KİMYASAL KOMPOZİSYONU, TIBBİ VE DOĞAL BOYAMADDESİ OLARAK KULLANIM

2.1. Kimyasal kompozisyonu

Anchusa türlerinin kimyasal içerikleri ile ilgili çalışmalar yenidir ve az sayıdadır. Anchusa

türlerinin pirolizidin alkaloitleri, flavonoid, triterpene, saponin, vitamin (A, C, E), sabit yağ ve fenolik asit içerdikleri yapılan çalışmalarla saptanmıştır (Demirezer ve Zeeck, 2000; Guil- Guerrero ve ark., 2001; Koz, 2007; Kuruüzüm ve ark., 2012; Çöteli, 2015). Anchusa

officinalis’te polifenik bileşiklerden rosmarinik asit, klorojenik asit, naringenin, lutein-glikozit

ve rutinin baskın bileşen oldukları bildirilirken, başka bir çalışmada A.undulata subsp.

hybrida’nın ise rosmarinik asit, benzoik asit ve rutin olduğu bildirilmiştir (Zengin ve ark., 2015,

Bošković ve ark., 2018). Boraginaceae familyası, bitkilerde nadir bulunan gamma linoleik asitin ana kaynağı olan bitkileri barındırmaktadır (Kılınç, 2012). Anchusa türlerinin doymamış yağ asitlerinden oleik asit, α-linolenik, Ɣ-linolenik, stearidonik asit doymuş yağ asitlerinden ise palmitik ve stearik asit içerdikleri bildirilmiştir. Anchusa undulata türü % 29.36 sabit yağ içerdiği, bununda % 8.5’nin Ɣ-linolenik asit olduğu belirlenmiştir (Guil-Guerrero ve ark., 2001). Kuzey Irak Bölgesi’nde doğal olarak yetişen A.azurea bitkisinin tohumlarında yapılan başka bir çalışmada ise 11 yağ asiti tespit edilmiş, bileşenlerinin yüzdesi ve cinsinin diğer bölgeler yetişenlerden farklı olduğu bildirilmiştir (Osw ve ark., 2017).

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 862 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

Anchusa türleri Yayılış alanı

Anchusa leptophylla subsp. leptophylla Bolu, Afyonkarahisar, Amasya, Ankara, Konya,

Sivas, Uşak, Yozgat

Anchusa leptophylla subsp. incana Kars, Ardahan, Amasya, Ankara, Edirne, Erzincan,

Erzurum, Gümüşhane, Kayseri, Konya, Niğde, Rize

Anchusa leptophylla subsp. tomentosa Ağrı, Diyarbakır, Elazığ, Tunceli

Anchusa officinalis İstanbul, Karabük, Balikesir, Bursa, İçel, Kırklareli,

Kütahya, Niğde

Anchusa undulata subsp. hybrida

İstanbul, Afyonkarahisar, Ankara, Antalya, Bilecik, Bursa, Çanakkale, Denizli, Hatay, İçel, İzmir, Konya, Kahramanmaraş, Samsun, Sinop, Yozgat

Anchusa azurea var. azurea

Adana, İstanbul, Kars, Bitlis, Ağrı, Ankara, Antalya, Artvin, Bursa, Çanakkale, Elazığ, Konya, Kahramanmaraş, Muğla, Samsun, Tekirdağ, Şanlıurfa, Yozgat

Anchusa azurea var. macrocarpa Hakkari, Karaman

Anchusa azurea var. kurdica Adana, Mardin, Siirt, Ağrı, Şanlıurfa

Anchusa strigosa Gaziantep, Mardin, Hatay, Malatya, Şanlıurfa

Anchusa stylosa Bolu, Aydin, Bilecik, Burdur, Edirne, Eskişehir,

Kayseri, Tekirdağ

Anchusa thessala İstanbul

Anchusa pusilla Bolu, Amasya, Ankara, Çorum, Kırklareli, Konya,

Samsun, Tokat

Anchusa limbata Antalya

Anchusa arvensis subsp. orientalis Gaziantep, Kars, Ankara, Antalya, Bursa, Elazığ,

Erzurum, Gümüşhane, Hatay, Kütahya, Samsun, Van

Anchusa barrelieri var. barrelieri Adana, İstanbul, Hakkari, Kastamonu, Amasya, _{Ankara, İçel, Kayseri, Tokat}

Anchusa barrelieri var. orientalis Adana, İstanbul, Antalya, Burdur, Denizli, Erzincan,

Hatay, Isparta, İçel, Kahramanmaraş, Niğde, Uşak

Anchusa aggregata Adana, Antalya

Anchusa aucheri Adana, Hakkari, Mardin, Şırnak, Adıyaman, Elazığ,

Gümüşhane, Hatay, Sinop, Sivas, Yozgat

2.2. Tıbbi ve Doğal Boyamaddesi Olarak Kullanımı

Anchusa türlerinin, gıda olarak, halk hekimliğinde bazı hastalıkların tedavisinde ve bazı

bölgelerimizde yün boyamada kullanıldığı ile ilgili literatürler mevcutttur. Anchusa azurea bitkisinin genç yaprakları özellikle ilkbahar ve yaz aylarında toplanarak sebze olarak tüketilmektedir. Bazı bölgelerimizde börek ve hamur işlerinde kullanılmaktadır (Murathan ve Özdinç, 2018). Anchusa azurea’nın antikanser, antioksidan, antihelmotik, antiviral, merkezi sinir sistemi ve endokrin sistemi üzerine etkilerinin olduğu, Uygur tıbbında kardiyovasküler ve felç inmesinde kullanıldığı (Chen ve ark., 2017; Hou ve ark., 2017), Anchusa strigosa’nın antimikrobiyal, antidiabetik, hypotansif, antioksidan, analjezik, sedatif, diüretik, antiimflamatuvar ve mide koruyucu etkilerinin olduğu bildirilmiştir (Qasem, 2015; Asnaashari ve ark.2018). Son yıllarda Anhusa azurea bitkisi üzerine yapılan çalışmalarda bitkinin köklerinin önemli fenolik bileşikler ihtiva ettiği belirlenmiştir. İzole edilen fenolik bileşikler oksidatif stres, kanser, yaşlanma, arteroskleroz, iltihaplanma ve nörodejeneratif hastalıklarla

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 863 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

(Parkinson ve Alzheimer) ilişkilendirilmiştir (Kuruüzüm ve ark., 2012; Baghiani ve ark., 2013; Al-Snafi, 2014). Ülkemizde yapılan etnabotanik çalışmalarda; Malatya ve Bingöl yöresinde, A.

azurea bitkisinin yapraklarının terletici, diüretik, karın ağrısı, romatizma, yara iyileştirici olarak

(Polat ve ark., 2012; Tetik ve ark., 2013), Ağrı yöresinde romatizma ve karın ağrısında (Dalar ve ark., 2018), Hakkari ve Van yöresinde astım ve kalp rahatsızlıklarında (Melikoğlu ve ark., 2015; Oğuz ve Tepe, 2017), Samsun yöresinde A. azurea’nın taban yaprakları ve köklerinin kısırlık ve yara tedavisinde (Mumcu ve Korkmaz, 2018) Siirt yöresinde yapraklarının ezilerek yılan sokmasına karşı panzehir olarak (Yapıcı ve ark., 2009), Uşak ve yöresinde yaprak ve çiçeklerinin egzama tedavisinde kullanıldığını (Deniz ve ark., 2010) bildirmişlerdir.

Doğal boyamaddeleri bitkinin çiçek, yaprak, meyve ve köklerinden tek başına elde edilebildiği gibi bitkinin toprak üstü kısımlarından da elde edilebilmektedir. Anchusa azurea bitkisinin toprak üstü kısımlarının mavi renk ve köklerinin kırmızı renk verdiğini (Gilbert and Cooke, 2001; Deniz ve ark., 2010; Murathan ve Özdinç, 2018) bildiren literatürler olduğu gibi farklı mordanlar ile (şap ve tartar kremi) gri renk verdiğini bildiren çalışmalarda bulunmaktadır (Bhuyan ve ark., 2016; Azmat ve ark., 2018). Köklerinden elde edilen kırmızı renk eski zamanlarda kozmetikte kullanılmış, fazla kalıcı olmadığı için kullanımından vazgeçilmiştir. Doğu Anadolu Bölgesi’nde Anchusa azurea’dan mavi renk elde edildiği ve yaygın olarak yün boyamada kullanıldığı (Özgökçe ve Yılmaz, 2003; Çakmakçı ve ark., 2009) bildirilmektedir. 3. SONUÇ

Anchusa türlerinin kimyasal bileşimi ile ilgili çalışma oldukça az sayıdadır. Bitkinin önemli

biyoaktif bileşenler içerdiği tespit edilmekle birlikte daha ileri düzeyde çalışmalar yapılmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Geçmişte kozmetikte boya bitkisi olarak olarak kullanılıp kalıcılığının az olması nedeniyle kullanımından vazgeçilen bitkinin, farklı mordanlar ile yeni araştırmalar yapılması düşünülebilir.

KAYNAKLAR

Al-Snafi, A. E., 2014. The pharmacology of Anchusa italica and Anchusa strigosa. A review. International Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences, 6(4): 7-10.

Anonim, 2018. http://www.tubives.com/(Erişim tarihi: 30.12.2018)

Asnaashari, S., Dastmalchi, S., Javadzadeh, Y., 2018. Gastroprotective effects of herbal medicines (roots). International Journal of Food Properties, 21(1): 902-920.

Azmat, S., Shazia, B.I., Abid, H., 2018. Plant originated colour pigments used in traditional arts. International Journal of Humanities and Social Science Research, 4(4): 18-20.

Baghiani, A., Boussoualim, N., Trabsa, H., Aouachria, S., Arrar, L., 2013. In vivo free radical scavenging, antihemolytic activity and antibakteriyel effects of Anchusa azurea exracts. International Journal of Medicine and Medical Sciences, 46(1): 1113-1118.

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 864 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

Boskovic, I., Đukić, D. A., Maskovic, P., Mandić, L., Perovic, S., 2018. Phytochemical composition and antimicrobial, antioxidant and cytotoxic activities of Anchusa officinalis L. extracts. Biologia, 73(11): 1035-1041.

Bhuyan, S., Gogoi, N., Kalita, B.B., 2016. Natural dyes and its antimicrobial effect. International Journal of Engineering Trends and Technology (IJETT), 42(3): 102-105.

Chen, K., Xie, Z., Dai, W., W., Q., 2017. A new oleanolic-type triterpene glycoside from

Anchusa italica. Natural Product Research, 31(8): 959-965.

Çakmakçı, R., Erdoğan, Ü., Erdoğan, Y., 2009. Economically important medicinal and aromatic and others plants of the Ispir region. International Rural Development Symposium 25- 27 September, Erzurum, pp. 174-192.

Çöteli, E., 2015. Investigation of amounts of vitamins A, E, C, malondialdehyde and glutathione in plant A. azurea Miller var. azurea. Adıyaman Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 5(2): 155-162.

Dalar, A., Mukemre, M., Ünal, M., Özgökçe, F., 2018. Traditional medicinal plants of Ağrı province, Turkey. Journal of Ethnopharmacology, 226: 56-72.

Deniz, L., Serteser, A., Kargıoğlu, M., 2010. Uşak Üniversitesi ve yakın çevresindeki bazı bitkilerin mahalli adları ve etnobotanik özellikleri. AKÜ Fen Bilimleri Dergisi, 57-72.

Demirezer L. O., Zeeck A., 2000. Chemical composition and biological activity of Anchusa

leptophylla. J. Hacettepe Univ. Fac. Pharmacy, 20: 7-17.

Evans, W. C., 2002. Trease and Evans' pharmacognosy. 15th ed. Edinburgh, New York: WB Saunders.

Gilbert, K.G., Cooke, David, T., 2001. Dyes from plants: Past usage, present understanding and potential. Plant Growth Regulation, 34: 57-69.

Guil-Guerrero J. L., Maroto F. F. G., Gimenez A. G., 2001. Fatty acid profiles from forty-nine plant species that are potential new sources of γ-linolenic acid. J. Am. Oil Chem. Soc., 78: 677- 684.

Hou, Y., Chen, K., Deng, X., Fu, Z., Chen, D., Wang, Q., 2017. Anti-complementary constituents of Anchusa italica. Natural Product Research, 31(21): 2572-2574.

Kazemi, M., 2013. Essential oil composition of Anchusa italica from Iran. Chemistry of Natural Compounds, 49(2): 369-370.

Kılınç, İ., 2012. γ-Linolenik asit kaynağı bitkiler üzerine araştırmalar. Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Farmakognozi Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi, 107s.

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 865 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

Kuruüzüm-Uz A., Süleyman, H., Güvenalp Z., Çadırcı, E., Demirezer L. O., 2012. Investigation on anti-inflammatory and antiulcer activities of Anchusa azurea extracts and their major constituent rosmarinic acid. Zeitschrift für Naturforschung C., 67(7-8): 360-366.

Melikoğlu, G., Kurtoğlu, S., Kültür, Ş., 2015. Türkiye’de astım tedavisinde geleneksel olarak kullanılan bitkiler. Marmara Pharmaceutical Journal, 19: 1-11.

Mumcu, Ü., Korkmaz, H., 2018. Ethnobotanical uses of alien and native plant species of Yeşilırmak Delta, Samsun, Turkey. Acta Biologica Turcica, 31(3): 102-113.

Murathan, Z. T., Özdinç, M., 2018. Ardahan ve Elazığ illerinde yetişen Anchusa azurea Miller var. azurea bitkisinin biyoaktif bileşenleri ve antioksidan kapasitesi üzerine bir araştırma. KSÜ Tarım ve Doğa Dergisi, 21(4): 529-534.

Oğuz, F., Tepe, I., 2017. Yüksekova (Hakkari) yöresinde halk tababetinde kullanılan bitkiler ve kullanım alanları. Turkish Journal of Weed Science, 20(2): 28-37.

Osw, P., Hussain, F., Gozzini, D., Vidari, G., 2017. GC-MS Determination and identification of eleven fatty acids in triglycerides isolated from the seeds of traditional kurdish medicinal plant Anchusa azurea Mill. Eurasian Journal of Science & Engineering, 3(2): 230-240.

Özgökçe, F., Yılmaz, İ., 2003. Dye Plants of East Anatolia Region (Turkey). Economic Botany, 57(4): 454-460.

Polat, R., Selvi, S., Çakılcıoğlu, U., Açar, M., 2012. Investigations of ethnobotanical aspect of wild plants sold in Bingöl (Turkey) local markets. Biological Diversity and Conservation, 5(3): 155-161.

Qasem, J. R., 2015. Prospects of wild medicinal and industrial plants of saline habitats in the Jordan valley. Pak. J. Bot., 47(2): 551-570.

Tetik, F., Civelek, Ş., Çakılcıoğlu, U., 2013. Traditional uses of some medicinal plants in Malatya (Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 331-346.

Ulu, Ş., 2006. Samsun çevresinde yayılış gösteren bazı Anchusa L. (Boraginaceae) türleri üzerinde morfolojik, anatomic ve taksonomik bir araştırma. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Biyoloji Anabilim Dalı. (Yüksek Lisans Tezi), 92s.

Yapıcı, İ.Ü., Hoşgören, H., Saya, Ö., 2009. Kurtalan (Siirt) ilçesinin etnobotanik özellikleri. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 12: 191-196.

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 866 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNDE DOĞAL OLARAK YETİŞEN BAZI ÖNEMLİ TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER

Dr. Öğr. Üyesi Gülen ÖZYAZICI Siirt Üniversitesi, gulenozyazici@siirt.edu.tr ÖZET

Dünya’da ve Türkiye’de doğal ürünlere olan talebin artması, tıbbi ve aromatik bitkilerin önemini artırmış ve giderekte artmaya devam etmektedir. Türkiye üç fitocoğrafik bölgenin kesişme noktasında bulunması, coğrafi özellikleri ve iklim çeşitliliği nedeniyle zengin bir floraya sahiptir. Ülkemizde 11466 bitki taksonu doğal yayılış göstermekte olup bunun yaklaşık % 32’si endemiktir. Bu bitki zenginliği içerisinde tıbbi ve aromatik bitkiler ayrı bir öneme sahiptir. Ülkemizde oldukça az sayıda tıbbi bitkinin tarımı yapılmakta, büyük bir çoğunluğu doğadan toplanarak kullanılmaktadır. Türkiye Bitkileri Veri Servisinin (TÜBİVES) kayıtlarına göre Güneydoğu Anadolu Bölgesinde 3122 bitki taksonu bulunmaktadır. Bu çalışmada, Asteraceae, Capparidaceae, Clusiaceae (Guttiferae), Fabaeceae, Labiateae, Orchidaceae, Plantaginaceae, Polygonaceae, Ranunculaceae, Umbelliferae, Zygophyllaceae familyalarına ait önemli tıbbi ve aromatik bitkilerin yöresel ve bilimsel isimleri, yetişme alanları, kullanılan kısımları, etken maddeleri ve tıbbi özellikleri hakkında bilgi verilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Tıbbi ve aromatik bitkiler, Güneydoğu Anadolu Bölgesi

SOME IMPORTANT MEDICAL AND AROMATIC PLANTS IN NATURAL