan toprakların analiz sonuçları ile araştırmada kullanılan arıtma çamurunun bazı özellikleri Tablo 1’de verilmiştir. Araştırmada; kentsel nitelikli atıkların arıtımının yapıldığı, uzun havalandırmalı aktif çamur sistemi prosesine göre dizayn edilen, fiziksel arıtma, biyolojik arıtma ve çamur susuzlaştırma ünitelerinden oluşan Samsun-Bafra Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi’nden çıkan kek halindeki arıtma çamuru materyali kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan arıtma çamurunun; ağır metal içeriklerinin yönetmelikte (Anonim, 2019) belirtilen sınır değerlerin altında olduğu, mikrobiyolojik analizleri sonucu kullanımını sınırlandıracak patojen seviyesinin de tespit edilmediği görülmüştür.

Araştırmada; arıtma çamurunun 6 farklı dozu (0, 1, 2, 3, 4 ve 5 ton/da) ve optimum kimyasal gübreleme (N+P) uygulaması deneme konusu olarak ele alınmış olup, tarla denemeleri tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak her bir münavebe periyodunda çakılı denemeler halinde yürütülmüştür.

Susuzlaştırılmış kurutulmuş kek halindeki arıtma çamuru 65 o_{C sabit ağırlığa getirilmiş kuru}

madde üzerinden hesaplanarak, araştırmada ele alınan dozlara göre belirlenen miktarları pulluk altına verilerek toprağa karıştırılmıştır. Optimum NP konusundaki uygulamada, toprak analiz sonuçlarına göre bitkilerin ihtiyacı duyduğu optimum miktarlar toprağa uygulanmıştır. Buna göre NP uygulamasında; azotlu gübrenin (Amonyum sülfat, % 21 N) yarısı ile fosforlu gübrenin (Triple süper fosfat, % 43-44 P2O5) tamamı ürünlerin ekiminden/dikiminden önce, azotlu

gübrenin kalan yarısı ise buğday için kardeşlenme ortalarında, beyaz baş lahanada ikinci çapada, domateste ise meyveler görülmeye başladığında toprağa verilmiştir.

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 885 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

Çalışmada; I. ve II. periyot münavebe denemesi ikinci tekrarı denemelerinde, buğdayda tane verimi, sap verimi, tane ham protein (HP) oranı ve bin tane ağırlığı, beyaz baş lahanada toplam baş verimi, I. periyot münavebe denemesi ikinci tekrarında domateste toplam meyve verimi parametreleri incelenmiştir.

Tablo 1. Araştırma alanı topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri ile kullanılan arıtma çamurunun bazı özellikleri

Toprak

Toprak özelliği I. periyot münavebe denemesi yeri II. periyot münavebe denemesi yeri

Kil, % 56.3 57.1

Silt, % 36.2 35.6

Kum, % 7.6 8.2

Tekstür sınıfı Killi Killi

pH 7.80 7.93 Elektriksel iletkenlik, dS m-1 _{2.638 1.953} Kireç (CaCO3), % 5.5 5.8 Organik madde, % 2.77 2.76 Alınabilir fosfor, kg P2O5 ha-1 30 30 Alınabilir potasyum, kg K2O ha-1 990 900 Arıtma çamuru

I. periyot münavebe denemesi II. periyot münavebe denemesi

Katı madde, % 40 87 Yanma kaybı, % 61 73 pH 7.55 6.49 Elektriksel iletkenlik 25 o_{C, dS m}-1 _{7.11 8.00} Toplam N, % 4.50 5.25 Toplam P, % 2.23 1.95 Toplam K, % 0.64 0.36 C/N 8 8 Toplam demir, % 1.42 0.91 Toplam mangan, ppm 812 986 Toplam bakır, ppm 136 120 Toplam çinko, ppm 718 926 Toplam kadmiyum, ppm 1.5 1.1 Toplam krom, ppm 45 39 Toplam nikel, ppm 57 42 Toplam kurşun, ppm 359 37 Toplam civa, ppm <0.001 <0.001 3. BULGULAR

Buğday + beyaz baş lahana + domates + buğday + beyaz baş lahana + domates münavebesi ikinci tekrarında elde edilen (altı çizili kısım) buğday verim ve bazı tarımsal özellikleri Tablo 2’de, beyaz baş lahana baş verimi ve domates meyve verimi değerleri ise Tablo 3’te verilmiştir. Birinci ve ikinci periyot münavebe denemeleri ikinci münavebe tekrarlarında, en yüksek tane (sırasıyla, 506.5 kg/da ve 529.4 kg/da) ve sap verimi (sırasıyla, 949.7 kg/da ve 721.7 kg/da) kontrol konusu olan optimum NP uygulamasından elde edilmiştir. Bununla birlikte, tane verimi yönünden NP uygulaması ile I. periyot ikinci münavebe tekrarındaki arıtma çamurlarının AÇ3,

AÇ4 ve AÇ5 seviyeleri arasında ve II. periyot ikinci münavebe tekrarında ise NP uygulaması

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 886 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

ve sap verimi yönünden uygulamalar arasındaki bu farklılık istatistiksel açıdan p<0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Tablo 2).

Tablo 2. Arıtma çamuru uygulamalarının buğday bitkisinde tane ve sap verimi, bin tane ağırlığı ve ham protein (HP) oranı üzerine bakiye etkileri1

Uygulamalar

Tane verimi (kg/da) Sap verimi (kg/da) Bin tane ağırlığı (g) HP oranı (%) I. periyot ikinci münavebe tekrarı II. periyot ikinci münavebe tekrarı I. periyot ikinci münavebe tekrarı II. periyot ikinci münavebe tekrarı I. periyot ikinci münavebe tekrarı II. periyot ikinci münavebe tekrarı I. periyot ikinci münavebe tekrarı II. periyot ikinci münavebe tekrarı AÇ0 288.9 c 242.2 d 352.2 g 201.8 c 34.4 b 37.2 b 8.35 b 8.03 b AÇ1 299.9 c 311.0 d 364.8 f 384.6 bc 35.7 b 40.4 ab 8.49 b 8.11 b AÇ2 385.4 bc 315.8 d 390.2 e 427.4 bc 41.1 a 40.6 ab 8.67 b 8.19 b AÇ3 411.5 ab 339.5 cd 546.1 d 436.8 bc 41.2 a 43.7 a 8.81 ab 8.18 b AÇ4 459.0 ab 424.9 bc 688.5 b 500.9 ab 41.7 a 41.2 ab 8.94 ab 8.67 b AÇ5 435.3 ab 446.3 ab 617.3 c 560.3 ab 40.5 a 40.5 ab 10.08 a 8.91 b NP 506.5 a 529.4 a 949.7 a 721.7 a 42.8 a 39.8 ab 9.55 ab 12.24 a F değeri 15.694** _21.58** _26.003** _8.052** _26.479** _4.49* _5.56** _22.195**

AÇ: Arıtma çamuru, AÇ0= 0 t/da, AÇ1= 1 t/da, AÇ2= 2 t/da, AÇ3= 3 t/da, AÇ4= 4 t/da, AÇ5= 5 t/da, NP: Optimum azotlu ve

fosforlu gübre uygulaması, 1_{: Aynı sütunda aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki farklılık önemli değildir, *: p<0.05}

düzeyinde önemli, **: p<0.01 düzeyinde önemli

Buğday bin tane verileri incelendiğinde, istatistiksel açıdan önemli farklılıklar; I. periyot münavebe denemesi ikinci tekrarında arıtma çamurlarının ilk iki seviyesi ile diğer uygulamalar arasında (p<0.01), II. periyot münavebe denemesi ikinci münavebe tekrarı verilerinde ise arıtma çamuru uygulanmayan (AÇ0) konu ile diğer konular arasında (p<0.05) gerçekleşmiştir.

Çalışmada, arıtma çamuru dozlarının artışına paralel olarak HP oranının arttığı; I. periyot münavebe denemesi ikinci tekrarında en yüksek HP oranının AÇ5 uygulamasından, II. periyot

münavebe denemesi ikinci tekrarında ise optimum NP uygulamasından elde edildiği tespit edilmiştir. Araştırmada HP oranı yönünden uygulamalar arasındaki farklılık istatistiksel olarak p<0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Tablo 2).

Araştırmada, beyaz baş lahana baş verimi ve domates meyve verimi yönünden ele alınan konular arasında istatistiksel açıdan p<0.01 düzeyinde önemli farklılıklar tespit edilmiştir. İkinci kez tekrarlanan münavebe sonucunda I. periyot münavebe denemesi itibariyle en yüksek beyaz baş lahana baş verimi 5103 kg/da ile NP uygulamasında belirlenirken, NP konusu ile AÇ4 ve AÇ5 konuları arasındaki farklılık istatistiksel açıdan önemsiz bulunmuştur. Çalışmanın

ikinci periyodunda ise en yüksek beyaz baş lahana verimleri istatistiksel olarak aynı grubu oluşturan NP, AÇ4, AÇ3 ve AÇ5 uygulamalarından elde edilmiştir. Araştırmada domates

bitkisinde sadece I. periyot münavebe denemesi devam ettirilebilmiş ve en yüksek meyve verimi NP ve AÇ5 uygulamalarında saptanmış, adı geçen bu konular ile AÇ4 ve AÇ3 konuları

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 887 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

Tablo 3. Arıtma çamuru uygulamalarının beyaz baş lahana toplam baş verimi ile domates toplam meyve verimine bakiye etkileri (kg/da)*

Uygulamalar

Beyaz baş lahana Domates I. periyot ikinci

münavebe tekrarı

II. periyot ikinci münavebe tekrarı I. periyot ikinci münavebe tekrarı AÇ0 2937 c 1749 c 3491 d AÇ1 3677 b 3030 b 4834 c AÇ2 4133 b 3030 b 5506 bc AÇ3 4283 b 3972 a 6059 ab AÇ4 4323 ab 4000 a 6088 ab AÇ5 4323 ab 3947 a 6688 a NP 5103 a 4432 a 6811 a F değeri 17.28** _26.18** _32.60**

AÇ: Arıtma çamuru, NP: Optimum azotlu ve fosforlu gübre uygulaması, *: Aynı sütunda aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki farklılık önemli değildir, **: p<0.01 düzeyinde önemli farklılık