POWDER X-RAY DIFFRACTION ANALYSIS AND RELATED
SOME IMPORTANT MEDICAL AND AROMATIC PLANTS IN NATURAL GROWTH IN SOUTHEASTERN ANATOLIA
2. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ FLOARASINDA BULUNAN BAZI ÖNEMLİ TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER
www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 868 TAM METİN KİTABI ZEUGMA
II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019
Türkiye Bitkileri Veri Servisinin (TÜBİVES) kayıtlarına göre Güneydoğu Anadolu Bölgesinde 3122 bitki taksonu bulunmaktadır. Bunların dağılımı Tablo 1’de verilmiştir. Tablo 1 incelendiğinde, takson sayısının % 1.47-21.53 arasında değişim gösterdiği, en fazla taksonun Şanlıurfa ilinde, daha sonra Gaziantep ilinde bulunduğu görülmektedir.
Tablo 1. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde illere göre takson sayısı (Anonim, 2018)
İller Takson sayısı Dağılımı (%)
Adıyaman 286 9.16 Batman 120 3.84 Diyarbakır 421 13.49 Gaziantep 636 20.37 Kilis 46 1.47 Mardin 621 19.89 Siirt 320 10.25 Şanlıurfa 672 21.53 TOPLAM 3122 100.00 Asteraceae
Bilimsel adı: Gundelia tournefortii Türkçe adı: Kenger
Kullanılan kısmı: Toprakaltı kısmı, genç yaprakları Bileşimi: Fenolik bileşikler
Etki ve Kullanımı: Daha çok sebze olarak genç sürgünleri pişirilerek yenilmekte, yemeğine “Borani”adı verilir. Kökten elde edilen sakıza “kenger sakızı” denir. Özellikle saplarının karaciğer koruyucu ve kan temizleyici olduğu düşünülmektedir. Ayrıca diyabet, ağrı kesici, kramp çözücü, hazımsızlığı giderici, sinirleri güçlendirici, ve migrene karşı oldukça yararlı olduğu, hipoglisemik, anti-inflamatuar, anti-parazit, antibakteriyel ve hepatoprotektif etkileri olduğu bildirilmektedir (Baytop, 1984, Konak ve ark., 2017).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Diyarbakır ve Gaziantep florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Capparidaceae
Bilimsel adı: Capparis ovata DESF. var. palaestina ZOH. Türkçe adı: Kapari, kebere
Kullanılan kısmı: Çiçek tomurcukları, meyvası Bileşimi: Flavon
Etki ve kullanımı: tomurcuklarından turşu yapılmaktadır. İdrar söktürücü, kabız ve kuvvet verici olarak kullanılmaktadır.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Mardin, Diyarbakır, Şanlıurfa illerinin doğal florasında bulunmaktadır (Anonim, 2018).
www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 869 TAM METİN KİTABI ZEUGMA
II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019
Bilimsel adı: Glcyrhiza glabra var. glabra L. Türkçe adı: Meyan kökü
Kullanılan kısmı: Kök ve rizomları
Bileşimi: Meyan kökü bitkisinin, kök ve rizomları ile bunlardan elde edilen meyan özü kullanılmaktadır. Meyan kökleri, nişasta, şeker (glikoz, sakkaroz), zamk, reçine, acı madde, flavon glikozitleri, glycyrrhizin, kalsiyum, azot, potasyum ve magnezyum, asparajin ile mannit içerir. Glycyrrhizin şekerden 50 defa daha tatlı olup, köklerde bulunma oranı % 5-13 arasında değişmektedir.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Gaziantep, Siirt, Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin florasında yayılış göstermektedir.
Bilimsel adı: Trigonella foenum-graecum L. Türkçe adı: Çemen otu
Kullanılan kısmı: Tohumları
Bileşimi: Çemen otu tohumunun bileşimini %27.0 oranla protein oluşturmakta, bunu %7.0- 10.0 ile ham yağ izlemektedir. Bunun dışında bileşimde yer alan diğer bileşenler; uçucu yağ, trigonellin, kolin, fitin, nikotinamit, sterol, flavonoit, lesitin, feonugraesin, acılık bileşenleri, saponin ve kumarindir (Akgül, 1993).
Etki ve kullanımı: Ülkemizde tohumları ezilip pastırmanın üzerine sıvanan keskin kokulu "çemen" adlı macunun üretilmesinde kullanılır. Bazı yerlerde çemen otunun yaprakları salatalara eklenip çiğ olarak yendiği gibi sebze olarak da tüketilir. Çemen otu, öksürüğü hafifletir, göğsü yumuşatır ve balgam söktürür. Bronşiti ve boğaz ağrılarını hafifletir, rahatlama sağlar.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Gaziantep ve Şanlıurfa florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Guttiferae
Bilimsel adı: Hypericum sp. Türkçe adı: Sarı kantaron Kullanılan kısmı: Yaprakları
Bileşimi: Bitki, %0.05-1 oranında uçucu yağ (α-pinen, karyofilen, limonen, mirsen ve sineol), %2-5 oranında flavonoller (hiperosid, kersitrin, izokersitrin, kersetin ve rutin),, A ve C vitaminleri, bazı aminoasitler, tanen ve reçine içermektedir.
Etki ve kullanımı: Ülkemizde halk arasında iyi bilinen bu çok yıllık bitki mide, karaciğer ve safra rahatsızlıkları ile özellikle yanık yaralarının (Baytop, 1999) tedavisinde eskiden beri kullanılmaktadır. Son yıllarda depresyon ve anksiyetede bu bitkiden hazırlanan preparatlar kullanılmaktadır. Boyacılık sanayiinde toprak üstü aksamı kullanılmaktadır. İçerdiği flavonoit yapıdaki hypericin ve quercetin maddelerinden dolayı lifleri boyama özelliğine sahiptir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Hypericum cinsine ait birçok tür doğal olarak yayılış göstermekte ve kantaron gibi kullanılmaktadır (Anonim, 2018).
www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 870 TAM METİN KİTABI ZEUGMA
II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019
Lamiaceae
Bilimsel adı: Origanum haussknechtii Boiss. Türkçe adı: Dağ mercanı
Kullanılan kısmı: Toprak üstü kısmı Bileşimi: Uçucu yağ
Etki ve Kullanımı: Origanum türlerinin uçucu yağ ana bileşenleri timol ve karvakrol olarak belirlenmiştir. Origanum türleri halk arasında tatlandırıcı ve güçlü dezenfenktanlar ile parfümeride ve sabunlara koku verici olarak kullanılmaktadır. Kekik bitkisi gibi kullanılmaktadır.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Adıyaman florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Bilimsel adı: Salvia sclarea L. Salvia siirtica Kahraman, Celep&Doğan Türkçe adı: Misk adaçayı
Kullanılan kısmı: Çiçekli dalları ve yaprakları Bileşimi: Uçucu yağ, tanen, rezin içerir.
Etki ve kullanımı: Midevi, kabız, terlemeyi azaltıcı ve yatıştırıcı etkisinden dolayı infüzyon halinde kullanılmaktadır (Baytop, 1984).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Gaziantep florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018). Ticari öneme sahip olan adaçayı türleri doğal olarak yetişmemektedir. Siirt ili florasında olan Salvia siirtica Kahraman, Celep&Doğan doğal olarak bulunmaktadır.
Bilimsel adı: Satureja hortensis L. Türkçe adı: Sater, zahter
Kullanılan kısmı: Çiçekli dalları ve yaprakları
Bileşimi: Uçucu yağ içerir. Uçucu yağda bilhassa karvakrol bulunmaktadır.
Etki ve kullanımı: Gaz söktürücü, terletici, iştah açıcı, idrar arttırıcı etkisinden dolayı infüzyon halinde kullanılmaktadır. Baharat olarakta kullanılmaktadır (Baytop, 1984).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Diyarbakır ve Adıyaman florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Bilimsel adı: Thymbra spicata L. var. spicata L. Türkçe adı: Karabaş kekik, sater
Kullanılan kısmı: Çiçek ve yaprakları
Bileşimi: Uçucu yağ içerir. Uçucu yağda bilhassa karvakrol bulunmaktadır.
Etki ve kullanımı: Antiseptik ve uyarıcı etkisinden dolayı infüzyon halinde kullanılmaktadır. Baharat olarakta kullanılmaktadır (Baytop, 1984).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Gaziantep, Mardin ve Batman florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Bilimsel adı: Ziziphora capitate L., Ziziphora taurica Bieb. Türkçe adı: Dağ reyhanı
www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 871 TAM METİN KİTABI ZEUGMA
II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019
Kullanılan kısmı: Çiçekli dalları
Bileşimi: Uçucu yağ içerir. Uçucu yağda bilhassa pulegon bulunmaktadır.
Etki ve kullanımı: Midevi, haricen yara iyileştirici olarak kullanılır (Baytop, 1984).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Diyarbakır, Şanlıurfa, Gaziantep ve Batman florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Bilimsel adı: Melissa officinalis L. subsp. inodora (Bornm.) Türkçe adı: Limon otu
Kullanılan kısmı: Yaprak
Bileşimi: Uçucu yağ, tanen içerir. Uçucu yağda bilhassa sitral, sitronellal ve linalol bulunmaktadır.
Etki ve kullanımı: Midevi, yatıştırıcı, gaz söktürücü, terletici ve antiseptik etkilere sahiptir (Baytop, 1984).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Mardin florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Orchidaceae
Bilimsel adı: Orchis sp. Türkçe adı: Salep
Kullanılan kısmı: Yumruları
Bileşimi: Müsilaj, nişasta, glikomannan
Etki ve kullanımı: İçecek ve dondurma endüstrisinde kullanılmaktadır. Salep; bronşit ve mide hazımsızlıklarına iyi gelmektedir. İştah açıcı, zihni güçlendirici, kötü kolesterol ve kandaki trigliserid düzeyini azaltıcı etkisinin olduğu bilinmektedir. Ayrıca afrodizyak etkisi bulunmaktadır (Arslankaya, 2012).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Orchis dinsmorei (SCHLECHTER) H: BAUMANN ET DAFNI. (Gaziantep), Orchis laxiflora LAM. (Diyarbakır), Orchis palustris JACQ. (Adıyaman, Mardin, Şanlıurfa), Orchis anatolica BOISS. (Mardin, Batman, Şanlıurfa), Orchis spitzelii SAUTER EX W. KOCH. (Siirt), Orchis collina BANKS ET SOL. (Gaziantep, Mardin), Orchis
papilionacea L. subsp. schirwanica (WORONOW) SOO (Gaziantep, Kilis, Batman), Orchis papilionacea L. subsp. heroica (E. D. CLARKE) H. BAUMANN (Gaziantep), Orchis morio L.
subsp. syriaca CAMUS ET AL. (Gaziantep), Orchis simia LAM. (Mardin, Batman, Siirt),
Orchis tridentata SCOP. (Batman, Siirt), Orchis coriophora L. (Gaziantep, Mardin, Batman,
Şanlıurfa) illerinin florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Ranunculaceae
Bilimsel adı: Nigella sativa L. Türkçe adı: Çörekotu
www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 872 TAM METİN KİTABI ZEUGMA
II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019
Kullanılan kısmı: Tohumları
Bileşimi: Sabit yağ, uçucu yağ ve saponinler taşımaktadır.
Etki ve kullanımı: Çörek otu uçucu yağı gerek gıdalarda oksidasyonu engellemek amacıyla gerekse insan vücudunda ortaya çıkabilecek hücre hasarlarını onarması nedeniyle kullanılan önemli maddelerden biridir. Sultan, (2009); Lutterodt ve ark., (2010); Bourgou ve ark., (2012) çörek otu uçucu yağlarının antimikrobiyal, antikanserojen, antienflammatuar, antidiyabetik, antiradikal özelliklerinin olduğunu tespit etmişlerdir.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Gaziantep ve Siirt illerinin florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Plantaginaceae
Bilimsel adı: Plantago sp. Türkçe adı: Sinirotu, damarotu
Kullanılan kısmı: Tohum ve yapraklar
Bileşimi: Müsilaj, tanen, pektin ve organik asitler taşımaktadır.
Etki ve Kullanımı: Nefes yolu rahatsızlığında, öksürük, bronşit, balgam söktürücü, nefes darlığı, kabızlıkta, kanı temizlemede, ateş düşürücü, guatr, çıban, akciğer ve karaciğer rahatsızlıklarında, idrar yolu enfeksiyonlarında ve yaraların iyileşmesinde kullanılmaktadır. Kurutulmuş yaprakları demlenerek, taze yaprakları ciltte guatr, sivilce, çıban, böcek sokmaları gibi yerlere sarılarak kullanılır (Gül ve Seçkin Dinler, 2016).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Plantago afra L.( Mardin ve Gaziantep), Plantago cretica L. (Gaziantep), Plantago loeflingii L. (Şanlıurfa), Plantago albicans L. (Gaziantep), illerinin doğal florasında bulunmaktadır (Anonim, 2018).
Polygonaceae
Bilimsel adı: Rheum ribes L.
Türkçe adı: Işgın, uçkun, dağ muzu Kullanılan kısmı: Kök, sap ve tohumları Bileşimi: Fenolik bileşikler, polifenoller
Etki ve Kullanımı: Tohumlarının şeker hastalığında etkili olduğu bilinmektedir. Kök kısmının siroza karşı etkili olduğu belirtilmekte, son yıllarda yapılan çalışmalarda meme kanserine karşı etkili olduğu bildirilmektedir.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Siirt’in yüksek rakımlı yerlerinde doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Umbelliferae
Bilimsel adı: Pimpinella anisum L. Türkçe adı: Anason
www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 873 TAM METİN KİTABI ZEUGMA
II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019
Kullanılan kısmı: Meyveleri
Bileşimi: Sabit yağ ve uçucu yağ. Uçucu yağın bileşiminde anethol bulunmaktadır.
Etki ve kullanımı: Bitkideki bu uçucu yağ; çoğunlukla tıbbi olarak; antispazmodik, sindirim uyarıcı, balgam söktürücü, boğaz ağrıları giderici, öksürük kesici ve diş iltihaplarını kurutucu, antifungal ve antidepresan şeklinde kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra kozmetik sanayinde, sabun ve deterjan yapımında ayrıca gıda sanayinde de kullanılmaktadır (Başer, 1997; Tunçtürk ve Yıldırım, 2006; Meena ve ark., 2012).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Mardin ili florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Bilimsel adı: Coriandrum sativum L. Türkçe adı: Kişniş
Kullanılan kısmı: Meyveleri
Bileşimi: Uçucu yağ içerir. Bu yağın büyük bir ksmı linaloolden oluşmaktadır.
Etki ve kullanımı: Kişniş geleneksel tıpta yüzyıllardır anti-inflamatuar, analjezik ve antibakteriyel olarak kullanılmaktadır. Kurutulmuş meyveleri özellikle soslar, et ürünleri, ekmek ve şekerlemelere çeşni olarak eklenmektedir. Aynı zamanda, birçok Hint köri tozunun standart maddesidir. Ayrıca, kişnişin uçucu yağı, birkaç tıbbi özelliğiyle birlikte aromatizan olarak da kullanılmaktadır (Ulutaş Deniz ve ark., 2018).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Adıyaman ve Siirt florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
Zygophyllaceae
Bilimsel adı: Peganum harmala L. Türkçe adı: Üzerlik, nazar otu
Kullanılan kısmı: Tohum ve kökleri kullanılmaktadır. Bileşimi: Alkaloit
Etki ve kullanımı: Halk hekimliğinde tıbbi bitki, endüstriyel olarak boya bitkisi olarak kullanılmaktadır. Analjezik, anti-inflamatuar etkileri tıbbi çalışmalarda gösterilmiştir. Aktif bileşenleri özellikle tohumlarda ve köklerde bulunan alkaloitlerdir. Tohumlarından “Türk Kırmızı” olarak adlandırılan kırmızı renk elde edilir, Batı Asya’da halıların ve yünlerin boyanmasında kullanılır. Tohumları su ile ekstrakte edilirse floresan sarı boya elde edilir, eğer alkol ile ekstrakte edilirse kırmızı boya elde edilir. Dalları, kökleri ve tohumları mürekkep, boya ve dövme yapımında kullanılmaktadır (Kırıcı ve ark., 2017).
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Mardin ve Şanlıurfa illerinin florasında doğal olarak yayılış göstermektedir (Anonim, 2018).
3. SONUÇ
Tıbbi ve aromatik bitkiler bakımından zengin bir floraya sahip ülkemizin bu kaynaklarından daha verimli yararlanabilmesini sağlamak için gerekli yasal düzenlemeler yapılarak doğadan
www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 874 TAM METİN KİTABI ZEUGMA
II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019
toplama kontrol altına alınmalı, ekonomik değeri yüksek bitkiler kültüre alınarak, bu bitkilerin tarımına geçilmeli, bilinçsizce ve gelişigüzel kullanımı önlenmeli, hammadde olarak ihraç etmek yerine işlenerek ticaretinin yapılması için gereken önlemler alınmalıdır.
KAYNAKLAR
Akan, H., Aslan, M., Balos, M.M., 2005. GAP yöresindeki tıbbi ve aromatik bitkiler, TBAG/Ç.SEK/22 Nolu (Basılmamış, Proje sonuç raporu), 136s.
Akgül A., 1993. Baharat Bilimi ve Teknolojisi. Gıda Teknolojisi Derneği Yayınları, No: 15. Ankara.
Anonim, 2018. http://www.tubives.com/, (Erişim tarihi: 30.12.2018).
Arslankaya, H., 2012. Türkiye’deki endemik orkide türlerinin türkiye biyoçeşitliliğinin devamı açısından önemi. Türkiye 2. Orkide ve Salep Çalıştayı Bildirileri, 25-26 Nisan, s. 67-85. Başer, K.H.C. 1997. Tıbbi ve aromatik bitkilerin ilaç ve alkollü ilaç sanayilerinde kullanımı.Anadolu Üniversitesi, T.B.A.M. İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: 39, İstanbul. Baytop, T. 1984. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi. İstanbul Üniversitesi Yayınları, Eczacılık Fakültesi, No: 40.
Baytop, T., 1999. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi (Geçmişte ve Bugün), Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul.
Bourgou, S., Pichette, A., Marzouk, B., Legault, J., 2012. antioxidant, anti-inflammatory, anticancer and antibacterial activities of extracts from Nigella sativa (black cumin) plant parts. Journal of Food Biochemistry, 36: 539-546.
Ulutaş Deniz, E., Yeğenoğlu, S., Sözen Şahne, B., Gençler Özkan, A. M., 2018. Kişniş (Coriandrum sativum L.) üzerine bir derleme. Marmara Pharm J., 22(1): 15-28.
Gül, V., Seçkin Dinler, B., 2016. Kumru (Ordu) yöresinde doğal olarak yetişen bazı tıbbi ve aromatik bitkiler. Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 11(1): 146-156. Karaer, F., Kutbay, H.G., Terzioğlu, S., 2015. Türkiye’nin istilacı yabancı bitki biyoçeşitliliği, tehdit faktörleri ve alınması gerekli tedbirler. Turkısh Journal of Weed Science, 18(1): 24-32. Karık, Ü., Oğur, E., Çiçek, F., 2016. Türkiye Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Genetik Kaynakları. Anadolu J. of AARI., 26(1): 62-71.
Kırıcı, S., Demirci Kayıran, S., Tokuz, G., 2017. Doğu Akdeniz Bölgesinde Üzerlik (Peganum Harmala L.) Bitkisinin Tütsü Olarak Kullanımı. Lokman Hekim Dergisi, 8(1): 1-12.
www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 875 TAM METİN KİTABI ZEUGMA
II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019
Lutterodt, H., Luther, M., Slavin, M., Yin, J.J., Parry, J., Gao, J.M., Yu, L.L., 2010. Fatty acid profile, thymoquinone content, oxidative stability, and antioxidant properties of cold pressed black cumin seed oils. LWT-Food Sci. Technol., 43: 1409-1413.
Meena, S.S., Mehta, R.S., Lal, G., Anwer, M.M., 2012. Effect of agronomic practices on productivity and profitability of anise. J Spices Aromatic Crop, 21: 102-105.
Sultan, M.T., Butt, M.S., Anjum,F.M., Jamil. A., Akhtar, S., Nasır, M., 2009. Nutritional profile of indigenous cultivar of black cumin seeds and antioxidant potential of its fixed and essential oil. Pak. J. Bot., 41: 1321-1330.
Tunçtürk, M., Yıldırım, B., 2006. Effect of seed rates on yield and yield components of anise (Pimpinella anisum L.). Indian J Agr Sci., 76: 679-681.
www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 876 TAM METİN KİTABI ZEUGMA
II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019